Ο Ρίτσαρντ Σένετ είναι ένας από τους πλέον ευρηματικούς στοχαστές-κοινωνιολόγους της εποχής μας. Γεννημένος στο Σικάγο το 1943, μόλις στις αρχές της δεκαετίας του 1960 εγκαταλείπει τις μουσικές σπουδές του και ξεκινά την καριέρα του στην κοινωνιολογία. Σπουδάζει στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου και στο Χάρβαρντ και γίνεται ένας από τους συνιδρυτές του New York Institute for the Humanities στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Για πολλά χρόνια μοίραζε το χρόνο του ανάμεσα στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και στο London School of Economics, ενώ για μεγάλα διαστήματα έχει διδάξει στο ΜΙΤ και στο Κέμπριτζ.
Ο Αλεξίς-Σαρλ-Ανρί Κλερέλ ντε Τοκβίλ ήταν Γάλλος πολιτικός στοχαστής και ιστορικός, ο πιο βαθυστόχαστος εκπρόσωπος του πολιτικού φιλελευθερισμού στην ηπειρωτική Ευρώπη το πρώτο μισό του 19oυ αιώνα. Γνωστός για τα έργα του Η Δημοκρατία στην Αμερική (δίτομο: 1835 και 1840) και Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση (1856), στα οποία αναλύει το βελτιωμένο βιοτικό επίπεδο και τις κοινωνικές συνθήκες των πολιτών, καθώς και τη σχέση τους με την αγορά στις δυτικές κοινωνίες. Το έργο Η Δημοκρατία στην Αμερική εκδόθηκε αφού ο Τοκβίλ ταξίδεψε στις ΗΠΑ και θεωρείται σήμερα ως μία από τις πρώτες πραγματείες στην κοινωνιολογία και την πολιτική επιστήμη.
Αν απαντούσαμε μονολεκτικά στο ερώτημα τι χρωστάει ο Sennett στον Tocqueville, η απάντηση θα ήταν ο ατομικισμός ή καλύτερα τους μηχανισμούς γέννησης του ατομικισμού. Η τυραννία της οικειότητας μέσα στις δημοκρατικές κοινωνίες -και όχι μόνο μέσα σ’ αυτές- έχει τις απαρχές της ακριβώς σ’ αυτή τη γέννηση του ατομικισμού, που δεν νοείται στην τοκβιλική σκέψη ως εγωισμός, αλλά ως ένα συναίσθημα λελογισμένο και ήρεμο[1]. Η σκέψη του Sennett για την τυραννία της οικειότητας αποτελεί συνέχεια της σκέψης του Tocqueville για τη μορφή των δημοκρατικών κοινωνιών, που συνιστούν τη διάδοχη κατάσταση της αριστοκρατικής κοινωνίας του ancien regime (παλαιού καθεστώτος). Για τον Sennett η προβολή κατά τον 19ο αι. της προσωπικότητας μέσα στον δημόσιο χώρο και η ακύρωση των διαχωριστικών γραμμών ανάμεσα στο ιδιωτικό(ατομικό) και το δημόσιο οδήγησαν στην εγκατάλειψη της δημόσιας σφαίρας και στην αναστολή των ομαδικών εγωτικών συμφερόντων. Η εμμένεια της προσωπικότητας στις δημόσιες και ιδιωτικές εμφανίσεις, η ρευστότητα της προσωπικότητας και ο φόβος της ακούσιας αποκάλυψης των αισθημάτων δημιούργησαν μια κοινωνία ατόμων, που παρά το φόβο τους για την απροσωπία, δεν μπορούν να αναπτύξουν συλλογική δράση. Η κοινωνία της οικειότητας είναι στην τελική της κατάσταση μια κοινωνία όπου θριαμβεύει ο ατομικισμός μέσα από μια διαδικασία καταστροφική για το ίδιο το άτομο και την κοινωνία.
Η εξάλειψη της αναγκαίας απόστασης ανάμεσα στο εγώ και στις δημόσιες εμφανίσεις της προσωπικότητας, η με άλλα λόγια αχρήστευση του προσωπείου ως μέσου έκφρασης, μετέβαλλαν το δημόσιο χώρο σε πεδίο επένδυσης προσωπικών αισθημάτων και ψυχολογικών συμβόλων[2]. Ο Sennett παρακολουθεί την ιστορική εξέλιξη της δημόσιας ζωής από την εποχή του παλαιού καθεστώτος μέχρι τη σύγχρονη καπιταλιστική εποχή, θέλοντας να παρουσιάσει τον τρόπο με τον οποίο συντελείται η σταδιακή διείσδυση των προσωπικών αισθημάτων στο δημόσιο χώρο και ακυρώνεται η πίστη στη δημόσια ζωή[3]. Η εξελικτική αυτή πορεία προς την κοινωνία της οικειότητας και του ναρκισσισμού αποτελεί για τον Sennett τη γενεσιουργό αιτία του ατομικισμού , που συνεπάγεται την αναστολή της κοινωνικής δράσης. Ο φόβος του Tocqueville ότι η αποκλειστική ενασχόληση του ατόμου με τον εαυτό του οδηγεί στην απώλεια της αμοιβαίας αλληλεπίδρασης των ανθρώπων, αποχτά πραγματικές διαστάσεις μέσα στην κοινωνία της οικειότητας[4]. Το άτομο αποδυναμώνεται και γίνεται ανίκανο να διαφυλάξει την ελευθερία της βούλησης του, που βρίσκεται υποταγμένη στη διαρκή αναζήτηση της αυθεντικότητας των συναισθημάτων, δηλαδή, σ’ ένα μάταιο αγώνα προσδιορισμού της προσωπικότητας[5]. Ο Sennett διαπραγματεύεται αυτήν την προβληματική του Tocqueville γύρω από το πώς μπορεί ο ατομικισμός να ευθύνεται για τη γέννηση μιας δεσποτικής εξουσίας.
Η εξέταση της παραπάνω προβληματικής του Tocqueville από τον Sennett στην ιστορική της εξέλιξη και διαμόρφωση μέσα στο 19ο αι., παρουσιάζει τη δημιουργία ενός ατομικισμού που επηρεάζει κάθε δημόσια εμφάνιση και λειτουργεί διαλυτικά ως προς την ικανοποίηση των επιθυμιών του εγώ[6]. Η διαμόρφωση ενός τέτοιου διαλυτικού ατομικισμού υπήρξε για τον Sennett το αποτέλεσμα της συγχώνευσης της ιδιωτικής με τη δημόσια ζωή. Η ακύρωση των διακριτών σημείων ανάμεσα στο τι είναι ιδιωτικό(ατομικό) και τι δημόσιο οδήγησε, αφενός στην αναζήτηση της προστασίας που παρέχει το οικογενειακό περιβάλλον , αφετέρου στην απώλεια της κοινωνικότητας ως υποτιθέμενης απειλής για την προσωπικότητα του ατόμου[7]. Ο διασκελισμός των ορίων και η «κυριαρχία» των ατομικών προσωπικοτήτων προέκυψε, σύμφωνα, με τον Sennett ως άμεση συνέπεια της αδυναμίας αναγνώρισης διαχωριστικών γραμμών ανάμεσα στους ανθρώπους[8].Η σταδιακή διαμόρφωση των καπιταλιστικών δομών επέδρασε εξισωτικά μέσα στο δημόσιο χώρο και επέβαλε τη μυστικοποίηση των δημόσιων εμφανίσεων και τη συμβολοποίηση της προσωπικότητας. Σ’ αυτό το σημείο ο Sennett συναντά ξανά τη σκέψη του Tocqueville ως προς την επίδραση, δηλαδή, της ισότητας στη διαμόρφωση του ατομικισμού[9].
Σε αντίθεση με τις συνθήκες ανισότητας των αριστοκρατικών κοινωνιών, η δημιουργία της μάζας των πολιτών που ζουν σε συνθήκες ισότητας έδωσε στις οικειότητες αύξουσα σημασία[10]. Για τον Sennett η έλλειψη διακριτών ρόλων εξαιτίας της ισότητας των συνθηκών έχει τις αφετηρίες της στη σταδιακή παρακμή της ακμαίας δημόσιας ζωής του ancien regime. Παρακολουθεί μέσα στον αστικό χώρο την εξέλιξη της γλώσσας, της ενδυμασίας, του ρόλου του θεάτρου και άλλων κοινωνικών εκδηλώσεων, ώστε να αιτιολογήσει την σταδιακή παθητικοποίηση του ατόμου μέσα από την απώλεια της εκφραστικότητας του και τον περιορισμό του στην παρατήρηση των πραγμάτων-συμβόλων. Παράλληλα, διαγράφει και την διαμόρφωση του ιδιωτικού χώρου, ο οποίος δεν μπορεί παρά να επηρεάζεται άμεσα από τις σχέσεις οικειότητας. Ο έλεγχος της συμπεριφοράς, η αναστολή της αυθορμησίας της προσωπικότητας, η ύπαρξη κανονιστικών συμπεριφορών μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον προκάλεσαν την καταπίεση των αισθημάτων και την απώλεια της θεατρικότητας ως επένδυσης αισθημάτων σ’ εξωτερικές εικόνες του εγώ[11]. Η συμβολοποίηση της ιδιωτικής ζωής του Wilkes ως ενσάρκωσης της ελευθερίας στα τέλη του 18ο αι., σηματοδοτεί για τον Sennett την είσοδο της προσωπικότητας στο δημόσιο χώρο[12]. Η δημιουργία της «δημόσιας προσωπικότητας» και η υιοθέτηση της σιωπής ως μέσου προστασίας από τη «δημόσια θέα» αποτελούν τις απαρχές της δεσποτικής δημοκρατίας του Tocqueville[13]. Εάν επιχειρήσουμε να αναπτύξουμε τη σκέψη του Tocqueville ότι «ο ατομικισμός είναι δημοκρατικής προέλευσης και απειλεί να αναπτυχθεί στο μέτρο που εξισώνονται οι συνθήκες ζωής»[14], θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε επαρκέστερα τη σκέψη του Sennett γύρω από την εγκατάλειψη του δημόσιου χώρου και την εγκαθίδρυση της τυραννίας της οικειότητας. Η τελευταία δε διαφέρει από τη δεσποτική δημοκρατία του Tocqueville.
Ο ατομικισμός στη σκέψη του Tocqueville είναι δημιούργημα της δημοκρατικής κοινωνίας, η οποία συνίσταται, κυρίως, σ’ αυτό που αποκαλείται στο έργο του ως «εξίσωση των συνθηκών» (egalite des conditions). Αποτελεί τη διάδοχη κατάσταση των αριστοκρατικών κοινωνιών ,το τέλος των οποίων αποδέχεται ο Tocqueville, χωρίς, όμως, να παύει να είναι ένας Γάλλος αριστοκράτης, που ανησυχεί για το τι θα προκύψει μετά την απώλεια του ancien regime. Η απώλεια των ιεραρχιών και της κοινωνικής ταξινόμησης των ανθρώπων του παλαιού καθεστώτος με την έλευση της δημοκρατίας συνεπάγεται την επικράτηση της ισότητας, η οποία εξισώνει και μαζικοποιεί τους ανθρώπους. Η δημοκρατική κοινωνία του Tocqueville είναι μία συντηρητική κοινωνία, που αλλοτριώνει του ανθρώπους και εγκαθιδρύει νέες μορφές τυραννίας, πιο ήπιες και γι’ αυτό πιο επικίνδυνες. Η εξίσωση των συνθηκών και η επικράτηση της ομοιομορφίας μεταμορφώνουν την τυραννία των αριστοκρατικών κοινωνιών σε τυραννία της μάζας. Την ίδια στιγμή οι ανισότητες δεν παύουν να υφίστανται και παρασέρνουν τους ανθρώπους σ’ ένα ατέλειωτο κυνήγι «μιας ανώφελης πλήρους ευδαιμονίας, που πάντοτε διαφεύγει»[15]. Η ήπια τυραννία των δημοκρατικών κοινωνιών στηρίζεται σε μια «κοινή συναίνεση» και συμφωνία ψευδαισθήσεων, που λειτουργεί αποτρεπτικά ως προς την εκδήλωση των επαναστάσεων[16]. Η διαρκής ενασχόληση των ανθρώπων στη δημοκρατία με τον εαυτό τους αποτελεί για τον Tocqueville μια μορφή υποδούλωσης του ατόμου που το ίδιο το άτομο αγνοεί. Η ενασχόληση αυτή έχει ανάγκη την τάξη και την γαλήνη για να ικανοποιηθεί, για το λόγο αυτό η δημοκρατία είναι κατά τον Tocqueville ένα συντηρητικό καθεστώς που δεν ευνοεί τις επαναστάσεις[17].
Αλεξίς-Σαρλ-Ανρί Κλερέλ ντε Τοκβίλ (29 Ιουλίου 1805 – 16 Απριλίου 1859)
[1] Alexis de Tocqueville, De Ia Democratie en Amerique(Η Δημοκρτία στην Αμερική),Στοχαστής 1977,τόμος Β, μέρος δεύτερο , κεφ. ΙΙ, σελ. 517. Larry Siedentop, Tocqueville, Oxford University Press, 1994, σ. 87.
[2] Ρίτσαρντ Σένετ , Η τυραννία της οικειότητας. Ο δημόσιος και ιδιωτικός χώρος στον δυτικό πολιτισμό, Νεφέλη , 1999 , σ. 200-206.
[3] Σένετ , 1999 ,ό.π., σ. 19-21.
[4] Tocqueville, τ. Β, μέρος Β , κεφ.V,σ.526.
[5] Tocqueville, τ.Β , μέρος Β , κεφ.V, ό.π., σ.524.
[6] Σένετ, 1999, ό.π., σ. 282.
[7] Σένετ,1999, ό.π., σ. 253.
[8] Σένετ, 1999, ό.π., σ. 171-172.
[9] Σταύρος Κωνσταντακόπουλος, «Ο ατομικισμός στη σκέψη του Alexis de Tocqueville», Αξιολογικά , αρ.7, 1996, σ. 137-155. Βλ. και την εισαγωγή του Richard D. Heffner στη συνοπτική έκδοση της Δημοκρατίας στην Αμερική(Ανατομία της Δημοκρατίας, Αθήνα,1968), σ. 11-29.
[10] Σένετ, 1999, ό.π., σ. 50-51.
[11] Σένετ ,1999, ό.π., σ. 58.
[12] Σένετ, 1999, ό.π., σ. 134-142.
[13] Tocqueville, τ.Β, μ.Β, ό.π., κεφ.Ι, σ. 516.
[14] Tocqueville, τ.Β, μ.Β, ό.π., κεφ.ΙΙ, σ. 517.
[15] Tocqueville, τ.Β, μ.Β, ό.π., κεφ.ΧΙΙΙ, σ. 547
[16] Tocqueville, τ.Β, μ.Β, ό.π., κεφ.VII, σ. 533.
[17] Tocqueville, τ.β, μ.Β, ό.π., κεφ.XI, σ. 544.
