Τη Δευτέρα 1 Σεπτεμβρίου πραγματοποιήθηκε στον Δημοτικό Κήπο εκδήλωση εορτασμού των εκατόχρονών του. Τη διοργάνωσe ο Δήμος Ρεθύμνης σε συνεργασία με την Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης και τη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη. Στη διάρκειά της μίλησαν ο καθηγητής Στέλιος Πυρίντσος για την βοτανική υπόσταση του Κήπου, ο Μάνος Γοργοράπτης για τον Κήπο στην ιστορική του διαδρομή και ο υποφαινόμενος για τους τέσσερις κήπους που προηγήθηκαν αλλά δεν μακροημέρευσαν, όπως εκείνος. Συμμετείχα ως μέλος της ΙΛΕΡ αλλά και ως μέλος του Εφορευτικού Συμβουλίου της Βιβλιοθήκης, καθώς και ως συγγραφέας του βιβλίου «Θα υπάγω εις τους κήπους. Περιηγήσεις στο αστικό πράσινο του Ρεθύμνου, που κυκλοφόρησε το 2019 από τις «Εκδόσεις Γραφοτεχνική». Παραθέτω το κείμενο της εισήγησής μου μαζί με μερικές από τις εικόνες με τις οποίες την συνόδευσα.
«Καλούμαι απόψε να μιλήσω σύντομα για την επίσης σύντομη ιστορία των τεσσάρων πρώτων δημόσιων κήπων της πόλης μας και για το κοινωνικό, πολιτικό και ιστορικό πλαίσιο της ίδρυσης, λειτουργίας και διάλυσής τους. Κι αυτό μέχρι το χρονικό όριο της ευόδωσης του μεγάλου εγχειρήματος, της δημιουργίας δηλαδή του πρώτου στην ιστορία του Ρεθύμνου μακρόχρονου κήπου, τη δροσιά του οποίου έχουμε απόψε την ευκαιρία ν’ απολαμβάνουμε. Ο δημόσιος κήπος αναψυχής, όπως σήμερα τον γνωρίζουμε, συνιστά ασφαλώς προϊόν του νεότερου πολιτισμού, όπου η εντεινόμενη αστικοποίηση αποκόπτει ολοένα και περισσότερο τον άνθρωπο από τη φύση. Ωστόσο πολλοί αρχαίοι πολιτισμοί δημιούργησαν τους δικούς τους κήπους αναψυχής, οι οποίοι έφεραν τα δικά τους ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Περί αυτών έχω γράψει αρκετά και παραπέμπω στα βιβλία μου για τους δημοτικούς κήπους Χανίων και Ρεθύμνου.
Θυμίζω επιγραμματικά τους αρχαίους αιγυπτιακούς κήπους και τους κήπους των Βαβυλωνίων και των Ασσυρίων. Κι ακόμα τους κήπους που υπαινίσσονται οι σωζόμενες νωπογραφίες της μινωικής Κρήτης και Θήρας. Γνωστός έχει μείνει και ο αρκετά μεταγενέστερος κήπος του βασιλιά των Φαιάκων Αλκίνοου. Θυμίζω επίσης την έννοια του ιερού άλσους στην ελληνική αρχαιότητα, τον κήπο του Επίκουρου, και τους περσικούς κήπους που εντυπωσίασαν τον Μέγα Αλέξανδρο και τους επιγόνους του. Γνωστός είναι και ο κήπος του Αδριανού. Αργότερα γνωστοί έγιναν οι ισλαμικοί κήποι, όπως και οι μοναστηριακοί της δυτικής Ευρώπης. Δεν χρειάζεται, νομίζω, ν’ αναφερθώ εδώ στους αναγεννησιακούς κήπους, οι οποίοι βρήκαν τον τρόπο και έφτασαν μέχρι και τα μέρη μας. Μπορεί βέβαια ο κήπος του Φραγκίσκου Μπαρότση στα Μπουτσουνάρια (εικόνα), στη λαγκαδιά μεταξύ του δικού μας Αγίου Κωνσταντίνου και των Ρουστίκων να φάνταζε απλοϊκός ανάμεσα σε ευρωπαϊκά αριστουργήματα. Μπορεί να μην θυμίζει τους κήπους του καρδινάλιου Ντ’ Έστε στο Τίβολι της Ρώμης και των Μεδίκων στη Φλωρεντία, όμως μας δίνει μια ιδέα της διείσδυσης των νέων πνευματικών ρευμάτων στον μικρόκοσμό μας. Ακολούθησαν οι γαλλικοί αρχικά κι αργότερα οι αγγλικοί κήποι, με θεωρούμενο έναν εκ των πρώτων δημόσιο στον κόσμο κήπο εκείνον του βιομηχανικού Μάντσεστερ το 1846.
Είναι εξόχως εντυπωσιακό το γεγονός ότι τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1850, σε ακριβέστατο για την εποχή τοπογραφικό διάγραμμα του Ρεθύμνου, σχεδιασμένο επιμελώς από τον Βρετανό αξιωματικό του Ναυτικού G. Wilkinson (εικόνα), σημειώνεται δημόσιος κήπος, με περίπλοκη γεωμετρικά κάτοψη. Ο πρόδρομος εκείνος κήπος θα πρέπει να εξασφάλιζε το απαραίτητο για τη λειτουργία του νερό από κάποια από τις δύο κρήνες στα ανατολικά και στα δυτικά του, του τεμένους Βελή Πασά και τη Μεσκηνόβρυση, που όμως η πρώτη δεν υφίσταται σήμερα και η δεύτερη δεν είχε τη σημερινή μορφή και θέση. Αν θελήσουμε να τον ταυτίσουμε σε σημερινό υπόβαθρο, θα βρεθούμε στην περιοχή του Πειραματικού Λυκείου και θα προβληματιστούμε αν ο εκεί ευρισκόμενος σήμερα κουφαλιασμένος πλάτανος, με την κουκουναριά και το κυπαρίσσι αποτελούν υπολείμματά του. Όμως μια ιστορική φωτογραφία, από τις πρώτες του Ρεθύμνου, που χρονολογείται πριν από το 1890-91, μας προβληματίζει, αφού στην εκεί περιοχή δεν έχουν απαθανατιστεί δέντρα.
Η χρησιμότητα και η σκοπιμότητα ίδρυσης δημόσιων κήπων δεν αποτέλεσε έμπνευση κάποιων πρωτοπόρων κατοίκων μιας μικρής πόλης, έστω ενταγμένης σε μια μεγάλη αυτοκρατορία, όπως ήταν η οθωμανική. Η οποία, σημειωτέον, από το 1858 εμφορούνταν από το πνεύμα της μεταρρύθμισης, του Τανζιμάτ. Οπωσδήποτε η ίδρυσή τους έχει να κάνει με το κίνημα των ισλαμικών κήπων (εικόνα), το οποίο εκ πρώτης όψεως φαντάζει παράδοξο: οι οπαδοί μιας θρησκείας που ξεκίνησε από την έρημο φαντασιώνονταν και εν πολλοίς υλοποιούσαν κήπους καταπράσινους, σκιερούς, υγρούς και αρωματικούς. Τέτοιος θα πρέπει να ήταν ο κήπος του τεκέ του Βελιχιουδίν πασά, λίγες εκατοντάδες βήματα από την κεντρική είσοδο της πόλης, την Ορτά Καπί, τη Μεγάλη Πόρτα. Τον επισκέφθηκε το 1670 ο Εβλιγιά Τσελεμπί και σημείωσε ότι πρόκειται «…για γήινο μυθικό παράδεισο στην έρημο της Αραβίας».
Από τα δέντρα του «παραδείσου» εκείνου διασώζεται σήμερα ένας πλάτανος. Θα πρέπει να καταστράφηκε μετά το 1897 και περισσότερο μετά την αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων κατοχής, περίοδος για την οποία υπάρχουν στον Τύπο αναφορές σε αιγοπρόβατα εντός του περιβόλου. Μάλιστα τα πρόβατα αυτά ο Fred Boissonnas τα απαθανάτισε αμέριμνα να βόσκουν εκεί (εικόνα). Πάντως δεν μπόρεσαν να εξοντώσουν τον πλάτανο, που και στις μέρες μας αγωνίζεται να επιβιώσει. Η μεγάλη έκταση του περιβόλου του τεμένους θα μπορούσε να χαρίσει και σήμερα στο Ρέθυμνο μια εκτεταμένη όαση δροσιάς, αν εκδηλωνόταν ενδιαφέρον από φορείς και άτομα. Ας φανταστούμε μόνο το κέντρο του Ρεθύμνου με κήπους πάνω από το μεγάλο υπόγειο πάρκινγκ, τον αύλειο χώρο του Παλαιοντολογικού Μουσείου και την αυλή του 2ου Δημοτικού Σχολείου, απέναντι από το δημαρχείο της πόλης…
Και άλλοι κήποι ήταν ονομαστοί στο Ρέθυμνο. Σ’ αυτούς περιλαμβάνονται οι λεγόμενες «Περβόλες», η Μεγάλη, η Μικρή, του Πυθαγόρα, του Λυκούργου, της Αγγελιδάκαινας και της οδού Δημακοπούλου, στο Ελιδάκι. Οι περισσότερες είχαν να κάνουν με τη σπιανάδα του τείχους της Φορτέτζας, την έκταση δηλαδή που υποχρεωτικά έμενε αδόμητη, ώστε ο εχθρός να μην έχει τη δυνατότητα να ταμπουρωθεί εκεί. Το ίδιο ίσχυε και για τη σπιανάδα της Δημακοπούλου, η οποία όμως οικοδομήθηκε αμέσως μετά την κατεδάφιση του περιμετρικού τείχους της πόλης, πλην του δυτικού της τμήματος που αφέθηκε στην τύχη του και οικοδομήθηκε στη δεκαετία του 1970. Οπωσδήποτε η προβλεπτικότητα των Βενετσιάνων μας έχει προσφέρει ένα σημαντικό δώρο, κάτω από τη Φορτέτζα, έστω κι αν οι επίγονοι αντί να δημιουργήσουμε εκεί τους νέους κήπους του Αλκίνοου φροντίσαμε να καλύψουμε τη γη με άσφαλτο και να ιδρύσουμε χώρους στάθμευσης των οχημάτων μας.
Ένας άλλος γνωστός κήπος, ιδιωτικός εκείνος και νεότερος, έχει μείνει στη μνήμη των Ρεθεμνιωτών ως ο «Κήπος του Αλή Βαφή». Ο σημερινός δεν έχει βέβαια σχέση με τον αρχικό, του οποίου ευτυχώς έχει διασωθεί μια περιγραφή του από τον Ανδρέα Νενεδάκη. Ενός ακόμα ημιιδιωτικού-ημιδημόσιου κήπου, εκείνου του τεκέ του Χασάν Μπαμπά στα ανατολικά του Δημοτικού Νοσοκομείου (εικόνα), η μοναδική περιγραφή που μέχρι πρότινος διαθέταμε ήταν του Μανόλη Βογιατζάκη, που τον επισκεπτόταν ως γειτονόπουλο. Πρόσφατα διασταυρώσαμε τις εντυπώσεις του με τις πιο σίγουρες των αρχειακών πηγών, χάρη στις έρευνες του Κώστα Ράλλη. Να σημειώσουμε με την ευκαιρία ότι στο γειτονικό Ηράκλειο γνωστός ήταν ο μεγάλος κήπος της «Κονάκας» του Μπεδιρχάν μπέη με τα άφθονα νερά του, η «Περβόλα», στην οποία αργότερα οικοδομήθηκε το Πανάνειο Νοσοκομείο, καθώς και ο κήπος του Σαμή Μπέη με τα σιντριβάνια του.
Και άλλοι ιδιωτικοί κήποι ήταν γνωστοί κατά τον 19ο αιώνα στην Κρήτη, μεταξύ των οποίων ο κήπος Σελσεμπίλια (=το όνομα μιας από τις κρήνες του Παραδείσου) του Μουσταφά πασά, έξω από τα Χανιά κι εκείνος του Στέφανου Νικολαΐδη στις Αγιές Παρασκιές Ηρακλείου. Να σημειώσουμε εδώ ότι μέχρι τον επόμενο ρεθεμνιώτικο κήπο μεσολάβησαν δύο άλλοι δημόσιοι, σε επίπεδο Κρήτης. Για τον Κήπο των Χανίων, τον διασημότερο του νησιού, μπορεί κανείς να συμβουλευτεί το σχετικό βιβλίο μου, η πρώτη έκδοση του οποίου κυκλοφορεί ελεύθερη στο διαδίκτυο (εικόνα). Η έκδοση εκείνη περιλαμβάνει και εβδομήντα εκπαιδευτικές δραστηριότητες, τις οποίες είχα προσαρμόσει στη συνέχεια και για τον δικό μας Κήπο. Όμως, παρότι πρότεινα στον αρμόδιο του Δήμου να εκδοθούν και να δοθούν στους εκπαιδευτικούς του Ρεθύμνου, ώστε να μπορέσουν με τη σειρά τους να χρησιμοποιήσουν τον Κήπο ως εκπαιδευτικό εργαλείο, δεν έτυχα απάντησης. Για τον Κήπο της Νεάπολης Καινούριου Χωριού, σημειώνω μόνο ότι ο ιδρυτής του, Διοικητής του λιβά Λασιθίου Κωστής Αδοσίδης πασάς, θρυλείται ότι ήταν ο εισαγωγέας στην Κρήτη του φυτού ξινίδα (Oxalis pescaprae), για την εξασφάλιση της εδαφοκάλυψης του δημιουργήματός του. Πού να φανταζόταν ότι ενάμιση αιώνα αργότερα το αγαπημένο του φυτό θα κάλυπτε εδαφικά το σύνολο σχεδόν της Κρήτης…
Ας έρθουμε τώρα στα νεότερα χρόνια και στον δεύτερο ουσιαστικά δημόσιο κήπο του Ρεθύμνου. Αυτός δημιουργήθηκε το 1889 από τον νεοσύστατο τότε Δήμο Ρεθύμνης, στην οροφή του Πύργου του Νερού (Σου Κουλέ). Δημιουργήθηκε µε υπόδειξη του γιατρού και Ρεθεμνιώτη γαμπρού Περτέφ Εφέντη, «...για να δώσει αέρα και ήλιο στους δυστυχισμένους, που κατοικούσαν στην υγρασία και τη μούχλα ανήλιων σπιτιών». Η θάλασσα όµως, που χτυπούσε τον Πύργο, δεν τον άφησε να μακροηµερεύσει. Για τους νεότερους θα πρέπει να συμπληρώσουμε ότι την εποχή εκείνη το τείχος που περίβαλε το βενετσιάνικο λιμάνι, άρα και ο προμαχώνας του, ήταν άμεσα εκτεθειμένοι στην ορμή του Κρητικού Πελάγους. Το έτος 1898 ο Κήπος του Λιμανιού χρειάστηκε να ανακατασκευαστεί, µε φύτευση νέων δέντρων και δηµιουργία αναβρυτηρίου. Την επόμενη χρονιά, ο Αρµοστής Πρίγκιπας Γεώργιος τον επισκέφθηκε και φύτεψε συμβολικά έναν φοίνικα. Η ονοµασία της ευρύτερης περιοχής, που ακούγεται μέχρι σήµερα ως «Κιουλούµπασης», οφείλεται, σύµφωνα µε μια άποψη, σ’ αυτόν ακριβώς τον «ωραίο κήπο» (παραφθ. > τουρκ. gül bahçe).
Αναφέρθηκα σε αρκετούς Οθωμανούς αξιωματούχους, που προώθησαν την ιδέα της δημιουργίας κήπων και στο Ρέθυμνο, πράγμα που είχε συμβεί και στα Χανιά με τον Ρεούφ πασά αλλά και στο Ηράκλειο και στη Νεάπολη Λασιθίου. Το φαινόμενο είναι αξιοσημείωτο αλλά δεν υπάρχει σήμερα χρόνος για την εξήγησή του. Σημειώνω μόνο ότι στην πλειοψηφία τους πρόκειται για αξιωματούχους της αυτοκρατορίας που σπούδασαν ή υπηρέτησαν στην Ευρώπη και που επιστρέφοντας στις επαρχίες της αυτοκρατορίας, μεταξύ των οποίων και τη δική μας, προσπάθησαν να δημιουργήσουν κι εκεί κήπους σαν εκείνους που τους είχαν εντυπωσιάσει, ιδιαιτέρως στην Ελβετία και στη Γαλλία. Ειδικά στην Κρήτη επηρεάζονταν άμεσα και από τον μεσογειακό κήπο που είχε διαμορφώσει γύρω από τη Βίλα Αριάδνη στην Κνωσό κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα ο Sir Arthur Evans με την Βρετανική Σχολή των Αθηνών. Όπως το διατύπωναν κομψά οι δημιουργοί του, επρόκειτο για ένα κήπο με φύτευση «ρομαντικά άναρχη».
Η αυλή της Σχολής Αστυνομίας (εικόνα μεταγενέστερη) στις μέρες μας σε τίποτα σχεδόν δεν θυµίζει τον εκτεταµένο κήπο που διαμορφώθηκε εκεί, στο λυκόφως της οθωµανικής κυριαρχίας. Τον χώρο είχε παραχωρήσει το έτος 1894 στον Δήμο Ρεθύµνης ο Χασάν Μπαµπάς και για τη δηµιουργία του είχε πραγµατοποιηθεί έρανος. Είχε σχήµα τετράπλευρου και στην έκτασή του, που έφτανε τα είκοσι στρέμματα, είχαν φυτευτεί δέντρα και κατασκευαστεί κρήνες. Πρωτοποριακή για την εποχή ήταν η περίφραξή του µε συρµατόπλεγµα, για την αποφυγή ζηµιών από τα ζώα. Ο πρώιµος αυτός κήπος καταστράφηκε κατά την επανάσταση του 1897, εκτός μερικών πεύκων στα βόρειά του. Πολύ αργότερα, το 1923, ο Γενικός Διοικητής Κρήτης Σωτήριος Κροκιδάς επιχείρησε να μετατρέψει τον «αμπελώνα», όπως τον χαρακτηρίζει, σε Κήπο, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Σήμερα αποτελεί αύλειο χώρο της Σχολής Αστυνομίας και επάνω του κρέμεται ο κίνδυνος οικοδόμησης Αστυνομικού Μεγάρου., χωρίς καμία σκέψη να ξαναγίνει αυτό που ήταν πριν από 130 χρόνια, πριν το Ρέθυμνο μεγεθυνθεί, πριν αποκτήσει τουριστική κίνηση και πριν καν αναφανεί στον ορίζοντα η κλιματική αλλαγή…
Στην αλλαγή του αιώνα δημιουργήθηκε στο εσωτερικό των μουσουλμανικών νεκροταφείων ένας ακόμα κήπος, χαρακτηριζόμενος από τον Βασίλειο Καλαϊτζάκη της Κρητικής Επιθεώρησης ως άλσος. Το είχε φυτέψει κάποιος γεωπόνος, το όνομα του οποίου δεν έχει διασωθεί. Συγκροτούνταν από συστάδες πεύκων, κουκουναριών και ελαιόδεντρων. Όμως με την απαλλοτρίωση των νεκροταφείων, κάποιοι πρόγονοί μας, χριστιανοί το θρήσκευμα, οι οποίοι εκτιμούσαν φαίνεται περισσότερο την τροφή που παρέχει η βλάστηση καθώς και την ξυλεία από την ομορφιά και το μικροκλίμα της, έσπρωξαν μέσα τα αιγοπρόβατά τους και την κατέστρεψαν. Έτσι το 1923 ο χώρος που καταλάμβαναν, που σημειωτέον ονομαζόταν κι αυτός «Σεπέρια», δημοπρατήθηκε για σπορά δημητριακών, οι καρποί των οποίων θεωρήθηκαν από τους Ρεθεμνιώτες ως μιάσματα, προερχόμενοι από χώρο εναπόθεσης νεκρών. Έτσι στοχοποιήθηκε η οικογένεια Ζαχαρίου, η οποία είχε κερδίσει τον σχετικό διαγωνισμό, όπως -χωρίς ονόματα- το περιγράφει ο Νενεδάκης στους «Βουκέφαλους». Ως προς τις μεζαρόπλακες, ελάχιστα υπολείμματα διασώζονται εδώ κοντά μας, στη νοτιοδυτική πλευρά του Κήπου.
Στην αλλαγή του αιώνα ήταν που φυτεύτηκε και ο Κήπος της πλατείας Αβέρωφ, παλιότερα Σκρυδλώφ και αργότερα Νομαρχίας και Ηρώων Πολυτεχνείου. Ο κήπος αυτός δημιουργήθηκε σε τμήμα της και απαρτιζόταν από μια εκατοντάδα πυκνοφυτεµένων πεύκων, µε τρεις σκυρόστρωτους διαδρόμους ανάμεσά τους. Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι μια στοιχειώδης διαμόρφωση του χώρου είχε προηγηθεί, µε την οικοδόμηση του Διοικητηρίου, στα μέσα του 19ου αιώνα. Εκείνη την πρώτη εικόνα της πλατείας έχει διασώσει σε πίνακά του ο λαϊκός ζωγράφος Δημήτρης Τεριακής-Μούρµουρας. Σχετικά με την προγενέστερη κατάσταση της πλατείας, σε φωτογραφία του τέλους του 19ου αιώνα διακρίνονται αραιές λεύκες, όπως εκείνες που έθαλλαν τω καιρώ εκείνω βορείως των Κασαπιών. Αντιλαμβανόμαστε ότι περιγράφουμε μια πόλη πολύ περισσότερο πράσινη, σε σχέση με σήμερα, και μικρή απόδειξη αυτού αποτελεί η εικόνα μιας ταχυδρομικής κάρτας που δείχνει δενδροστοιχίες στη Λεωφόρο Κουντουριώτη.
Το κρίσιμο έτος 1923, στο ενδιάμεσο της καταστροφής στη Μικρασία και της Ανταλλαγής των Πληθυσμών, ιδρύθηκε η Φιλοδασική Ένωσις Ρεθύμνης, με πρόεδρο τον δικηγόρο Στυλιανό Μαρκιανό, έναν άνθρωπο που αδικήθηκε από την ιστορία. Αντιπρόεδρος ήταν ο τότε δήμαρχος Μενέλαος Παπαδάκης και μέλη γνωστοί Ρεθεμνιώτες, γιατροί, εκπαιδευτικοί, τυπογράφοι αλλά και ο νομομηχανικός Χ. Τσιλένης και ο γεωπόνος Μ. Πετρουλάκης. Πριν απ’ αυτόν τη θέση του γεωπόνου, άρα και του διευθυντή του Αγροκηπίου του Ρεθύμνου, στη θέση του σημερινού χώρου στάθμευσης αυτοκινήτων, κατείχε ο επίσης δραστήριος Νικόλαος Δασκαλάκης. Να επισημάνουμε ότι το σημερινό πάρκινγκ την εποχή εκείνη ήταν αραιοφυτεμένο με δέντρα. Η δημιουργία της Φιλοδασικής Ενώσεως προσπάθησε να αλλάξει το κατηφές κλίμα που επικρατούσε στην τοπική κοινωνία, με τις αναδασώσεις της (εικόνα) αλλά και με την καλλιέργεια της αντίληψης ότι η αύξηση του πρασίνου αποτελεί κατεξοχήν υγειινιστικό μέτρο. Οι δράσεις αυτές, πιστευόταν, θα μπορούσαν να αναστείλουν ή τουλάχιστον να περιορίσουν τις επιδημίες ευλογιάς, οστρακιάς και τύφου που θέριζαν τον νεοαφιχθέντα πληθυσμό της πόλης, ιδιαίτερα στους συνοικισμούς του Ιτς Καλέ της Φορτέτζας, στον Συνοικισμό της Ασκούτση και στον Τενεκέ Μαχαλά απέναντι από τον Άη Γιώργη του Πεταλιώτη.
Το ίδιο εκείνο έτος, 1923, το Δημοτικό Συμβούλιο, υπό τον Μενέλαο Παπαδάκη, έναν δήμαρχο που έδειξε ιδιαίτερη ευαισθησία για τους πρόσφυγες, πήρε απόφαση για την ίδρυση δημοτικού κήπου. Η κατάσταση ήταν ώριμη για τη δημιουργία ενός διαρκέστερου κήπου, αφού τέσσερις μεγάλες προσπάθειες και τέσσερις μικρότερες δεν είχαν τελικά, όπως είδαμε, συνέχεια. Χρειαζόταν όμως ένας επικεφαλής, που αφ’ ενός να είναι εκλεγμένος και αγαπητός και αφ’ ετέρου να χαρακτηρίζεται από επιμονή και διάρκεια, για να ηγηθεί. Κι εκείνος ήταν ο μακροβιότερος δήμαρχος κι πιο επίμονος, απ’ ότι αποδείχτηκε, απ’ όλους, ο Τίτος Πετυχάκης (εικόνα). Γι’ αυτόν όμως και για τον Κήπο του τον λόγο έχει ο Μάνος Γοργοράπτης, που έχει ασχοληθεί επισταμένως με τη βιογράφησή του».
