Η συνολική προσφορά του Στέργιου Σπανάκη -του ανθρώπου που κατεξοχήν έδωσε πλήρες περιεχόμενο στην έννοια της λέξης «κρητολόγος»- τόσο στη διερεύνηση της ιστορίας της Κρήτης, κυρίως της περιόδου της Βενετοκρατίας, όσο και στην ανάδειξη των σημείων τουριστικού ενδιαφέροντος του νησιού, μέσα από την έκδοση τουριστικών βιβλίων αλλά και τη διδασκαλία του στη Σχολή Ξεναγών Κρήτης, είναι πλέον αναγνωρισμένη εδώ και αρκετά χρόνια, και ευτυχώς, έστω και καθυστερημένα, ο ίδιος πρόλαβε να βιώσει την αναγνώριση αυτή!
Στα σπουδαιότερα έργα του Σπανάκη συγκαταλέγεται, αναμφισβήτητα, και η έκδοση, σε έξι τόμους, κάποιων από τις εκθέσεις των βενετικών αρχών της Κρήτης κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας στο νησί (1211-1669). Ήδη από το 1938, ο Στέργιος Σπανάκης, που τότε ήταν Έφορος της Βικελαίας Βιβλιοθήκης Ηρακλείου, είχε απευθυνθεί με δύο επιστολές του στον τότε πρόεδρο του Ινστιτούτου Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών της Βενετίας, Luigi Messedaglia, ζητώντας του, με την πρώτη από αυτές, να του δοθεί άδεια να μεταφράσει το έργο του Giuseppe Gerola «Monumenti Veneti nell’ isola di Creta», άδεια που ο Messedaglia του παραχώρησε πρόθυμα και άμεσα, και στη συνέχεια, με τη δεύτερη επιστολή, να του σταλούν αντίγραφα ορισμένων εκθέσεων γενικών προβλεπτών, δουκών και άλλων Ενετών αξιωματούχων της Κρήτης. Ο Messedaglia, επειδή δεν υπήρχαν τότε φωτοαντιγραφικά μηχανήματα, ανέθεσε την αντιγραφή των εκθέσεων σε ειδικό αντιγραφέα παλαιών χειρογράφων και οι περισσότερες από αυτές αντιγράφηκαν και στάλθηκαν στον Σπανάκη, μέχρι που, λόγω της προσχώρησης της Ιταλίας του Mussolini στις δυνάμεις του Άξονα, διακόπηκε η προσπάθεια αυτή. Μεταξύ των εκθέσεων που παρέλαβε από τη Βενετία, μετέφρασε και σταδιακά εξέδωσε ο Σπανάκης στη σειρά «Μνημεία Κρητικής Ιστορίας», περιλαμβάνεται και η έκθεση που ο μηχανικός δημοσίων έργων Francesco Basilicata υπόβαλε το 1630 στον αρχιστράτηγο Pietro Giustiniano, υπεύθυνο για τη στρατιωτική διοίκηση της Κρήτης εκείνη την εποχή. Η έκθεση αυτή μας δίνει εικόνα για την κατάσταση που βρισκόταν η Κρήτη από πλευράς αμυντικής θωράκισης, δεκαπέντε χρόνια πριν οι Τούρκοι επιτεθούν στο νησί, αφού σ’ αυτήν αναφέρονται τα φρούρια και ο οπλισμός τους. Το πρωτότυπο της έκθεσης βρίσκεται σήμερα στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας. Η έκθεση ήταν έτοιμη προς έκδοση από το 1955, όμως, όπως έγραψε ο Σπανάκης, λόγω «έλλειψης οικονομικών μέσων» παρέμενε ανέκδοτη. Το 1963, ο πανεπιστημιακός καθηγητής και ιδρυτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, Ιωάννης Καλιτσουνάκης (1878-1966), σε μια επίσκεψή του στο Ηράκλειο, είδε το χειρόγραφο και αναγνωρίζοντας τη σπουδαιότητά του σημείωσε στο εξώφυλλο του χειρογράφου: «Δημοσιευθήτω εις τας Πραγματείας. 31 Οκτ. 1964. Ιω. Καλιτσουνάκης» και το παρέλαβε με σκοπό να το εκδώσει η Ακαδημία Αθηνών.
Πριν από μερικά χρόνια, εντόπισα σε παλαιοβιβλιοπωλείο και αγόρασα τον τόμο III της σειράς «Μνημεία Κρητικής Ιστορίας», ο οποίος περιλαμβάνει την έκθεση (1594) του Pilippo Pasqualigo, «τέως Καπετάνιου του Χάνδακος και Προβλεπτού των Χανίων», προς την Ενετική Γερουσία. Στην τιμή του βιβλίου, που εκδόθηκε το 1953 και ο πρόλογός του γράφτηκε από τον Καλιτσουνάκη, περιλαμβανόταν και ένας ταχυδρομικός φάκελος που περιείχε τρεις επιστολές, οι οποίες συντάχθηκαν και ταχυδρομήθηκαν το 1966. Οι επιστολές αυτές έχουν την πρωτότυπη υπογραφή των συντακτών τους. Κράτησα -επί του παρόντος- το βιβλίο, το οποίο περιλαμβάνει και χειρόγραφη αφιέρωση του Σπανάκη προς τον αποδέκτη του, αλλά οι επιστολές βρίσκονται ήδη, από τον Απρίλιο του 2025, στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, προκειμένου να συμπληρώσουν το αρχείο του Στέργιου Σπανάκη που φυλάσσεται εκεί. Οι επιστολές αφορούν στην αλληλογραφία για τη σχεδιαζόμενη εκείνη την εποχή έκδοση της έκθεσης του Basilicata, μεταξύ του Σπανάκη και του Γεωργίου Αντ. Παπαδημητρίου (1920-2007), φιλόλογου και παλαιογράφου[1], τότε υπαλλήλου (1959-1985) του «Αρχείου της μέσης Ελληνικής γλώσσης» ή Μεσαιωνικού Αρχείου, της Ακαδημίας Αθηνών, το οποίο είχε ιδρυθεί το 1930 με σκοπό τη σύνταξη Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Γλώσσας, με την πάροδο του χρόνου όμως επέκτεινε τις επιστημονικές του δραστηριότητες και τον Σεπτέμβριο του 1966, με ΝΔ, μετονομάστηκε και επίσημα σε Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού (ΚΕΜΝΕ). Διευθυντές του Αρχείου την περίοδο που προηγήθηκε της αλληλογραφίας, υπήρξαν και οι Κρητικοί Εμμανουήλ Κριαράς (1939-1950) και Μανούσος Μανούσακας (1951-1961)[2]. Στις δύο από τις επιστολές (18-4-1966 & 23-5-1966) αποστολέας είναι ο Στέργιος Σπανάκης και αποδέκτης ο Γεώργιος Παπαδημητρίου, ενώ στην τρίτη (22-5-1966) συμβαίνει το αντίστροφο, με την διαφορά ότι η επιστολή αυτή αποτελεί «Αντίγραφο» της επιστολής που ο Παπαδημητρίου έστειλε στον Σπανάκη (ουσιαστικά είναι «σχέδιο» της) και περιλαμβάνει και εγγραφές που τελικά διέγραψε ο αποστολέας και δεν «πέρασαν» στην τελική επιστολή που ταχυδρομήθηκε. Η από 18-4-1966 επιστολή του Σπανάκη δεν στάλθηκε ταχυδρομικά αλλά μεταφέρθηκε στον Παπαδημητρίου, στο Μεσαιωνικό Αρχείο, από έναν Κρητικό φοιτητή στην Αθήνα, ανιψιό του Σπανάκη (αυτό αναφέρεται στην από 23-5-1966 επιστολή).
Δεν κρίνω ότι είναι θεμιτό να δημοσιεύσω αυτούσιες τις ιδιωτικές αυτές επιστολές, ούτε φυσικά και τις εγγραφές που φαίνεται ότι τελικά διέγραψε ο Παπαδημητρίου από την επιστολή του πριν την αποστείλει στον Σπανάκη, -παρότι έχουν ενδιαφέρον!- όμως, παρακάτω αναφέρω εκτενώς το περιεχόμενο των επιστολών, καθώς και ορισμένα συμπεράσματα που εξήγα διαβάζοντας τις κατά χρονολογική σειρά, και με τη σημείωση ότι οι τρεις επιστολές πιστεύω ότι φωτίζουν κάποιες πτυχές της περιπέτειας έκδοσης της έκθεσης του Basilicata, αλλά αναδεικνύουν και στοιχεία του χαρακτήρα των τριών επιστημόνων, δηλαδή του Στέργιου Σπανάκη, του Γεωργίου Παπαδημητρίου και του Ιωάννη Καλιτσουνάκη.
1.Επιστολή Σ. Σπανάκη, με ημερομηνία 18 Απριλίου 1966:
Η επιστολή έχει συνταχθεί μια μέρα μετά την καταληκτική συνεδρίαση του Β’ Κρητολογικού Συνεδρίου, το οποίο πραγματοποιήθηκε στα Χανιά, από 12-17 Απριλίου 1966. Το συνέδριο διοργανώθηκε από τον Φιλολογικό Σύλλογο «Ο Χρυσόστομος», συμμετείχαν σε αυτό 263 σύνεδροι και κατά τη διάρκειά του έγιναν 135 ανακοινώσεις. Η ανακοίνωση με την οποία έλαβε μέρος στο συνέδριο ο Στέργιος Σπανάκης είχε τον τίτλο: «Το Θέατρο στη Ρωμαϊκή Κρήτη» [3]. Ο χρόνος σύνταξης της επιστολής του Σπανάκη προκύπτει από την ημερομηνία της αλλά και από την απάντηση του Παπαδημητρίου (Βλ. παρακάτω), ο οποίος αναφέρεται σε ένα ατύχημα που είχε στο δεξί του χέρι την τελευταία μέρα παραμονής του στα Χανιά, το οποίο τον εμπόδισε να παρευρεθεί στην καταληκτική συνεδρίαση που έγινε στην αίθουσα του Αγίου Μάρκου, στο Ηράκλειο. Οι δυο σύνεδροι, οι οποίοι προκύπτει ότι είχαν αναπτύξει σε ένα βαθμό και οικογενειακές σχέσεις, είχαν συμφωνήσει να συναντηθούν στο Ηράκλειο για να κουβεντιάσουν για το θέμα της πιθανής έκδοσης της έκθεσης του Basilicata από την Ακαδημία Αθηνών, ενώ ο Σπανάκης ήθελε να δωρίσει στον Παπαδημητρίου και κάποια από τα βιβλία του, τους τόμους III και IV των «Μνημείων της Κρητικής Ιστορίας» και τον τουριστικό οδηγό «ΚΡΗΤΗ». Η απουσία του Παπαδημητρίου στενοχώρησε τον Σπανάκη, ο οποίος ανησύχησε μήπως κάτι συνέβη στον Παπαδημητρίου ή στη σύζυγό του. Από την επιστολή προκύπτει και ότι πριν το συνέδριο, επειδή προφανώς καθυστερούσε να εκδοθεί η έκθεση του Basilicata από την Ακαδημία Αθηνών (από το 1964), ο Σπανάκης ζήτησε από τον Παπαδημητρίου το χειρόγραφο με τη μετάφραση της έκθεσης που είχε παραδώσει στον Καλιτσουνάκη, και ο Παπαδημητρίου του το επέστρεψε. Ο Σπανάκης παρακάλεσε τον Καλιτσουνάκη, που ήταν παρών στην καταληκτική συνεδρίαση στην αίθουσα του Αγίου Μάρκου, να μεταφέρει και να παραδώσει τα βιβλία στον Παπαδημητρίου, όμως ο Καλιτσουνάκης αρνήθηκε, επειδή, όπως είπε στον Σπανάκη, είχε επιπλήξει τον Παπαδημητρίου που είχε επιστρέψει την έκθεση του Basilicata χωρίς να τον ρωτήσει προηγουμένως. Υποθέτω ότι ο Καλιτσουνάκης αισθανόταν άσχημα που είχε επιπλήξει τον Παπαδημητρίου και του ήταν δύσκολο να έρθει σε επαφή μαζί του για βιβλία του Σπανάκη, κάτι που θα θύμιζε και στους δυο την δυσάρεστη αυτή στιγμή της επίπληξης. Πάντως, φαίνεται ότι δεν είχαν εκλείψει οι ελπίδες του Σπανάκη να δημοσιευτεί τελικά η έκθεση του Basilicata από την Ακαδημία Αθηνών, αφού στη επιστολή του επαναλαμβάνει αυτό που όπως σημειώνει είχε πει και προφορικά στον Παπαδημητρίου και ζητά να πληροφορηθεί «θετικά και υπεύθυνα» από το αρμόδιο όργανο της Ακαδημίας τους όρους της έκδοσης, ώστε να γνωρίζει την πορεία εξέλιξης του όλου θέματος. Δηλαδή, εν ολίγοις, ο Σπανάκης ήθελε να πληροφορηθεί τις ακριβείς προϋποθέσεις που θα έπρεπε να πληρούνται κατά την Ακαδημία Αθηνών, ώστε αυτή να δημοσιεύσει την έκθεση του Basilicata.
2. Επιστολή Γ. Παπαδημητρίου, με ημερομηνία 22 Μαΐου 1966:
Ο Παπαδημητρίου ξεκινά την επιστολή του απολογούμενος για την καθυστέρηση απάντησης στην από 18-4-1966 επιστολή του Σπανάκη, πληροφορώντας τον για το ατύχημά του στα Χανιά που τον εμπόδισε να παρευρεθεί στην καταληκτική συνεδρίαση του Β’ Κρητολογικού Συνεδρίου και στη συνέχεια να απαντήσει στην παραπάνω επιστολή. Στη συνέχεια, τον προτρέπει να απευθυνθεί απευθείας στον Καλιτσουνάκη, ως τον αποκλειστικά αρμόδιο να τον πληροφορήσει για τους όρους της εκδόσεως της έκθεσης του Basilicata από την Ακαδημία Αθηνών. Αναφέρει ότι μίλησε ο ίδιος με τον κ. Καλιτσουνάκη και σχημάτισε την εντύπωση ότι ήταν διατεθειμένος να κάνει την έκδοση σε 500 αντίτυπα, εκ των οποίων 200 θα ελάμβανε ο Σπανάκης, ο οποίος όμως είχε αφήσει να εννοηθεί ότι ήθελε πολύ περισσότερα, καλύπτοντας ο ίδιος και το κόστος του χαρτιού για τα επιπλέον αντίτυπα. Στη συζήτηση αυτή, ο Καλιτσουνάκης δεν φάνηκε να έχει αντιρρήσεις για την έκδοση της έκθεσης αντί για τη σειρά «Πραγματείες» στη σειρά των «Μνημείων της Ελληνικής Ιστορίας», όπως επιθυμούσε ο Σπανάκης. Ο Παπαδημητρίου επισημαίνει στον Σπανάκη ότι η σχετική απόφαση της Ακαδημίας, η οποία πιστεύει ότι ελήφθη στην από 28-5-1964 συνεδρίασή της και εγκρίθηκε είτε από την Τάξη των Γραμμάτων και Καλών Τεχνών είτε τη Σύγκλητο ή την Ολομέλειά της, προέβλεπε και την έκδοση της έκθεσης του Basilicata, ως το υπ’ αριθ. 2 τεύχος του 25ου τόμου της σειράς «Πραγματείες», αλλά δεν κατέστη δυνατό να εξακριβωθεί από τον αρμόδιο υπάλληλο της Ακαδημίας ότι η συγκεκριμένη απόφαση προέβλεπε και την έκδοση της έκθεσης. Ο Παπαδημητρίου εκφράζει την άποψη ότι ακόμη και αν -παρά την απόφαση της Ακαδημίας Αθηνών- η έκθεση εκδιδόταν στη σειρά «Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας» αντί να εκδοθεί στη σειρά «Πραγματείες», λόγω του κανονισμού της Ακαδημίας δεν θα μπορούσε να διατηρήσει τον τίτλο «Μνημεία της ΚΡΗΤΙΚΗΣ ιστορίας», όπως οι μέχρι τότε εκδόσεις άλλων ενετικών εκθέσεων από τον Σπανάκη, και αυτό εκτιμά ότι δεν θα ικανοποιούσε τον Σπανάκη. Επίσης, ο Παπαδημητρίου θεωρεί ότι είναι υποχρεωμένος να υπενθυμίσει στον Καλιτσουνάκη την ορθή απόφαση της Ακαδημίας, στην περίπτωση που λάβει από αυτόν αντίθετη εντολή, δηλαδή εντολή για έκδοση της έκθεσης σε άλλη σειρά της Ακαδημίας και όχι στη σειρά «Πραγματείες» που προέβλεπε η απόφαση.
Τέλος, ο Παπαδημητρίου ενημερώνει τον Σπανάκη ότι ο Καλιτσουνάκης επέμενε στη διατήρηση των τύπων της υποτακτικής με -η κτλ, δηλαδή στη διατήρηση της ιστορικής ορθογραφίας στην μετάφραση του Σπανάκη -ο Σπανάκης έγραφε με –ει την υποτακτική των ρημάτων και όχι με –η που γραφόταν τότε- και έδειξε ότι σε αυτό το ζήτημα επρόκειτο να παραμείνει ανένδοτος.
3. Επιστολή Σ. Σπανάκη, με ημερομηνία 23 Μαΐου 1966:
Πρόκειται για επιστολή υπομνηστική της από 18-4-1966 επιστολής του Σπανάκη. Την υπομνηστική επιστολή έγραψε ο Σπανάκης, μη έχοντας ακόμη λάβει την με ημερομηνία 22-5-1966 επιστολή του Παπαδημητρίου, σημειώνοντας ότι δεν είχε λάβει κάποια σχετική ενημέρωση ούτε από τον ανιψιό του που σπούδαζε στην Αθήνα.
Από την αλληλογραφία μεταξύ των Στέργιου Σπανάκη και Γεωργίου Παπαδημητρίου διαπιστώνεται, τόσο η θέληση και η μεγάλη προσπάθεια του Σπανάκη για την έκδοση -ακόμη και με δική του οικονομική επιβάρυνση- των εκθέσεων των βενετικών αρχών της Κρήτης κατά τη διάρκεια της Βενετοκρατίας, όσο και η γενναιοδωρία του χαρακτήρα του Παπαδημητρίου, που ήταν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του. Στην επιστολή του προς τον Σπανάκη, ο Παπαδημητρίου τον προτρέπει να μη διστάσει να του γράψει αν του μένουν κάποιες απορίες σχετικές με την ενημέρωση που του έκανε στην επιστολή ή ακόμα και να του τηλεφωνήσει βραδινές ώρες, και μάλιστα για να τον βρει σίγουρα στο σπίτι να του τηλεφωνήσει γύρω στα μεσάνυχτα! Ο ίδιος, όπως γράφει, διστάζει να τηλεφωνήσει στον Σπανάκη, κάτι που θα είχε κάνει αν γνώριζε ποιές ώρες θα μπορούσε να τον βρει στο τηλέφωνο, χωρίς όμως να ενοχλήσει.
Τη γενναιοδωρία του Παπαδημητρίου, ως ανθρώπου και ως επιστήμονα, επισήμανε ο Κώστας Λάππας, στο άρθρο που έγγραψε στη μνήμη του, στα «Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά» (Βλ. στην πηγή με αριθ. 1, τη σελ. 358).
Ο Ιωάννης Καλιτσουνάκης πέθανε τον Οκτώβριο του 1966, σε ένα ταξίδι του στο Βουκουρέστι, απεσταλμένος της Ακαδημίας Αθηνών, ως εκπρόσωπός της στους εορτασμούς των 100 χρόνων από την ίδρυση της Ρουμανικής Ακαδημίας, χωρίς μέχρι τότε να έχει δημοσιευθεί η έκθεση του Basilicata από την Ακαδημία. Κατά τον Σπανάκη «φαίνεται ότι μεσολάβησαν αντιδράσεις ορισμένων και ο Καλιτσουνάκης περίμενε ευθετώτερον χρόνον», όπως του είχε πει τότε. Τελικά, το Δημοτικό Συμβούλιο Ηρακλείου των ετών 1968-1969, μετά από εισήγηση του τότε προέδρου του Γεωργίου Καψετάκη, αποφάσισε ομόφωνα τη χρηματοδότηση της έκδοσης, μέσω παραγγελίας για την αγορά 100 αντιτύπων, σε τιμή που κάλυπτε το μισό κόστος, ενώ ο ίδιος ο Σπανάκης επιβαρύνθηκε με το άλλο μισό. Έτσι, το 1969 -δεκατέσσερα χρόνια μετά από τη μετάφρασή της από τον Σπανάκη!- η έκθεση του Basilicata εκδόθηκε στην ελληνική γλώσσα και σε αντιπαραβολή με το πρωτότυπο κείμενο, στον τόμο V της σειράς «Μνημεία της Κρητικής Ιστορίας»[4].
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ
1. Κώστας Λάππας, «Μνήμη Γεωργίου Αντ. Παπαδημητρίου (1920-2007)», έκδοση «Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά», του ΚΕΜΝΕ, της Ακαδημίας Αθηνών. Αθήνα 2008, τόμος ένατος, σελ.355-360.
2. Ακαδημία Αθηνών, «Το Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού 1930-2003. Ίδρυση, λειτουργία, ερευνητικές δραστηριότητες, δημοσιεύματα», Αθήνα 2003.
3. Στέργιος Γ. Σπανάκης, «Η Οδύσσειά μου – Αυτοβιογραφία», έκδοση «Γραφικές Τέχνες Γ. Δετοράκης Α.Ε.Β.Ε.». Ηράκλειο 1993, Μέρος Α’, σελ. 32, 34, 39
4. Στέργιος Γ. Σπανάκης, «Μνημεία της Κρητικής Ιστορίας». Εκδόσεις «Σφακιανός», Ηράκλειο 1969, τόμος V, Πρόλογος και Εισαγωγή (σελ. ια’).
5. Οι επιστολές του Στέργιου Γ. Σπανάκη και του Γεωργίου Αντ. Παπαδημητρίου που αναφέρονται στο κείμενο
