Η επωνυμία Λάμπης, η οποία από τα παλαιοχριστιανική χρόνια συνοδεύει επίσημα την ομώνυμη Επισκοπή (σήμερα Μητρόπολη) και ανεπίσημα συνόδευε ενίοτε ως προσδιοριστικός όρος το γεωγραφικό διαμέρισμα της τ. επαρχίας Αγίου Βασιλείου, κάπου πρέπει να έλκει την καταγωγή του. Κατά κανόνα βέβαια οι Επισκοπικές (σήμερα Μητροπολιτικές) περιφέρειες στην Κρήτη φέρουν την επωνυμία των αντίστοιχων διοικητικών διαμερισμάτων στις περιοχές των οποίων απλώνονται οι αρμοδιότητές των. Έχομε, για παράδειγμα, τη Μητρόπολη Κισάμου και Σελίνου, την Κυδωνίας και Αποκορώνου , την Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κλπ οι επωνυμίες των οποίων μιλούν από μόνες τους. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν ισχύει για την ιστορική Μητρόπολη Λάμπης, η επωνυμία της οποίας δεν είχε καμία απολύτως σχέση με την επίσημη διοικητική ονομασία του αντίστοιχου γεωγραφικού διαμερίσματος από τα βυζαντινά χρόνια μέχρι σήμερα.
Για την ιστορία θ’ αναφέρω κάποια στοιχεία από την εργασία (ανακοίνωση) του αείμνηστου Στέργιου Μανουρά (Μανουράς, 2014, 69-108), ο οποίος μας λέει: «…Η Κρήτη από το έτος 961, που εκδιώχθηκαν οι Άραβες από τις δυνάμεις του Βυζαντινού στρατηγού Νικηφόρου Φωκά, έως το έτος 1204 αποτέλεσε περιφέρεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με τον διοικητικό προσδιοριστικό όρο ΘΕΜΑ. Διαιρέθηκε εδαφικώς σε δώδεκα μικρότερες μονάδες περιφερειακής διοικητικής οργανώσεως με τον προσδιοριστικό όρο ΤΟΥΡΜΑ. Μία απ’ αυτές ήταν η ενιαία Τούρμα Συβρίτου, η οποία περιλάμβανε τις περιοχές των σύγχρονων επαρχιών Αμαρίου και Αγίου Βασιλείου. Μετά το έτος 1171 η περιοχή αυτή χωρίστηκε σε Τούρμα Απάνω Συβρίτου και Τούρμα Κάτω Συβρίτου αντίστοιχα. Αρχικά κατά τη Βενετοκρατία (1204/1211 – 1645/1669) διατηρήθηκε ο όρος Τούρμα. Περίπου το έτος 1307 η Κρήτη διαιρέθηκε διοικητικώς σε τέσσερις ευρύτερες περιφέρειες με τον προσδιοριστικό όρο Τερριτόριο (territorio – territorii). Κάθε τερριτόριο διαιρέθηκε σε υποπεριφέρειες με τον διοικητικό όρο Καστελλανία και είχαμε την Καστελλανία Κάτω Συβρίτου, ενώ πριν από το έτος 1577 άλλαξε επωνυμία κι έγινε Καστελλανία Αγίου Βασιλείου, όταν έδρα της διοικήσεώς της ορίστηκε το ομώνυμο χωριό της περιοχής…. Κατά την Τουρκοκρατία (1645/1669-1898) ο όρος Καστελλανία αντικαταστάθηκε με τον όρο νεχαγιές Αγίου Βασιλείου, με έδρα πάλι το ομώνυμο χωριό, που οι Τούρκοι ονόμαζαν Νεφς Άγιο Βασίλειο. Εξαίρεση αποτέλεσε το διάστημα 1821 – 1830, τότε χρησιμοποιήθηκε από τις ελληνικές επαναστατικές αρχές της Κρήτης ο ελληνικός (βυζαντινός) διοικητικός προσδιοριστικός όρος Επαρχία, όπως και στην ηπειρωτική Ελλάδα και για πρώτη φορά η συγκεκριμένη περιφέρεια έλαβε την ονομασία της από την εκκλησιαστική επωνυμία Λάμπη και ο πολιτικός διοικητής της ονομάστηκε Έπαρχος Λάμπης…»
Ενώ διαδοχικά η περιοχή άλλαζε επίσημες διοικητικές ονομασίες ( ενιαία τούρμα Συβρίτου, τούρμα Κάτω Συβρίτου, καστελλανία Κάτω Συβρίτου, καστελλανία Αγίου Βασιλείου, νεχαγιές Αγίου Βασιλείου, Επαρχία Αγίου Βασιλείου και σήμερα Δήμος Αγίου Βασιλείου), η αντίστοιχη Επισκοπή σε μια παράλληλη πορεία έφερε σταθερά από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια την επωνυμία Λάμπης κι έχομε καταγεγραμμένη τη συμμετοχή στην Γ’ Οικουμενική Σύνοδο το έτος 431 του Επισκόπου Λάμπης Παύλου, η οποία έγινε στην Έφεσο και είναι η αρχαιότερη γραπτή αναφορά. Από την επωνυμία της Επισκοπής προήλθε σε πολύ μεταγενέστερο όμως χρόνο ( 11ο ή 12ο αιώνα) και η επωνυμία Παναγία η Λαμπηνή και όλοι οι νεότεροι ερευνητές (Ανδριανάκης, Απανωμεριτάκης κλπ) υιοθετούν την άποψη του Κων/νου Καλοκύρη, ο οποίος αναφέρει ότι: “…Παναγία Λαμπηνή είναι η Παναγία της Λάμπης, η εν τη Λάμπη τιμωμένη…»
Σύμφωνα με πρόσφατες εκτιμήσεις των αρχαιολόγων στην περιοχή Αγίου Βασιλείου δεν αναπτύχθηκαν μεγάλες πόλεις – κράτη κατά την αρχαιότητα. Οι ισχυρές μεσόγειες πόλεις της βόρειας πλευράς, η Λάππα στα δυτικά και η Σύβριτα στα ανατολικά έλεγχαν και τις νότιες ακτές. Σύμφωνα με τον Σκύλακα και το Στράβωνα το δυτικό διαμέρισμα της επαρχίας Αγίου Βασιλείου αποτελούσε ζωτικό χώρο της αρχαίας Λάππας, η οποία εύρισκε διέξοδο στον όρμο της Σούδας και του Πλακιά. Μάλιστα ο Στράβωνας αναφέρει τον Φοίνικα των Λαμπαίων. Αφενός η ιδιοκτησιακή αυτή σχέση της αρχαίας Λάππας με την περιοχή του Αγίου Βασιλείου και αφετέρου η έλλειψη κάποιας μεγάλης πόλης στην περιοχή, μας οδηγούν στο συμπέρασμα, ότι η Επισκοπή Λάμπης είχε αρχικά την έδρα της στην αρχαία Λάππα, τη σημερινή Αργυρούπολη. Με την άποψη αυτή συμφωνούν ο Κ.Καλοκύρης, ο Σπανάκης, ο Δετοράκης, ο Ανδριανάκης, η Γαβριλάκη παλαιοί και νεότεροι ερευνητές και προφανώς αυτό σήμερα δεν αμφισβητείται. Υπάρχει βέβαια και η αντίθετη άποψη, ότι δηλαδή η Λάππα και η Λάμπη ήταν δύο διαφορετικές πόλεις, αλλά αυτό δεν το αποδέχονται ούτε οι αρχαιολόγοι ούτε οι ερευνητές (Απανωμεριτάκης 2025, 24). Ωστόσο η αρχαία Λάππα, μία από τις πέντε ισχυρότερες πόλεις της Μινωικής Κρήτης, μας μεταφέρεται από τους αρχαίους συγγραφείς με παραπλήσιες ονομασίες όπως Λάππα, Λάμπαι, Λάμπα, Λαμπαία, Λάππαι και το επίθετο Λαππαίων , στους δε Επισκοπικούς καταλόγους και άλλα χριστιανικά κείμενα αναφέρουν τους Επισκόπους Λάμπης, Λάππης, Λάμπων και Λάππας (Γαβριλάκη 2014, τομ Α’ , 261).
Είναι λοιπόν απόλυτα λογικό να υποθέσομε, ότι η καταγωγή της επωνυμίας της Επισκοπής (σήμερα Μητρόπολης) Λάμπης προέρχεται από το όνομα του τόπου, που είχε την πρώτη έδρα της κατά τα παλαιοχριστιανική χρόνια, που ήταν η Μινωική πόλη Λάππα, η σπουδαιότερη πόλη της εποχής εκείνης στη δυτική Κρήτη. Ωστόσο, η επωνυμία της Μητρόπολης μας υπενθυμίζει σήμερα τη σχέση που είχε η πόλη αυτή με το γεωγραφικό διαμέρισμα της τ. επαρχίας Αγίου Βασιλείου κι επιπλέον το επιβεβαιώνει η ονομασία του χωριού Μέλαμπες, η οποία εμπεριέχει –κατά την ταπεινή μου άποψη- αυτούσια τη λέξη Λάππα ή Λάμπη, είτε προέρχεται το όνομα του χωριού από τη λέξη (Ημί-λαππες), είτε από τη λέξη (Μέσα Λάμπη) (Φασατάκης 1985, 18), που είναι και το πιθανότερο.
