Η πρωτοβουλία του δημάρχου Αγίου Βασιλείου κ. Γιάννη Ταταράκη για ένταξη της ιστορικής και σεβάσμιας Μονής Πρέβελη στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO είναι καθόλα θετική κι ενδεδειγμένη και προφανώς εύχομαι ο μεγαλεπήβολος αυτός στόχος να ευοδωθεί με το καλύτερο αποτέλεσμα.
Και τα δύο μοναστηριακά συγκροτήματα, τα οποία απαρτίζουν τη Μονή Πρέβελη από τα παλαιότερα χρόνια, αποτελούν ένα αξιόλογο σύνολο τοπικής λαϊκής αρχιτεκτονικής, ενώ όλα τα μέχρι σήμερα ιστορικά στοιχεία συγκλείνουν, ότι το πρώτο οργανωμένο μοναστικό κέντρο στην περιοχή βρισκόταν δίπλα στο Μεγάλο Ποταμό, στη θέση του Κάτω Μοναστηριού, δίπλα από την υπάρχουσα εύφορη κοιλάδα. Από εκεί άλλωστε προέρχεται και η πρώτη γνωστή χρονολογία, το 1594, που διάβασε ο Ιταλός Ενετολόγος Γκερόλα στην Καμπάνα του ναού του Προδρόμου ( Νίκος Ψιλάκης «Τα Μοναστήρια της Κρήτης» τ. Β΄, σελ. 386). Εξάλλου η πρώτη ονομασία της Μονής, σύμφωνα με την αρχαιότερη σφραγίδα, ήταν: « Σφραγίς του Μεγάλου Ποταμού κατά Νήσων Κρήτην» ενώ στο εσωτερικό της αναφέρεται το όνομα του τιμώμενου Αγίου, του Ιωάννη Θεολόγου. Το δε μοναστηριακό συγκρότημα στο Πίσω Μοναστήρι είναι μεταγενέστερο, όπως μαρτυρείται από τις χρονολογίες στην κρήνη ΑΨΑ (1701) και 1783 στις αίθουσες για τις μυστικές συναντήσεις. Αυτό, ωστόσο, ξεκαθαρίζεται απόλυτα στο Οθωμανικό Κτηματολόγιο (ΤΤ 822), σελ (658), όπου προσδιορίζεται η θέση της Μονής του Αγίου Ιωάννου Θεολόγου στα σύνορα του χωριού Γιαννιού και Αγίας Παρασκευής, που ο οικισμός αυτός ήταν δίπλα, αλλά από την ανατολική πλευρά του Μεγάλου Ποταμού.
Η προσφορά της Μονής Πρέβελη στους πολύχρονους αγώνες για αποτίναξη του τουρκικού ζυγού καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα είναι γνωστή κι έχει αναδειχθεί κυρίως από τον αείμνηστο Μιχάλη Μ. Παπαδάκι στη μνημειώδη εργασία του «Το Μοναστήρι του Πρέβελη στην Κρήτη, Αθήνα 1978», αλλά περιστασιακά και από πολλούς άλλους παλαιότερους και νεότερους ιστορικούς ερευνητές. Την ίδια ακριβώς δράση ανέπτυξε η Μονή Πρέβελη και κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής 1941-44. Παράλληλα με την έμπρακτη συμμετοχή της Μονής Πρέβελη σ’ όλους τους εθνικο-απελευθερωτικούς αγώνες της Κρήτης (Τουρκοκρατία – Γερμανοκατοχή), αποτέλεσε και αξιόλογο κέντρο πολιτιστικής δημιουργίας. Ωστόσο, η διάσταση αυτή αναδείχθηκε πληρέστερα με τις άοκνες προσπάθειες του καθ’ όλα άξιου Ηγουμένου Αρχιμ. Ιακώβου Λυκάκη και της αδελφότητας της Μονής και τη στενή συνεργασία που είχαν με την 13η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Δυτικής Κρήτης και ιδιαίτερα με τον επί σειρά ετών Προϊστάμενό της, αείμνηστο Μιχάλη Ανδριανάκη. Η λειτουργία του Εκκλησιαστικού Μουσείου είναι έργο δικό τους, ενώ δεν πρέπει να υποτιμάται και η προσφορά του Μ.Μ.Παπαδάκι σε πρώιμο στάδιο με την καταγραφή των πολύτιμων κειμηλίων της Μονής. Στην αγαστή αυτή συνεργασία, ωστόσο, οφείλεται και η ενδεδειγμένη αναπαλαίωση μεγάλων τμημάτων του μοναστηριακού συγκροτήματος στο Πίσω κυρίως Μοναστήρι, το οποίο παρουσιάζει σήμερα μία εξαίσια εμφάνιση, σε αντίθεση με άλλα μνημεία της περιοχής μας, τα οποία έχουν δυστυχώς κακοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό.
Η δραστηριότητα της Μονής Πρέβελη, η οποία μένει ωστόσο να αναδειχθεί, είναι εκείνη της κοινωνικής προσφοράς! Κυρίως η προσφορά της στην Παιδεία σ’ ολόκληρη την Επαρχία Αγίου Βασιλείου και όχι μόνο. Η Μονή Πρέβελη ήταν ο σημαντικότερος χρηματοδότης της «ΕΦΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΕΝ ΤΗ ΛΑΜΠΗ ΚΟΙΝΩΝ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΩΝ», η οποία είχε την εποπτεία για την οργάνωση και την εύρυθμη λειτουργία των σχολείων, μια και η τοπική Εκκλησία ήταν αυτή που φρόντιζε κατά κύριο λόγο για την εκπαίδευση των υπόδουλων προγόνων μας. Ίδρυσε το έτος 1836 και συντήρησε καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα την περιώνυμη Σχολή του Αγίου Πνεύματος, η οποία υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα και μακροβιότερα εκπαιδευτήρια της τουρκοκρατούμενης Κρήτης, στην οποία δίδαξαν και διδάχτηκαν σπουδαίες προσωπικότητες του τόπου. Ίδρυσε και συντήρησε για μεγάλο χρονικό διάστημα πολλά σχολεία «των κοινών γραμμάτων» από τη μια άκρη της Επαρχίας μέχρι την άλλη. Προωθήθηκαν για ανώτατες σπουδές, ως υπότροφοι της Μονής, σπουδαίες προσωπικότητες Κληρικοί και Λαϊκοί. Όπως ο Επίσκοπος Νικόδημος Σουμπασάκης, ο Επίσκοπος Αρκαδίας και αργότερα Μητροπολίτης Κρήτης Βασίλειος Μαρκάκης κλπ. Προίκισε ορφανές και άπορες κορασίδες, λειτούργησε ένα υποτυπώδες θεραπευτήριο – Σανατόριο στο όρος Τσιλίβδικας, όπου βρισκόταν το καλοκαιρινό χειμαδιό της Μονής (Παπαδάκις 1978, 182), προκειμένου ν’ ανακουφίσει κάποιους πάσχοντες από τη μάστιγα της εποχής, τη φυματίωση, αλλά, για όλα αυτά οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να βρουν στοιχεία στο βιβλίο του Μ.Μ.Παπαδάκι «Το Μοναστήρι του Πρέβελη στην Κρήτη σελ. 153-183». Στα κτήματα της Μονής έβρισκαν εργασία γυναίκες και άντρες της ευρύτερης περιοχής σε εποχές πείνας και δυστυχίας και πολλοί απ’ αυτούς έκαμαν την προίκα τους ή έκτισαν ένα σπιτάκι αντίστοιχα και στέγασαν τα όνειρά τους από την εργασία τους στη Μονή αυτή. Στον Πρέβελη έβρισκαν καταφύγιο κι ένα πιάτο πολύτιμου φαγητού οδοιπόροι, αναξιοπαθούντες, φυγόδικοι, καταδιωκόμενοι, επαναστάτες σε καιρούς και χρόνους δίσεκτους και δεν είναι καθόλου υπερβολή να πούμε, ότι το Μοναστήρι του Πρέβελη λειτούργησε ως ο στυλοβάτης της Επαρχίας Αγίου Βασιλείου και όχι μόνο!
Ο Πρέβελης, μαζί με το ιδιαίτερου φυσικού κάλλους περιβάλλον της ευρύτερης περιοχής αποτελούν ένα σύνολο στοιχείων, το οποίο σμιλεύτηκε από τους σπουδαιότερους καλλιτέχνες όλων των εποχών, που είναι η ίδια η Φύση και ο ανθρώπινος παράγοντας και είναι Θείο Δώρο για την περιοχή μας.
