Η 18η Μαΐου έχει ανακηρυχθεί ως Διεθνής Ημέρα Μουσείων. Αν και καθυστερημένα, λόγω επίκαιρων κι αυτών θεμάτων, θα επιχειρήσουμε σήμερα μια επισκόπηση των λαογραφικών μουσείων που λειτουργούν στο Ρέθυμνο και στην περιφέρειά του. Η επιλογή των 23 λαογραφικών μουσείων και μουσειακών συλλογών από τα σχεδόν 50 που λειτουργούν συνολικά, έγινε με κριτήριο το ότι αποτελούν το πιο διαδεδομένο είδος στον τόπο μας, έστω κι αν μερικές φορές εκπέμπουν κάποια μηνύματα ερασιτεχνισμού. Οπωσδήποτε, τα περισσότερα από τα ρεθεμνιώτικα λαογραφικά μουσεία δεν διακρίνονται για τις επιδόσεις τους στον χώρο των αλλαγών και μάλιστα των διαρκών απ’ αυτές, οι οποίες αποτελούσαν το θέμα του φετινού εορτασμού, με τον τίτλο «Το μέλλον των Μουσείων σε κοινωνίες διαρκών αλλαγών». Ίσως κι επειδή η ίδια η θεματική τους το υποβάλλει, η παράδοση δηλαδή, που συχνά εκλαμβάνεται ως καθήλωση στο χτες και εναντίωση σε κάθε τι νέο. Σε κάθε περίπτωση, στην εποχή μας τα μουσεία οφείλουν να δημιουργούν επισκέπτες και φίλους, όπως οι βιβλιοθήκες οφείλουν να δημιουργούν αναγνώστες.
Αν επιχειρήσουμε να αποτυπώσουμε στον χάρτη του Ρεθύμνου τη συχνότητα των μουσείων και μουσειακών συλλογών του, βλέπουμε ότι η μεγάλη συγκέντρωσή τους παρατηρείται στην πόλη, όπως είναι και το αναμενόμενο, τόσο γιατί σ’ αυτήν έχει συγκεντρωθεί το ήμισυ του πληθυσμού της διοικητικής του περιφέρειας, όσο και γιατί αποτελεί το επίκεντρο του τουριστικού ρεύματος. Κι όπως όλοι θα έχουμε παρατηρήσει, όσο στη δική μας κουλτούρα η επίσκεψη σε μουσειακούς και μνημειακούς χώρους δεν είναι αυτονόητη, άλλο τόσο στην κουλτούρα των ευρωπαίων επισκεπτών μας αποτελεί στοιχείο δομικό. Για την κατάσταση αυτή έχει ασφαλώς μεγάλες ευθύνες το ελληνικό σχολείο, το οποίο ποτέ δεν έκανε ιδιαίτερες προσπάθειες για να την αλλάξει. Ένα και μοναδικό σχετικό σχολικό πρόγραμμα είχε εκπονηθεί, στο όνομα της αείμνηστης Μελίνας Μερκούρη, κι αυτό αποσύρθηκε, παρ’ ότι άκρως επιτυχημένο, με την κατηγορία ότι ήταν υπερβολικά ακριβό!
Θα ξεκινήσουμε «ευλογώντας τα γένια μας», κατά το κοινώς λεγόμενο, με το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνης, του οποίου ο συγγραφέας του παρόντος διετέλεσε επί μια οκταετία Γενικός Γραμματέας του Διοικητικού Συμβουλίου. Είναι ένα Μουσείο με μεγάλη ιστορία, από το 1974 που ιδρύθηκε από τη Φαλή Βογιατζάκη και τον Χριστόφορο Σταυρουλάκη, ως Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου. Πέραν της εξαιρετικής έκθεσής του, μιας από τις καλύτερες σε πανελλήνιο επίπεδο, η οποία το καθιστά το πρώτο μουσείο σε επισκέψεις στο Ρέθυμνο, το Λαογραφικό Μουσείο διοργανώνει περιοδικές εκθέσεις, προσφέρει κατά καιρούς εκπαιδευτικά προγράμματα σε παιδιά, συμμετέχει σε ερευνητικά προγράμματα, έχει τμήματα για χρήση των ερευνητών, είναι φορέας εκδόσεων και, κατά κοινή ομολογία, μετά το 2010 αποτελεί έναν δραστήριο φορέα σε επίπεδο γραμμάτων. Να σημειώσω με την ευκαιρία διατελώ επιστημονικός συνεργάτης του και ότι αυτή την εποχή προετοιμάζουμε με την επιμελήτρια Αναστασία Πλατυρράχου για το επόμενο φθινόπωρο μια έκθεση με τις ρεθεμνιώτικες ταχυδρομικές κάρτες της περιόδου 1898-1940.
Η Λαογραφική Συλλογή του Λυκείου των Ελληνίδων είναι επίσης αξιόλογη, αν και όχι τόσο γνωστή στους Ρεθεμνιώτες. Συγκροτήθηκε στη διάρκεια της υπερεκατονταετούς λειτουργίας του Λυκείου και περιλαμβάνει στο μεγαλύτερο τμήμα της γυναικείες ενδυμασίες και εργόχειρα. Το πιο εντυπωσιακό πάντως στη συλλογή αυτή είναι ότι μερικά από τα ενδύματα της έχουν ως πρώτη ύλη τα μαλλιά της κεφαλής της δέσποινας που τα ύφανε!
Το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Σωματά ιδρύθηκε το 1971 από τον Ευάγγελο Χατζησπύρου και περιλαμβάνει στα εκθέματά του γεωργικά εργαλεία, παραδοσιακό οικιακό εξοπλισμό, φωτογραφικό υλικό, συλλογές νομισμάτων και γραμματοσήμων, όπλα και στρατιωτικό εξοπλισμό στρατιωτών που έδρασαν στην περιοχή του Ρεθύμνου κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Στα Ανώγεια δραστηριοποιούνταν στο παρελθόν δύο λαογραφικά μουσεία. Απ’ αυτά το Παλιό Ανωγειανό Σπίτι του εκπαιδευτικού και λαογράφου Γεωργίου Σμπώκου, μαζί με το σύνολο των συλλογών του, παραδόθηκε στον Δήμο Ανωγείων, με σκοπό να επανεκτεθεί σε δημοτική εγκατάσταση. Ευτυχώς εξακολουθεί τη λειτουργία του το Μουσείο Λαϊκής Τέχνης Αλκιβιάδη Σκουλά (Γρυλιού), ο οποίος στα 70 του χρόνια είχε ξεκινήσει να ασχολείται με τη ζωγραφική και τη γλυπτική, αποτυπώνοντας ό,τι είχε χαραχθεί στην ψυχή του μέχρι τότε. Η συλλογή του Μουσείου περιλαμβάνει 120 έργα (πίνακες ζωγραφικής με σκηνές της υπαίθρου, σκηνές από την ιστορία της Κρήτης, πρόσωπα ιστορικά και συγχωριανών του), καθώς και ξυλόγλυπτες και λίθινες γλυπτικές κατασκευές.
Στη γειτονική Αξό λειτουργεί το Μουσείο Ξυλογλυπτικής Γεωργίου Κουτάντου, το οποίο περιλαμβάνει περισσότερα από εκατό ξυλόγλυπτά του, μερικά από τα οποία εντυπωσιακών διαστάσεων. Το Μουσείο αυτό αναβιώνει την τέχνη της λαϊκής ξυλογλυπτικής, η οποία παλιότερα ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη στους βοσκούς των χωριών γύρω από τον Ψηλορείτη. Δυστυχώς όμως δεν έχει λειτουργήσει ακόμα και εξακολουθεί να βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο της συγκρότησής του το Μουσείο Παραδοσιακών Επαγγελμάτων του Αντώνη Δαφέρμου, για τη στέγαση του οποίου ο εκλεκτός λαογράφος έχει δωρίσει στον Δήμο Μυλοποτάμου το απαραίτητο κτήριο, το οποίο εντάχθηκε σε ευρωπαϊκό πρόγραμμα και αναπαλαιώθηκε.
Στην πρωτεύουσα της πρώην επαρχίας Αγίου Βασιλείου, το Σπήλι, από το 2011 ο Πολιτιστικός Σύλλογος Γυναικών λειτουργεί το Λαογραφικό Μουσείο Σπηλίου. Μέντορας του Μουσείου αυτού υπήρξε ένα άλλο εξαιρετικό μουσείο της ευρύτερης περιοχής, το Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας Βώρων Μεσαράς. Η έκθεση του Μουσείου Σπηλίου, το οποίο στεγάζεται σ’ ένα διώροφο σπίτι, περιλαμβάνει γεωργικά εργαλεία, παραδοσιακά αντικείμενα καθημερινής χρήσης, εργαλεία τσαγκάρη, δωμάτια κρεβατοκάμαρας με κεντήματα, αργαλειό, κουζίνα και άλλα εκθέματα.
Στον Ασώματο Αγίου Βασιλείου συνεχίζει τη λειτουργία του το ιστορικο-λαογραφικό Παπαγεωργουλάκειο Μουσείο, και μετά τον θάνατο του δημιουργού του παπα-Μιχάλη Γεωργουλάκη, που συγκέντρωνε υλικό για εξήντα χρόνια και το στέγασε στο σπίτι του. Σ’ αυτό παρουσιάζεται μια συλλογή από αντικείμενα της καθημερινής ζωής, έπιπλα και εργαλεία, εκκλησιαστικά αντικείμενα και ιστορικά κειμήλια, από τα χρόνια της οθωμανικής κατοχής, των δύο παγκοσμίων πολέμων και των μετέπειτα πολιτικών γεγονότων.
Στο Αστέρι Ρεθύμνου, σ’ ένα χώρο εστίασης νέου τύπου, στεγάζεται το Λαογραφικό Μουσείο του Γιώργη Πολιουδάκη. Οι χώροι του αποτελούν αναπαράσταση του παραδοσιακού κρητικού σπιτιού με έπιπλα της εποχής, ενώ τους τοίχους των δωματίων κοσμεί αρχειακό φωτογραφικό υλικό. Περιλαμβάνει χώρους κουζίνας, τραπεζαρίας, σαλονιού, κρεβατοκάμαρας και δωμάτιο εργασίας και παραδοσιακό καφενείο. Εξωτερικά του μουσειακού χώρου, ο επισκέπτης μπορεί να δει εργαλεία από παραδοσιακά επαγγέλματα. όπως του γεωργού, του χτίστη, του κτηνοτρόφου, του μαραγκού και του πεταλωτή.
Το Λαογραφικό Μουσείο του Πολιτιστικού Συλλόγου Αμνάτου είναι ίσως το πιο συγκροτημένο της ρεθεμνιώτικης υπαίθρου, μαζί με τον Μύλο του Πρινάρη, όταν αυτός λειτουργούσε ως μουσειακός χώρος. Δεν είναι μόνο που για τη στέγασή του χρησιμοποιήθηκε ένα αυθεντικό κρητικό σπίτι, στο οποίο κρατήθηκε μέχρι και η ανωδομή του από λεπίδα, αλλά και που περιλαμβάνει οργανωμένες συλλογές παραδοσιακών επαγγελμάτων, όπως και την ορυκτολογική συλλογή της Αργίνης Φραγκούλη, αλλά και ιστορικό υλικό, που αισθητοποιεί την ιστορία και την προϊστορία του όμορφου χωριού.
Ο Μύλος του Πρινάρη στο Χρωμοναστήρι είναι ένα παραδοσιακό ελαιοτριβείο που στεγάζεται σ’ ένα κτήριο του 18ου αιώνα. Ο ιδιοκτήτης του, γνωστός για την πολιτιστική του προσφορά, αείμνηστος σήμερα Μιχάλης Πριναράκης, το είχε αναστηλώσει και το είχε μετατρέψει σ’ έναν επισκέψιμο χώρο, στον οποίο ο επισκέπτης, εκτός από τις ίδιες τις εγκαταστάσεις παραγωγής λαδιού, μπορούσε να δει και τα διάφορα άλλα σύνεργα της διαδικασίας: ντορμπάδες, μεταλλικά δοχεία αλλά και μια σειρά φωτογραφιών και μια προβολή που αισθητοποιούσε τον τρόπο λειτουργίας του. Σ’ ένα διπλανό χώρο, που επικοινωνούσε με τον πρώτο, εκτίθεντο χρηστικά, κυρίως, αντικείμενα λαογραφικού ενδιαφέροντος. Το Μουσείο σταμάτησε ουσιαστικά να λειτουργεί με τον θάνατο του δημιουργού του το 2022. Όμως αξίζει να ξαναλειτουργήσει από τους κληρονόμους του, όπως και στον δημιουργό του αρμόζει, έστω μετά θάνατον, μια εκδήλωση τιμής, η οποία να κάνει ευρύτερα γνωστό το έργο του στην κρητική λαογραφία (μουσειακό, συγγραφικό κ.λπ.).
Κλειστό παραμένει και το Μουσείο Ελληνικών Παραδοσιακών Ενδυμασιών Ρουστίκων, που φιλοξενεί τη συλλογή της Καίτης Καρεκλά και του Ανδρέα Φραγκιαδάκη, αποτελούμενη από 70 αυθεντικές ενδυμασίες απ’ όλη την Ελλάδα, ηπειρωτική και νησιωτική, καθώς και από τον παροικιακό χώρο. Στον περιβάλλοντα χώρο των 11 στρεμμάτων, ο οποίος έχει διαμορφωθεί με υψηλή αισθητική, έχει ανακαινιστεί ένα αλώνι του έτους 1843 κι έχουν κατασκευαστεί πετρόχτιστα κτήρια, μεταξύ των οποίων και μία εκκλησία.
Το Νεφς Αμάρι με την Κοινωνική Ομάδα Γυναικών του δεν θα μπορούσε να υστερήσει και στον μουσειακό τομέα, αφού, είναι γνωστό ότι, σε συνεργασία με τον Πολιτιστικό Σύλλογο του χωριού οργανώνουν εκδηλώσεις και κάνουν μέχρι και εκδόσεις βιβλίων. Έχουν λοιπόν δημιουργήσει και δυο όμορφα Μουσεία, Σχολικής ιστορίας και Λαογραφικό του Νεφς Αμαρίου. Στο δεύτερο συγκεντρώνουν κάθε είδους αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού του τόπου, που μερικές φορές άπτονται και του αστικού πολιτισμού, αφού το Νεφς Αμάρι είναι ένα από τα λίγα χωριά του Ρεθύμνου που παρουσίαζε στο παρελθόν και αστική ζωή.
Το Γαράζο Μυλοποτάμου με τον επίσης δραστήριο Πολιτιστικό Σύλλογο στεγάζει, ούτε λίγες ούτε πολλές, τρεις μουσειακές συλλογές. Πρόκειται για το Μουσείο Ελληνικής Χρηστικής Κεραμικής, το Λαογραφικό Μουσείο Γαράζου και το Μουσείο Ελιάς. Το Λαογραφικό Μουσείο στεγάζεται στον όροφο ενός κτηρίου του παραδοσιακού οικισμού του χωριού, στο ισόγειο του οποίου λειτουργούσε στο παρελθόν ένα προβιομηχανικό ελαιουργείο (φάμπρικα), που σήμερα έχει μετατραπεί σε Μουσείο Λαδιού και Ελιάς. Κάτι παρόμοιο έχει γίνει στους Αρμένους με το εκεί παραδοσιακό ελαιοτριβείο.
Αξιόλογο είναι και το Λαογραφικό Μουσείο Ζωγραφάκη στην Αργυρούπολη. Πέραν των συνήθων σε όλες τα αντίστοιχες προσπάθειες ενοτήτων, περιλαμβάνει επίσης έκθεση νομισμάτων, βιβλίων και ιστορικών εγγράφων. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η μουσειακή συλλογή υπήρξε μια φυσική συνέπεια της ενασχόλησης της Ελευθερίας Ζωγραφάκη με τη λαϊκή τέχνη (υφαντική, κέντημα, πλέξιμο, καλαθοπλεκτική κ.λπ.), έργα της οποίας είχαν εκτεθεί σε πολλές Εκθέσεις Κρητικής Χειροτεχνίας του πάλαι ποτέ ΕΟΜΜΕΧ και της αείμνηστης διευθύντριάς του Ελένης Παπαδογιάννη.
Το Μουσείο Υφαντικής Τέχνης Μελάμπων φιλοξενείται στον όροφο του παλιού κτηρίου της Κοινότητας. Στον ενιαίο χώρο του ο επισκέπτης μπορεί να γνωρίσει την υφαντική τέχνη των Μελάμπων με μοναδικά χειροποίητα κομμάτια από μαλλί, μετάξι και λινάρι, καθώς και όλα τα εργαλεία και τις πρώτες ύλες για την παραγωγή τους. Εντυπωσιάζει η παράθεση, πέραν των χειροτεχνημάτων, της διαδικασίας παραγωγής τους, με φυσικό αλλά και φωτογραφικό υλικό. Εντυπωσιάζει επίσης η χρονοσήμανση αρκετών υφαντών αλλά και η αναγραφή των ονομάτων σ’ αυτά από τις υφάντρες τους, γεγονός όχι συνηθισμένο στη λαϊκή τέχνη.
To Mουσείο Ελιάς στα Καψαλιανά στεγάζεται στους αναστηλωμένους χώρους του ελαιόμυλου της μονής Αρκαδίου, που οικοδομήθηκε το έτος 1763. Την επιστημονική επιμέλειά του έχει το Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών και το κτηριακό συγκρότημα περιλαμβάνει το κελί του μοναχού-οικονόμου, τον χώρο παραγωγής που παρέμεινε σε λειτουργία ως τις αρχές του 20ού αιώνα, καθώς και τον χώρο αποθήκευσης. Ο δημιουργός του Μουσείου, ο αρχιτέκτονας Μύρων Τουπογιάννης, σεβάστηκε απόλυτα τα υπάρχοντα οικήματα αλλά και κατοικίες του χωριού, αναστηλώνοντάς τα υποδειγματικά και μετατρέποντάς τα σ’ ένα πρότυπο αγροτουριστικό σύνολο.
Θα τελειώσουμε τη σημερινή αναφορά μας μ’ ένα ιστορικολαογραφικό μουσείο πολύ διαφορετικό απ’ τα άλλα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα υπαίθριο μουσείο, που μάλιστα δεν διεκδικεί καν αυτό τον τίτλο, αφού ο δημιουργός του Μανόλης Σκαρσουλής το αποκαλεί σεμνά Καθιστικό Ανασουβαρίου. Το Ανασουβάρι ήταν ένας οικισμός των περιόδων της ενετικής και της πρώιμης οθωμανικής κατοχής, κοντά στους Αποστόλους Αμαρίου. Ο δημιουργός του «Καθιστικού» έχει αναρτήσει πλήθος μεγεθυμένων ιστορικών φωτογραφιών, έχει διατηρήσει τη φυσική βλάστηση, έχει οικοδομήσει ένα πετρόχτιστο οίκημα και τουαλέτες, που τα έχει θέσει στη διάθεση των επισκεπτών, κι έχει κατασκευάσει πέτρινα καθιστικά καθώς και ένα καρβουνοκάμινο. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι οι επισκέπτες σέβονται το περιεχόμενο του «Καθιστικού», το οποίο διατηρείται σε άριστη κατάσταση.
Έγραψα στην αρχή της σημερινής περιήγησης στα λαογραφικά μουσεία και συλλογές του Ρεθύμνου, ότι εμπεριέχει τον κίνδυνο να μην περιλάβει κάποια απ’ αυτά (σκέφτομαι αμέσως αμέσως εκείνο των Σελλιών) και ότι μερικά παρουσιάζουν δείγματα ερασιτεχνισμού. Όμως, μη υπάρχοντος κρατικού λαογραφικού μουσείου σε επίπεδο συνολικά Κρήτης, οι προδιαγραφές τίθενται κατ’ ανάγκη από τους κατά περίπτωση ιδρυτές και χορηγούς της λειτουργίας τους, που τις περισσότερες φορές είναι οι τοπικοί πολιτιστικοί σύλλογοι. Καλό θα είναι βέβαια οι προσπάθειες αυτές να μην επαναλαμβάνουν το μοτίβο «αργαλειός-βολόσυρος-χειρόμυλος», αν βέβαια αποζητούν την επίσκεψη και την ενίσχυσή τους και από μη εντόπιους επισκέπτες, αλλά να προσανατολίζονται στην κατεύθυνση των μουσείων τοπικής ιστορίας, στα οποία τόσο η ιστορία όσο και ο πολιτισμός του τόπου, με τα υλικά και άυλα τεκμήριά του, έχουν τη θέση τους. Στην κατεύθυνση αυτή είχε ξεκινήσει να κινείται το Μουσείο Τοπικής Ιστορίας Ρουστίκων.
Και βέβαια αυτά τα μουσεία πρέπει να διοργανώνουν –κατά το δυνατόν– ζωντανές αναπαραστάσεις της παλιότερης ζωής (όπως στη φωτογραφία στην περίπτωση της Λαγκάς με τον κύκλο του λιναριού), αν επιδιώκουν οι νεότερες γενιές, που έχουν εθιστεί στην κουλτούρα της εικόνας, να δείξουν ενδιαφέρον για το παρελθόν του τόπου. Σε κάθε περίπτωση, δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι και η μικρότερη λαογραφική συλλογή αποζητά το ενδιαφέρον και την εκτίμησή μας, τόσο γιατί διασώζει τμήματα της τοπικής ιστορίας και πολιτισμού όσο και γιατί αποτελεί προϊόν αγάπης προς τον τόπο και εθελοντικής προσφοράς!
