Την Τετάρτη 3 Σεπτεμβρίου στις 8.00 το βράδυ στον αύλειο χώρο του φιλόξενου Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Ρεθύμνης θα παρουσιάσουμε ο κύκνειο άσμα του αείμνηστου Χάρη Καλαϊτζάκη, το βιβλίο του «Ιστορικός περίπατος στην οδό Αρκαδίου και στην Προκυμαία του Ρεθύμνου». Θα μιλήσουν γι’ αυτό η δικηγόρος και φίλη του Ελένη Τζέτζου και ο φίλος του πρώην σμήναρχος της Πολεμικής Αεροπορίας Μανόλης Καρνιωτάκης. Όπως θα διαπιστώσουν οι αναγνώστες του, το βιβλίο περιέχει μια εργασία ολκής, ανώτερη οπωσδήποτε εκείνης που ο δημιουργός του είχε καταβάλει για τη συγγραφή του πρώτου του βιβλίου, που είχε κυκλοφορήσει το 2014 με τον τίτλο «Τα δικά μας καφενεία». Το πρόσφατο είχα την τιμή να επιμεληθώ, αφού τη στιγμή της απώλειας του δημιουργού του δεν ήταν έτοιμο προς έκδοση.
Ομολογώ ότι, δεσμευτεί για την επιμέλεια και έκδοσή του, δεν μπορούσα να κάνω πίσω όταν διαπίστωσα ότι απείχε πολύ από το στάδιο της «επιμελημένης ματιάς». Στο κείμενο ήταν υπογραμμισμένα με κίτρινο χρώμα πολλά ερωτήματα, για τα περισσότερα από τα οποία δεν είχα ο ίδιος τη δυνατότητα να κάνω έρευνα και να τα απαντήσω, αφού τα ενδιαφέροντά μου είναι εν πολλοίς διαφορετικά. Περιορίστηκα λοιπόν στην επιμέλεια του ήδη υπάρχοντος υλικού, αφού μάλιστα πολλοί από τους δυνητικούς πληροφορητές (Βασίλης Μαράκης, Δημήτρης Ποθουλάκης, Βασίλης Παπαβασιλείου κ.ά.) είχαν κι αυτοί εν τω μεταξύ εκμετρήσει το ζην. Η επιμέλεια, για την οποία απαιτήθηκαν αρκετές δεκάδες ωρών, στα όρια μεταξύ της μιας και των δύο εκατοντάδων, περιλάμβανε μεταξύ άλλων την απάντηση των ερωτημάτων που την εποχή της συγγραφής της εργασίας δεν είχαν τύχει έρευνας, καθώς και τη διόρθωση των λαθών που οι ασχολούμενοι με την ιστορία της πόλης είχαμε κάνει, σε ό,τι αφορά την Ruga Magistra και την Προκυμαία του Ρεθύμνου, ιδιαίτερα σε φωτογραφικό υλικό.
Έτσι οι σχετικές αναφορές παραλήφθηκαν σιωπηρά, ενώ αφαιρέθηκε μεταξύ άλλων μια φωτογραφία του λιμανιού με τα απλωμένα δίχτυα των ψαράδων («Πόρτα του Γιαλού»), που αποδιδόταν στο Ρέθυμνο και τελικά αποδείχτηκε ότι αφορούσε το Μεγάλο Κάστρο. Με τη σύμφωνη γνώμη της οικογένειας Καλαϊτζάκη αφαιρέθηκαν επίσης όλες σχεδόν οι σύγχρονες φωτογραφίες (του έτους 2020) που είχαν τραβηχτεί από τον συγγραφέα και που ήταν προφανές ότι εξυπηρετούσαν αποκλειστικά τη μεθόδευση της έρευνας του θέματος. Στην πραγματικότητα οποιαδήποτε σχετική σύγχρονη φωτογραφία αδικεί το θέμα της, αφού οι επίγονοι έχουμε φροντίσει να κακοποιήσουμε ολόκληρη την πόλη και ιδιαιτέρως τα μνημεία της, με εγγραφές σπρέι, καλώδια που κρέμονται προς όλες τις κατευθύνσεις, κλιματιστικά μηχανήματα αναρτημένα στις προσόψεις και πολλές ακόμα άλλες ασχημίες. Ως προς τα κείμενα, ελάχιστα είναι εκείνα που κρίθηκαν περιττά και παραλήφθηκαν. Αυτά είχαν να κάνουν περισσότερο με τις ιδιοκτησιακές ανατροπές που συντελέστηκαν στο Ρέθυμνο κατά το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα, και οι οποίες αντιμετωπίζονται κυρίως από τη νομική τους πλευρά. Τα κείμενα αυτά δεν ανήκαν στον ίδιο τον Χάρη Καλαϊτζάκη αλλά σε άλλους μελετητές, από τις εργασίες των οποίων τα είχε δανειστεί, κυρίως από εκείνη του Σπύρου Δημανόπουλου, με τον τίτλο «Η κοινωνική διαστρωμάτωση του μουσουλμανικού πληθυσμού του Ρεθύμνου και η διεκδίκηση της ανταλλάξιμης περιουσίας (1924-1927)».
Στο πρώτο μέρος του βιβλίου, που είναι ένα ιστορικό οδοιπορικό, οι δανεισμοί αυτοί είναι πολυάριθμοι και φανερώνουν πέραν της πλατιάς γνώσης της βιβλιογραφίας τη σεμνότητα του συγγραφέα, που δεν θέλησε ν’ αποδώσει με δικά του περιληπτικά λόγια τα πορίσματα των εργασιών άλλων ερευνητών. Ομολογώ ότι, παρ’ ότι είχα απόλυτη εξουσιοδότηση, δεν υπέκυψα στον πειρασμό να αφαιρέσω εκτεταμένα τμήματα. Ο προφανής κίνδυνος ήταν το βιβλίο να πάρει μεγάλες διαστάσεις, τέτοιες που να ζητούν την έκδοσή του σε δύο τόμους, γεγονός αποτρεπτικό της διάδοσής του, σε μια εποχή μάλιστα που η ανάγνωση έχει περιοριστεί σε σύντομα κείμενα με πολλές εικόνες, κι αυτή μέσω μέσω οθονών. Ως προς τις προσθήκες πληροφοριών που έκανα, αυτές είναι ελάχιστες, και αφορούν περισσότερο στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά στην διαρρεύσασα από την εκδημία του συγγραφέα τετραετία. Εκείνο με το οποίο δεν μπόρεσα καθόλου ν’ ασχοληθώ είναι με τη σημερινή χρήση καθεμιάς από τις εκατοντάδες ιδιοκτησίες που αναφέρονται στο βιβλίο. Σταμάτησα τις αναφορές στη σημερινή χρήση τους στο σημείο ακριβώς που την είχε αφήσει ο συγγραφέας, αφού θεώρησα ότι τίποτα δεν θα προσέφερε, ιδιαίτερα στα καταστήματα, τα οποία αλλάζουν ενοικιαστή με τον ρυθμό πολυβόλου, ανάλογα με τη ζήτηση της τουριστικής αγοράς.
Μια σημαντική αλλαγή ήταν εκείνη του τίτλου εργασίας που είχε θέσει ο συγγραφέας, ο οποίος ήταν «Οδός Τσάρου, μετέπειτα Αρκαδίου. Ο ιστορικός δρόμος του Ρεθύμνου». Ο τίτλος εκείνος αδικούσε την εργασία, αφού σημαντικό μέρος της έχει να κάνει με την Προκυμαία, τον παράλληλο δηλαδή στην οδό Αρκαδίου δρόμο. Κατά τη διάρκεια της έρευνάς του ο συγγραφέας είχε διαπιστώσει ότι ήταν αδύνατον να διαχωρίσει τις ιδιοκτησίες των δύο δρόμων, αφού η είσοδος από τον έναν δρόμο δεν συνεπάγεται ότι η κατοικία του ορόφου στον οποίο οδηγεί δεν έχει τελικά πρόσωπο στον άλλον. Από μια άλλη σκοπιά, η εργασία θα αδικούνταν κατάφωρα αν ο τίτλος της δεν επισήμαινε ότι αφορούσε και την ιστορική Προκυμαία της πόλης, στην οποία διεξήχθη μεγάλο μέρος της κοινωνικής ζωής της πόλης, στον ένα και πλέον αιώνα που διέρρευσε από την κατασκευή της.
Ως προς την καθαρά επιμελητειακή εργασία, αυτή αφορούσε περισσότερο γραμματολογικά στοιχεία, όπως τα πολλά κόμματα που είχαν χρησιμοποιηθεί και τα πολλαπλά κενά που είχαν μείνει ανάμεσα σε λέξεις. Αυτό είχε συμβεί περισσότερο με τυπωμένα κείμενα που ψηφιοποιήθηκαν, τα οποία είχαν αποδοθεί με πολλές αλλοιώσεις, ιδιαίτερα τα πολυτονικά. Επίσης πολλές προτάσεις, μερικές από τις οποίες ήταν ιδιαίτερα σχοινοτενείς, χωρίστηκαν σε περισσότερες σε αριθμό και μικρότερες σε έκταση. Είναι φανερό ότι όταν έφυγε από τη ζωή ο συγγραφέας, βρισκόταν ακόμα στη φάση της συγκέντρωσης και καταγραφής του υλικού κι όχι της επεξεργασίας του, στην οποία ο θάνατος δεν του επέτρεψε να περάσει. Θέλω να πιστεύω ότι ως επιμελητής δεν αδίκησα το έργο του φίλου Χάρη Καλαϊτζάκη, ούτε και καθυστέρησα ιδιαίτερα την έκδοσή του, κρατώντας το στα χέρια μου για ενάμιση χρόνο.
Ας δούμε όμως τώρα το εισαγωγικό σημείωμα του ίδιου του Χάρη Καλαϊτζάκη. Η φωτογραφία είναι τραβηγμένη από την εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου των καφενείων στην Αθήνα, από τον Σύλλογο Ρεθυμνίων «Αρκάδι».
«Εικόνες από το παρελθόν, θύμησες έντονες, χρώματα ήχοι και οσμές άλλων εποχών. Η κοινωνία μιας μικρής πόλης, μιας πόλης σαν όλες τις άλλες της ελληνικής επαρχίας. Με τις όμορφες, τις τραγικές, τις ιστορικές, τις αξέχαστες στιγμές της. Ψήγματα μνήμης στο πίσω μέρος του μυαλού αναδύονται και συνθέτουν. Συνθέτουν, σκιτσάρουν και εξιστορούν. Αναμνήσεις παλιών, συνειρμοί, αναστοχασμοί, συγκρίσεις με το παρόν. Ζωές ανθρώπων πλεγμένες σαν ιστός της αράχνης στα σπίτια και τα μαγαζιά μιας αγαπημένης πολιτείας. Λαοί, θρησκείες, συνήθειες, εντάσεις, ηρεμία. Και η θάλασσα. Η θάλασσα που είναι δεμένη με την ιστορία αυτής της πόλης, που υποδέχθηκε, που τρόμαξε, που ξεπροβόδισε, πότε αγριεμένη και πότε γαλήνια.
Το μικρό λιμανάκι. Τα παιδιά στους χωμάτινους δρόμους. Τα φέσια, τα σαρίκια, τα κόκκινα, τα γαλάζια. Οι Ενετοί, οι Τούρκοι, οι Γερμανοί, οι όποιοι δυνάστες των καιρών. Μα και οι εκκλησιές, τα σχολειά, οι γιορτές και οι αποχωρισμοί αγαπημένων προσώπων. Οι προύχοντες και η φτωχολογιά. Οι καφενέδες με τους ναργιλέδες, οι καφενέδες με τη ρακή. Η βόλτα στην Προκυμαία. Οι ορχήστρες, οι πλανόδιοι μα και οι αλλοπαρμένοι μιας κοινωνίας που πάσχιζε στους χρόνους και τους αιώνες να βρει το βήμα της. Και ο δρόμος. Αυτός που είναι η ίδια η ιστορία του τόπου… Είναι η δεύτερη συγγραφική προσπάθειά μου, μετά «Τα δικά μας καφενεία». Την αποτολμώ, μετά από την ενθάρρυνση φίλων αναγνωστών του πρώτου βιβλίου, αλλά και έμπειρων λογοτεχνών του τόπου, να επαναλάβω τις προσπάθειές μου αυτές. Βασικό κίνητρο, βέβαια, η επιθυμία μου να βάλω ένα λιθαράκι στον έντυπο εγκλωβισμό ιστορικών στιγμών του Ρεθύμνου, χρήσιμο για τις επερχόμενες γενιές.
Ένα κίνητρο, που ομολογώ πως έχει δώσει μια άλλη διάσταση στην καθημερινότητά μου και ένα άλλο τρόπο οπτικής, με την οποία αντιμετωπίζω καθημερινά κάθε γωνιά της πόλης μας. Πάντα με την αντίληψη αυτή, προβληματίστηκα ποιο θα μπορούσε να ήταν το αντικείμενο της επόμενης έρευνας, καθώς ερευνητικού περιεχομένου παραμένουν οι συγγραφικές ανησυχίες μου. Έτσι κατέληξα στην οδό Αρκαδίου, έναν δρόμο που, αν και δεν είναι η κύρια οδική αρτηρία της πόλης, σηματοδοτεί σχεδόν όλη την πορεία της στη μακραίωνη ιστορική διαδρομή της. Έναν δρόμο που οι ιστορικές καταβολές του, εκτεινόμενες στο παρελθόν, oρίζονται από την Ενετοκρατία και εντεύθεν. Έναν δρόμο που η χρονική διαδρομή του είναι αυτή η ίδια η διαδρομή του τόπου μας και ταυτίζεται με το ποίημα του αξέχαστου ποιητή του Ρεθύμνου Γιώργη Καλομενόπουλου «Ρέθυμνο. Ποιήματα», που τόσο συγκινητικά αλλά και άκρως περιγραφικά ξετυλίγει τη μακρόχρονη ιστορία του τόπου μας και που, ας μου επιτραπεί να το δανειστώ πιο κάτω στη συνέχεια, σε αποσπάσματα που προλογίζουν κάθε εποχή της έρευνας μου, που έχει ξεκινήσει από το 2014.
Η έρευνά μας λοιπόν ξεκινά με μια σύντομη εξέταση της ιστορίας της ονοματοθεσίας των δρόμων, και ειδικότερα με την ιστορία της ονοματοθεσίας των δρόμων της πόλης μας, επικεντρώνεται πλέον στην ονοματοθεσία του συγκεκριμένου δρόμου, μέσα στη χρονική αναδρομή της ιστορίας του τόπου μας, παράλληλα με την εξέταση της δημιουργίας του δρόμου αυτού, συνεχίζεται με μια συνοπτική κατά χρονικές περιόδους δραματοποιημένη και δεμένη με τον δρόμο αυτό ιστορία της πόλης μας (Ενετοκρατία, Τουρκοκρατία, Αυτονομία-Ρωσική Παρουσία, Μεσοπόλεμος, Γερμανοκατοχή, Νεότερη ιστορία) και ολοκληρώνεται με την ειδικότερη εξέταση της θέσης κάθε κτίσματος και την κατά το δυνατόν αναλυτική ιστορική διαδρομή του, με τους ανθρώπους που έζησαν σε αυτό, τις ασχολίες τους και οποιαδήποτε ειδική αναφορά μάς έγινε γνωστή για στιγμές και γεγονότα που σημάδεψαν τη ζωή μιας σειράς συμπολιτών μας στη χρονική πορεία της.
Πρέπει να τονισθεί εδώ ότι, επειδή η έρευνα εστιάζεται στον συγκεκριμένο δρόμο και τα γεγονότα που σχετίζονται μ’ αυτόν, είναι προφανές, ότι –πέραν της προσπάθειας να δοθεί όσο το δυνατόν παραστατικότερα το γενικότερο κλίμα της κάθε εποχής του τόπου μας- δεν μπορεί να περιλαμβάνει όλο το πλέγμα της κοινωνικής και επαγγελματικής ζωής, ή και σειρά γεγονότων, στιγμών και καταστάσεων που αφορούν άλλα σημεία της πόλης. Ακόμη, σημειωτέον και προς αποφυγή τυχόν παρεξηγήσεων, ότι η έρευνα είναι καθαρά προσωπική και ενδεχομένως λόγω και του εύρους του ερευνώμενου αντικειμένου, σε αρκετά σημεία της να σφάλλει από λάθος πληροφόρηση -παρά την επιμονή σε διασταυρώσεις πληροφοριών, ώστε σε καμία περίπτωση να μη δύναται να εκληφθεί σαν στοιχείο για τυχόν ιδιοκτησιακές ή άλλου είδους αμφισβητήσεις. Ακόμη σοβαρό ενδεχόμενο είναι οι ταυτοποιήσεις προσώπων και θέσεων, λόγω της ειδικά στα τελευταία χρόνια συχνής αλλαγής ιδιοκτησιών και λειτουργιών στον ίδιο χώρο, να φαντάζουν παρωχημένες, όμως και πάλι η προσπάθεια υπήρξε καλοπροαίρετη και φιλότιμη και θέλω να πιστεύω αποδεκτή…
Βασικά και χρήσιμα βοηθήματα για τη γενικότερη αυτή θεώρηση αποτέλεσαν οι σχετικές εργασίες των Χριστίνας Κουλούρη «Η συλλογική μνήμη των δρόμων», Ηλία Πετρόπουλου «Η ονοματοθεσία οδών και πλατειών», Αντώνη Τζαννιδάκη «Ρεθυμνοδωνυμικά», Γιάννη Σπανδάγου «Ρέθυμνο. Λιμάνι και Προκυμαία», Νίκου Παπαγιαννάκου «Ρέθυμνο. Νέα θεώρηση του μνημειακού παραλιακού μετώπου» και Σπύρου Δημανόπουλου «Η κοινωνική διαστρωμάτωση του μουσουλμανικού πληθυσμού του Ρεθύμνου και η διεκδίκηση της ανταλλάξιμης περιουσίας (1924-1927)». Και για την εξειδικευμένη έρευνα της ιστορίας του δρόμου αυτού, τα κλασικά πονήματα των Παντελή Πρεβελάκη «Το Χρονικό μιας Πολιτείας», Γιάννη Τσουδερού «Αφιέρωμα στην Ιστορία της Κρήτης και ειδικότερα του Ρεθέμνου 1536-1924», Ανδρέα Νενεδάκη «Βουκέφαλοι» και «Άδεια Ηνιοχείας», τα διαμάντια που μας άφησε η αξέχαστη Μαρία Τσιριμονάκη «Εν Ρεθύμνω», «Ρεθεμνιώτες» και «Αυτοί που έφυγαν-αυτοί που ήρθαν», η εξαιρετική συγγραφική δημιουργία του Κωστή Ηλ. Παπαδάκη «Ρέθυμνο 1900-1950».
Κι ακόμη το θαυμάσιο βιβλίο του Θεμιστοκλή Βαλαρή «Μια πόλη αναμνήσεις», η εργασία του Χάρη Στρατιδάκη «Ρέθυμνο και θάλασσα. Μια ιστορική σχέση», τα συγγράμματα του Δημήτρη Ποθουλάκη «Το Ρέθεμνος που έφυγε» και «Για το Ρέθεμνος που λέγαμε», τα ποιήματα του Γιώργη Καλομενόπουλου και οι δημοσιεύσεις στον τοπικό τύπο των Ιωάννη Δετοράκη «Αναμνήσεις από το παλαιόν Ρέθυμνον», το άρθρο του Γιώργη Δρανδάκη «Διαχρονικό οδοιπορικό στην οδό Αρκαδίου», οι επιστολές του Μουχαρέμ Νουμανάκη και αναφορές άλλων συγγραφέων και μελετητών, που στις έρευνες τους ασχολήθηκαν περιστασιακά και με τον δρόμο αυτό (Μιχ. Τρούλη, Β. Σιμιτζή, Γ. Εκκεκάκη, Ι. Παπιομύτογλου, Δ. Αετουδάκη, Χ. Παπαδάκη, Ν. Δερεδάκη, Μ. Τσάκωνα, Γ. Πατσουμά, Μ. Γοργοράπτη, Μ. Καρνιωτάκη, Χ. Στρατιδάκη κ.λπ.). Τέλος χρήσιμα στοιχεία για τους ανθρώπους που βίωσαν στο δρόμο αυτό, αντλήθηκαν διαχρονικά από τον τοπικό τύπο και τις διαδικτυακές σελίδες «Ρέθυμνο. Ιστορία Πολιτισμός» και «Ρέθυμνο. πατρίδα αγαπημένη» αλλά και μεμονωμένες αναρτήσεις αξιόλογων ερευνητών.
Όπως και στην πρώτη συγγραφική μoυ προσπάθεια, υπήρξε ιδιαίτερη μέριμνα για την εξεύρεση φωτογραφικού και άλλου οπτικού υλικού, απαραίτητου για την κατανόηση των περιγραφών μας αλλά και για την εξασφάλιση συνεντεύξεων παλιών συμπολιτών μας, που έζησαν, εργάσθηκαν ή κατά οποιονδήποτε τρόπο βίωσαν τον σφυγμό του δρόμου αυτού και που με τα φωτογραφικά και λοιπά αρχεία τους έδωσαν τροφή στην έρευνά μας και που στο τέλος του παρόντος αναφέρομε κι ευχαριστούμε ξεχωριστά.».
Αυτά πρόλαβε να γράψει στον πρόλογό του ο αείμνηστος Χάρης Καλαϊτζάκης, τον οποίο θα ξαναθυμηθούμε την προσεχή Τετάρτη. Η οικογένειά του, σεβόμενη τη μνήμη του, προχώρησε στην έκδοση ενός θεμελιώδους βιβλίου, το οποίο επιμελήθηκε εκδοτικά η Ελένη Αλεβυζάκη και τυπώθηκε στη «Γραφοτεχνική Κρήτης». Μεγάλο μέρος των διορθώσεων διεξήγαγε ο Γιώργης Φρυγανάκης. Όλοι μαζί μπορέσαμε έτσι να «αναστήσουμε» έναν άνθρωπο που είχε ακόμα πολλά να προσφέρει στη γενέθλια πόλη. Στη φωτογραφία ο αείμνηστος συμπολίτης αναφέρεται στα καφενεία στην ξενάγησή μου με τον τίτλο «Ανιχνεύοντας την ιστορία της γεύσης στην παλιά πόλη του Ρεθύμνου».
