Στις 29 Σεπτεμβρίου 2025, δημοσιεύτηκε το κείμενό μου με τίτλο: «Ο Άγγλος περιηγητής Aubyn Trevor-Battye και οι Κουρουθιανοί βοσκοί του Ψηλορείτη (1909)», στην ιστοσελίδα της Ομοσπονδίας Σωματείων της Επαρχίας Αμαρίου. Στο κείμενο επισήμανα και τη συμβολή άλλων ατόμων κατά την τελευταία δεκαετία, στην εξεύρεση στοιχείων και στη διάδοση της ιστορίας που πραγματεύομαι σε αυτό, αρχής γενομένης από το 2015, με την ανάδειξη από την Ελένη Καπελώνη-Σημαντήρη (Helene Semanderes), Κουρουθιανή της διασποράς στην Αμερική, δύο φωτογραφιών του βιβλίου «Camping in Crete» του Άγγλου περιηγητή και φυσιοδίφη Aubyn Trevor-Battye, το οποίο εκδόθηκε το 1913 στο Λονδίνο. Η συγγραφή του κειμένου άφησε μέσα μου βαθύ συναισθηματικό αποτύπωμα. Εκτιμώ ότι οι αιτίες είναι οι εξής: α. Η ύπαρξη σημαντικών αναφορών που γίνονται στο βιβλίο αυτό του Trevor-Battye για το χωριό μου, β. Η συγγενική μου σχέση με έναν από τους δύο Κουρουθιανούς βοσκούς, τους αδερφούς Κατσούγκρη, τους οποίους συνάντησε ο περιηγητής κατά την ανάβασή του στον Ψηλορείτη το 1909 και γ. Η προσδοκία της ακόμη μεγαλύτερης σημασίας, που πιστεύω ότι θα αποκτήσει στο μέλλον για τη λαογραφία των Κουρουτών, η συνάντηση αυτή. Άλλωστε, αρκετοί Κουρουθιανοί κατάγονται από τους Κατσούγκρηδες. Είναι χαρακτηριστικό, ότι ο ένας από τους δύο βοσκούς και πρόγονός μου (προπάππους) Γιάννης Κατσούγκρης (Κατσουγκρογιάννης), ο οποίος, σε σχέση με τα αδέρφια του είχε την πιο πολυπληθή οικογένεια, άφησε πίσω του 8 παιδιά, 21 εγγόνια και 42 δισέγγονα, ενώ όσοι Κουρουθιανοί, σήμερα, συνεχίζουν το επάγγελμά του, βαδίζοντας στα χνάρια του στο κουρουθιανό αόρι, είναι δισέγγονά του.
Μετά την αρχική ανάρτηση του κειμένου μου για τον Άγγλο περιηγητή και τους Κουρουθιανούς βοσκούς, σύντομα προχώρησα σε επικαιροποίησή του, με διορθώσεις και συμπληρώσεις του περιεχομένου του.
Το επικαιροποιημένο κείμενο αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα https://www.rethemnosnews.gr/apopseis/716707_o-agglos-periigitis-aubyn-trevor-battye-kai-oi-koyroythianoi-boskoi-toy-psiloreiti της εφημερίδας «Ρέθεμνος», στις 10 Οκτωβρίου 2025. Παρ’ όλα αυτά, νιώθω την ανάγκη να δώσω πρόσθετες πληροφορίες, σχετικές με την ενδιαφέρουσα ιστορία μιας από τις φωτογραφίες, που την είχα συμπεριλάβει στο κείμενο, όχι ολόκληρη, αλλά ένα μέρος της, και ειδικότερα αυτής με τον Κατσουγκρογιάννη σε μεγάλη ηλικία, αλλά και να ασχοληθώ με την ταυτότητα του αγοριού πάνω στον γάιδαρο, που το φωτογράφησε ο Trevor-Battye ανάμεσα στον οδηγό του Γιάννη και τον ημιονηγό του Αλή, στην πηγή νερού, στο Παρδί του Ψηλορείτη, το 1909. Η ταυτότητα του αγοριού παραμένει ακόμη πλήρως αδιευκρίνιστη (ο περιηγητής δεν αναφέρει ούτε το μικρό όνομά του). Την πρωτότυπη φωτογραφία στην οποία περιλαμβάνεται και ο Κατσουγκρογιάννης, είχε στην κατοχή της η αείμνηστη γιαγιά μου, η Γλυκερή, μια από τις έξι κόρες του Κατσουγκρογιάννη, από την οποία πέρασε στην κατοχή μου. Ήμουν παρών όταν κάποιο καλοκαίρι την επισκέφθηκε στο σπίτι της ένας ανιψιός της και εγγονός του Κατσουγκρογιάννη, που μάλιστα είχε το ίδιο ονοματεπώνυμο (Γιάννης Α. Κατσούγκρης) και ζήτησε να την δανειστεί για να βγάλει αντίγραφό της, σε φωτογραφείο. Γι’ αυτό και πίσω από τη φωτογραφία υπάρχουν σημειώσεις, με οδηγίες προς τον φωτογράφο πώς ακριβώς θα έπρεπε να είναι το αντίγραφο, που θα έβγαινε σε μέγεθος αρκετά μεγάλο (50Χ60). Η πράξη αυτή του εγγονού του Κατσουγκρογιάννη -πληροφοριακά αναφέρω ότι ο Γιάννης Αναστ. Κατσούγκρης υπήρξε ο πρώτος πρόεδρος του Συλλόγου Κουρουθιανών της Αθήνας «Οι Κουρήτες»- η οποία προέκυψε, όπως συμβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις, από την ανάγκη διατήρησης ζωντανής της μνήμης του προγόνου του, αποδεικνύει την αξία της συγκεκριμένης φωτογραφίας και των φωτογραφιών αυτών γενικά, ως συνδετικού κρίκου με τις ρίζες και ως άρρηκτη απόδειξη της καταγωγής μας.
Περιγραφή της διαδικασίας εξέτασης της ταυτότητας του αγοριού
Στη φωτογραφία που τράβηξε ο Trevor-Battye στην πηγή νερού στο Παρδί, το αγόρι που απεικονίζεται καβάλα στον γάιδαρο μοιάζει να ήταν ηλικίας 10-12 ετών. Η φωτογραφία δεν είναι καθαρή και πάντως είναι πολύ λιγότερο καθαρή από την φωτογραφία με τους Κουρουθιανούς βοσκούς. Κατά τη διαδικασία εξέτασης της ταυτότητας του αγοριού ακολούθησα τα εξής βήματα:
1. Μεγέθυνα τη φωτογραφία σε μεγάλη οθόνη υπολογιστή και πρόσθεσα φως, με την εφαρμογή «Φωτογραφίες» των Windows 10.
2. Απομόνωσα το πρόσωπο του αγοριού από την υπόλοιπη φωτογραφία, με την εφαρμογή «Φωτογραφίες» των Windows 10. Το αποτέλεσμα που προέκυψε είναι μια από τις φωτογραφίες που περιλαμβάνονται εδώ.
3. Υπέθεσα -διαφορετικά δεν θα μπορούσα να προχωρήσω στις συγκρίσεις- ότι το αγόρι αυτό ήταν κάτοικος Κουρουτών. [σ.σ.: Στο προηγούμενο κείμενό μου είχα γράψει αναφέροντας τα πρόσωπα της φωτογραφίας αυτής: «στο μέσον το αγόρι που συνάντησαν πάνω στον γάιδαρο (πιθανόν κάτοικος Κουρουτών)» για την περίπτωση που ο πατέρας του αγοριού ήταν π.χ. Νιθαυριανός (η απόσταση Νίθαυρης-Κουρούτες είναι 3χλμ.) που είχε προσληφθεί από Κουρουθιανό κτηνοτρόφο, και το αγόρι πήγαινε με το γαϊδούρι φαγητό στον πατέρα του. Οι παλιότεροι Κουρουθιανοί θα θυμούνται τον νεαρό βοσκό με το βαφτιστικό όνομα Βενιζέλος, που αν και ήταν από άλλη περιοχή είχε προσληφθεί λόγω έκτακτων αναγκών και εργαζόταν για ένα διάστημα στο κουρουθιανό αόρι.]
Θεώρησα, λοιπόν, ότι το αγόρι ήταν Κουρουθιανός, υπόθεση που έτσι κι αλλιώς είναι η πλέον πιθανή, λόγω της εγγύτητας του Πρινοδάσους Παρδί με το χωριό των Κουρουτών, αλλά, κυρίως, λόγω των μιτάτων της περιοχής, τα οποία ανήκαν και ανήκουν σε Κουρουθιανούς κτηνοτρόφους.
4. Σύγκρινα, αρχικά με το μάτι, τη φωτογραφία του προσώπου του αγοριού, που πλέον ήταν καθαρότερη από την αρχική, με παλιές φωτογραφίες Κουρουθιανών, και από το δικό μου άλμπουμ παλιών οικογενειακών φωτογραφιών, αλλά, κυρίως, με φωτογραφίες από τα ημερολόγια του Συλλόγου Κουρουθιανών της Αθήνας που εκδόθηκαν τα έτη 2021, 2022 και 2023, με επιμέλεια του προέδρου του συλλόγου, Αντώνη Γ. Νουκάκη. Στη συνέχεια, χρησιμοποίησα την εφαρμογή Face Recognition & Compare (Rising Apps Solutions, Google Play Store, έκδοση Οκτωβρίου 2025) που προσφέρει τη δυνατότητα σύγκρισης μεταξύ δύο προσώπων και χρησιμοποιεί προηγμένους αλγόριθμους αναγνώρισης προσώπου (πιθανότατα Deep Learning/CNN) για σύγκριση.
Στις συγκρίσεις που έκανα με χρήση της εφαρμογής, χρησιμοποίησα φωτογραφίες από το αρχείο μου, φωτογραφίες από το ημερολόγιο του Συλλόγου Κουρουθιανών της Αθήνας, του έτους 2021, φωτογραφίες που ευγενικά μου παραχώρησε η εγγονή του Φουρφουριανού Μιχάλη Τυράκη (Τυρομιχάλη), Ελένη Λαντζουράκη, και φυσικά -ως βάση συγκρίσεων- μέρος της φωτογραφίας (το πρόσωπο του αγοριού) που τράβηξε ο Trevor-Battye, στην πηγή νερού στο Παρδί.
Σχετικά με την εφαρμογή σύγκρισης, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι, ως εμπορικό εργαλείο τύπου “black box”, o αλγόριθμος αναγνώρισης παραμένει αδιαφανής και στερείται ανεξάρτητης επιστημονικής αξιολόγησης για την ακρίβεια και την προκατάληψη. Ως εκ τούτου, τα αποτελέσματα πρέπει να ερμηνεύονται με επιφύλαξη, αναγνωρίζοντας τον περιορισμένο ερευνητικό χαρακτήρα της εφαρμογής.
Στιγμιότυπα οθόνης της εφαρμογής Face Recognition & Compare με τα αποτελέσματα της σύγκρισης των βιομετρικών χαρακτηριστικών προσώπων
Το πρόσωπο του αγοριού που φωτογράφησε ο Trevor-Battye στο Παρδί Κουρουτών, καβάλα στον γάιδαρο, συγκρίθηκε με τα πρόσωπα άλλων αείμνηστων Κουρουθιανών, μέσα από φωτογραφίες τους. Ακολουθούν τα ονόματα των ατόμων με τα οποία συγκρίθηκε το αγόρι -ως προς τα βιομετρικά χαρακτηριστικά τους-, με τη χρήση εφαρμογής αναγνώρισης και σύγκρισης προσώπων, αλλά και με οπτική παρατήρηση. Η αναφορά των ονομάτων γίνεται με βάση τη σειρά που παρατίθενται παρακάτω τα σχετικά στιγμιότυπα οθόνης της εφαρμογής φωτογραφιών των Windows 10 (το πρώτο εικονίδιο παρακάτω) και της εφαρμογής Face Recognition & Compare (τα υπόλοιπα στιγμιότυπα οθόνης):
1.Το αγόρι που διερευνούμε την ταυτότητά του. (Είναι η φωτογραφία αναφοράς. Στο εικονίδιο, παρακάτω, φαίνεται μόνο το πρόσωπο του αγοριού. Στο τέλος του κειμένου υπάρχει ολόκληρη η φωτογραφία στην οποία απεικονίζεται.)
2.Τον άντρα δίπλα στον Κατσουγκρογιάννη. Ίσως ο Μιχάλης Καπελώνης (Καπελωνομιχάλης), ο Ετέαρχος Κατσούγκρης, ή ο Μιχάλης Τυράκης (Τυρομιχάλης)
3.Τον Σήφη Μ. Καπελώνη
4.Τον Κωστή Μ. Καπελώνη
5.Τον Κωστή Ετ. Κατσούγκρη
6.Τον Ετέαρχο Κατσούγκρη
Επίσης, ο Ετέαρχος Κατσούγκρης συγκρίθηκε με τον άντρα δίπλα στον Κατσουγκρογιάννη (βλ. το τελευταίο στιγμιότυπο).
Στιγμιότυπα οθόνης της εφαρμογής Face
Recognition & Compare (Rising Apps
Solutions, Google Play Store,
Οκτώβριος 2025) © Rising Apps
Solutions. Αναπαράγονται για
ερευνητικούς σκοπούς στο πλαίσιο της
νόμιμης παράθεσης ενός τεχνικού εργαλείου.
Ειδικά για το πρώτο στιγμιότυπο (του προσώπου
του αγοριού): Μεγέθυνση και επιπλέον φωτισμός
με την εφαρμογή «Φωτογραφίες» των Windows 10.
(Face matched=Τα πρόσωπα ταιριάζουν –
Face not matched=Τα πρόσωπα δεν ταιριάζουν)
Ανάλυση των αποτελεσμάτων της σύγκρισης των βιομετρικών χαρακτηριστικών των εξεταζόμενων προσώπων
Από τις συγκρίσεις των φωτογραφιών, που έκανα με την εφαρμογή Face Recognition & Compare, και όσο μπορούσα να εκτιμήσω κατά προσέγγιση το έτος γέννησης κάποιων προσώπων που κατά την αντίληψή μου ταίριαζε το πρόσωπό τους με το πρόσωπο του αγοριού, και επιπλέον, γνωρίζοντας ότι θα υπάρχουν και Κουρουθιανοί που γεννήθηκαν την ίδια εποχή -δηλαδή λίγο πριν το 1900- και δεν έχουμε φωτογραφίες τους, ή τουλάχιστον δεν υπάρχουν στα προαναφερόμενα ημερολόγια, τα αποτελέσματα των συγκρίσεων - παραθέτω σχετικά στιγμιότυπα οθόνης- έδειξαν ότι το αγόρι είναι πιθανότερο να ήταν είτε Καπελώνης (ο Σήφης Μ. Καπελώνης ή ο Κωστής Μ. Καπελώνης – ταιριάζουν και οι δύο με το αγόρι σύμφωνα με την εφαρμογή), είτε Κατσούγκρης [ο Κωστής Ετεάρχου Κατσούγκρης (Τεαρχόκωστας) ή ο πατέρας του, Ετέαρχος (προφορικά: Τέαρχος) Κατσούγκρης]. Πάντως, παρά το θετικό αποτέλεσμα της εφαρμογής, ο Τεαρχόκωστας δεν μπορεί να ήταν, επειδή το 1909 πιθανότατα ήταν αγέννητος. Τις περισσότερες πιθανότητες όμως, σύμφωνα με τις συγκρίσεις που έκανα, συγκεντρώνει το πρόσωπο της φωτογραφίας που μαζί με την (πιθανότατα) σύζυγό του απεικονίζονται στη φωτογραφία που ο Κατσουγκρογιάννης ήταν σε μεγάλη ηλικία, την οποία είχα δημοσιεύσει εν μέρει στο προηγούμενο κείμενό μου και τώρα την συμπεριλαμβάνω εδώ ολόκληρη. Τη φωτογραφία αυτή, η οποία δεν είναι ακεραία, αλλά έχει σκιστεί σε κάποια σημεία της χωρίς συνέπειες όμως στην απεικόνιση των προσώπων, είχα επεξεργαστεί υποτυπωδώς ψηφιακά ώστε να φαίνεται ολόκληρη, και την είχα προσκομίσει κάποια στιγμή (2010-2011) στο σύλλογο Κουρουθιανών της Αθήνας, όπως είχε ζητηθεί από όλους τους Κουρουθιανούς για παλιές τους φωτογραφίες, προκειμένου να δημιουργηθεί μια σχετική βάση δεδομένων με φωτογραφίες του χωριού. Η φωτογραφία αυτή συμπεριλήφθηκε το 2021 στο ημερολόγιο του συλλόγου, με την επεξήγηση, ότι πιθανόν πρόκειται για τον Μιχάλη Καπελώνη (Καπελωνομιχάλη) και τη σύζυγό του Ειρήνη.
Εκτός του ότι, σύμφωνα με την προαναφερόμενη εφαρμογή, τα συγκρινόμενα πρόσωπα (του αγοριού και του άνδρα που καθόταν δίπλα στον Κατσουγκρογιάννη) ταιριάζουν ως προς τα βιομετρικά χαρακτηριστικά τους, υπάρχει και το πρόσθετο στοιχείο, ορατό πλέον και με γυμνό μάτι μετά τη μεγέθυνση και τον επιπλέον φωτισμό του προσώπου του αγοριού που έκανα, ότι στο δεξί μέρος του προσώπου του, στο μάγουλο, αλλά και δίπλα από το δεξί του μάτι, είχε δερματικές αλλοιώσεις που φαίνονται να είναι κοινές στις δύο φωτογραφίες, παρόλο που στη μια φωτογραφία το αγόρι μοιάζει να ήταν 10-12 ετών, ενώ στην άλλη ο ενήλικας μοιάζει να ήταν γύρω στα 40 του. Επίσης, ο ενήλικας είχε χαρακτηριστικό σαγόνι που το τετράγωνο σχήμα του φαίνεται να μοιάζει με το σχήμα σαγονιού του αγοριού, παρόλο που το παιδί ήταν σε μικρή ηλικία και το σχήμα των επιμέρους στοιχείων του προσώπου του δεν είχε ακόμη πλήρως σταθεροποιηθεί. Γνωρίζουμε ότι η πρώτη φωτογραφία είχε τραβηχτεί το 1909, ή γύρω από το έτος αυτό (1908-1913). Η δεύτερη φωτογραφία, με τα δύο ζευγάρια, είχε τραβηχτεί μάλλον στη δεκαετία του 1930 και το αργότερο το 1938 (επειδή η γυναίκα του Κατσουγκρογιάννη Αργυρή, που και αυτή απεικονίζεται στη φωτογραφία, πέθανε το 1938, όταν ο Κατσουγκρογιάννης ήταν ακριβώς 60 ετών – ο Κατσουγκρογιάννης είχε γεννηθεί το 1878 και στη φωτογραφία μοιάζει ακόμη μεγαλύτερος από 60, αφού εκείνη την εποχή λόγω των σκληρών συνθηκών διαβίωσης οι άνθρωποι γενικά, και πόσο μάλλον της επαρχίας, έμοιαζαν, συνήθως, από τα 30 τους χρόνια και μετά, πολύ μεγαλύτεροι από την πραγματική τους ηλικία, όπως την εκλαμβάνουμε σήμερα). Αν θεωρήσουμε -λόγω της εικόνας που δίνει ο Κατσουγκρογιάννης, φαινομενικά μεγαλύτερος από 60 ετών- ότι η δεύτερη φωτογραφία είχε τραβηχτεί μεταξύ του 1935 και του έτους 1938 που πέθανε η Αργυρή Κατσούγκρη, ότι το αγόρι το 1909 ήταν 10-12 ετών, και ακόμη, ότι επρόκειτο για το ίδιο άτομο και στις δύο φωτογραφίες, τότε ο «σαραντάρης» της φωτογραφίας ήταν κατά τη στιγμή λήψης της μεταξύ 36 και 41 ετών, και εφόσον η εικόνα του ταιριάζει με αυτό το επίπεδο ηλικίας αυτό είναι μια πρόσθετη πιθανότητα που συνηγορεί υπέρ της ταυτοποίησης.
Διατηρώ, σε φωτοτυπία, μια άλλη φωτογραφία, που είχε ληφθεί την ίδια ημέρα με τη φωτογραφία των δύο ζευγαριών, από τον ίδιο φωτογράφο, και η οποία απεικονίζει τις δύο γυναίκες χωρίς τους άντρες τους. Δεν θυμάμαι πώς έφτασε στα χέρια μου, το πιθανότερο είναι ότι την είχα εκτυπώσει από κάποια ιστοσελίδα ή μου την είχε στείλει κάποιος ηλεκτρονικά, αλλά έχω σημειώσει πίσω από αυτήν: «Κατσουγκρογιάνναινα και Τυράκη». Αυτή η σημείωση, αν θεωρήσουμε ότι είναι αληθής ως προς την ταυτότητα της γυναίκας αυτής και ότι επρόκειτο για τη σύζυγο του άντρα (σχεδόν βέβαιο), τότε το αγόρι της φωτογραφίας του Trevor-Battye ενδέχεται να ήταν ο άντρας της φωτογραφίας με τα δύο ζευγάρια και σύζυγος της Τυράκη, η οποία, από το επώνυμό της, συμπέρανα ότι καταγόταν από το χωριό Φουρφουράς, δίπλα στις Κουρούτες. Το αν η Τυράκη ονομαζόταν Ειρήνη και ο σύζυγός της ήταν ο Καπελωνομιχάλης, αυτό δεν το γνώριζα (μέχρι ένα σημείο, όπως θα δούμε παρακάτω), αν και, επειδή εκείνη την εποχή οι γυναίκες έπαιρναν το επώνυμο του συζύγου τους μετά τον γάμο, η γυναίκα του Καπελωνομιχάλη θα ονομαζόταν Καπελώνη και όχι Τυράκη. Αν όμως το πατρικό της επώνυμο ήταν Τυράκη, θα μπορούσε κάποιος να συνέχιζε να την αποκαλεί έτσι, λόγω συνήθειας.
Η Ελένη Βοσκάκη (η μάνα μου), στην οποία έδειξα τη φωτογραφία με τα δύο ζευγάρια, θεώρησε ότι το ζευγάρι που απεικονίζεται μαζί με το ζεύγος Κατσουγκρογιάννη ήταν ο Ετέαρχος Κατσούγκρης και η γυναίκα του Μαριγώ (αδερφή του παππού μου Ιερώνυμου Κων. Βοσκάκη). Ο Ετέαρχος Κατσούγκρης -κατά τη μάνα μου- ήταν και αυτός αδερφός του Κατσουγκρογιάννη, του Κατσουγκραντώνη και του Κατσουγκρογιώργη, και δεν τον είχα αναφέρει στο προηγούμενο κείμενό μου, επειδή αγνοούσα τον βαθμό αυτό της συγγένειάς τους. Όμως, στη συνέχεια, διαπίστωσα ότι η μάνα μου είναι πιθανό να είχε δίκιο, τουλάχιστον για τον βαθμό συγγένειας, επειδή, εκτός από τη φωτογραφία με τα δύο ζευγάρια, διαπίστωσα την ύπαρξη και μιας άλλης φωτογραφίας, με τρία άτομα: Τον Κατσουγκρογιάννη, την κόρη του Καλλιόπη (Πόπη) και την κόρη του Ετεάρχου Κατσούγκρη, την Ευανθία. Η εκδοχή αυτή (δηλαδή, ότι επρόκειτο για τον Ετέαρχο Κατσούγκρη) εξηγεί γιατί ο γιός του, Κωστής, ταιριάζει επίσης στο πρόσωπο με το αγόρι. Ταιριάζει επειδή, ως γιος του Ετεάρχου Κατσούγκρη (αν το αγόρι στο Παρδί ήταν ο Ετέαρχος Κατσούγκρης, και ο Ετέαρχος Κατσούγκρης ήταν επίσης ο άνθρωπος στη φωτογραφία με τα δύο ζευγάρια), είναι πολύ πιθανό ότι είχε κοινά βιομετρικά χαρακτηριστικά με τον πατέρα του που οδήγησαν τον αλγόριθμο της εφαρμογής σύγκρισης προσώπων στο συμπέρασμα ότι ταιριάζει στο πρόσωπο με το αγόρι. Αν ισχύει η εκδοχή αυτή, η μεγάλη διαφορά ηλικίας μεταξύ του Κατσουγκρογιάννη και του Ετεάρχου Κατσούγκρη στις φωτογραφίες, η οποία φαίνεται να είναι πάνω από δεκαπέντε έτη και ίσως να πλησιάζει τα είκοσι, δεν συνιστά πρόβλημα για την ταυτοποίηση, επειδή εκείνη την εποχή οι άνθρωποι έκαναν πολλά παιδιά και τα μεγαλύτερα, σε σχέση με τα μικρότερά τους, δεν ήταν σπάνιο να έχουν αυτή τη μεγάλη διαφορά ηλικίας. Σε σύγκριση του αγοριού στο Παρδί με φωτογραφία του Ετεάρχου Κατσούγκρη από το ημερολόγιο του 2021, στην οποία μοιάζει να ήταν σε μεγάλη ηλικία και η οποία στο σημείο του προσώπου του έχει αλλοιωθεί αρκετά, η εφαρμογή εμφάνισε το αποτέλεσμα ότι τα πρόσωπα ταιριάζουν, κάτι που δεν συνέβη όμως όταν σύγκρινα την ίδια φωτογραφία του Ετεάρχου Κατσούγκρη με τον άνθρωπο δίπλα στον Κατσουγκρογιάννη, στη φωτογραφία όπου απεικονίζονται τα δυο ζευγάρια. Οι συγκρίσεις αυτές θα πρέπει να επαναληφθούν αφού βρούμε καλύτερες φωτογραφίες του Ετεάρχου Κατσούγκρη.
Η κατάσταση περιπλέκεται, με βάση μία άλλη φωτογραφία, προγενέστερη -τουλάχιστον κατά μια δεκαετία αλλά το πιθανότερο δεκαπενταετία ή και παραπάνω- αυτής με τα δύο ζευγάρια, η οποία, κατά σύμπτωση, είναι αυτή που μου είχε χαρίσει, το 1986, η κόρη του Κατσουγκρογιάννη, η Καλλιόπη (Πόπη), και στην οποία απεικονίζονται, μεταξύ άλλων, ο Κωστής και ο Σήφης Καπελώνης, ο Κατσουγκρογιάννης, και «δεύτερος καθιστός πιθανά ο Καπελωνομιχάλης», όπως αναφέρεται στη λεζάντα της φωτογραφίας, η οποία συμπεριλήφθηκε στο ημερολόγιο του 2021. Στη φωτογραφία αυτή, ο πιθανός Καπελωνομιχάλης ήταν φανερά μεγαλύτερος σε ηλικία, αλλά και πιθανότατα διαφορετικό άτομο από αυτόν της φωτογραφίας με τα δύο ζευγάρια, που όπως προανέφερα είναι μεταγενέστερη της πρώτης φωτογραφίας. Εκτός εάν υπήρχαν δύο ή και περισσότεροι άντρες στις Κουρούτες εκείνη την εποχή, με το ίδιο όνομα: Μιχάλης Καπελώνης, αλλά πιθανότατα με διαφορετικό πατρώνυμο (και με δεδομένη την εξέλιξη του πληθυσμού των Κουρουτών, ο οποίος αυξήθηκε από 201 άτομα το 1900 σε 303 άτομα το 1940). Ξέρω ότι ο πατέρας του -για πάνω από 60 έτη- ιερέα των Κουρουτών Κυριάκου Καπελώνη ονομαζόταν Μιχάλης και σε πολύ νεαρή ηλικία μετοίκησε στο Αποδούλου, αλλά αυτός είχε γεννηθεί μετά το 1909 [1]. Αν υποθέσουμε ότι ισχύει αυτό που θεώρησε η μάνα μου, ότι δηλαδή ο άντρας ήταν ο Ετέαρχος Κατσούγκρης, πάλι αντιμετωπίζουμε το πρόβλημα, ότι το παιδί είπε ότι πήγαινε το φαγητό και το κρασί στον πατέρα του στους λόφους, σύμφωνα με όσα αναφέρει στο βιβλίο του ο περιηγητής και όχι στους αδερφούς του Κατσουγκρογιάννη και Κατσουγκραντώνη που βρίσκονταν στο μικρό μιτάτο-βίγλα τους, όπου τους φωτογράφησε ο περιηγητής. Στο σημείο αυτό, μπορούμε να υποθέσουμε, είτε ότι ο περιηγητής δεν κατάλαβε καλά ή δεν θυμόταν όταν το κατέγραφε τι ακριβώς είχε πει το παιδί, είτε, -το πιθανότερο- ότι το παιδί, βλέποντας αγνώστους, στην ηλικία που ήταν και σε μια εποχή -επί Κρητικής Πολιτείας- που τα πνεύματα ήταν ακόμη οξυμένα λόγω της πρόσφατης μακροχρόνιας Τουρκοκρατίας, αλλά και άλλων γεγονότων, όπως η επανάσταση του Θερίσου, του 1905, προσπάθησε να τους παραπλανήσει και τους είπε ότι πήγαινε στον πατέρα του. Έτσι εξηγείται και η βιασύνη του να προχωρήσει και ότι παρόλο που τους είχε υποσχεθεί ότι θα τους οδηγούσε από το καλύτερο μονοπάτι προχώρησε πολύ γρήγορα και χάθηκε από τα μάτια τους (χωρίς να τους περιμένει). Αν αυτή η εκδοχή ισχύει, τότε πήγε γρήγορα και ειδοποίησε τα αδέρφια του, τον Κατσουγκρογιάννη και τον Κατσουγκραντώνη, για την παρουσία των ξένων στην περιοχή, και έτσι τα αδέρφια Κατσούγκρη, ειδοποιημένα πλέον, περίμεναν τον περιηγητή και την παρέα του προετοιμασμένοι και τους χαιρέτισαν όταν έφτασαν εκεί που έβοσκαν τα πρόβατά τους και είχαν το μικρό ποιμενικό τους κατάλυμα (που εικάζεται ότι βρισκόταν στη θέση Σόπατα). Το αγόρι δεν αναφέρεται από τον περιηγητή να ήταν εκεί, αλλά θα μπορούσε να έχει αφήσει τα τρόφιμα και να έχει φύγει αμέσως από άλλο μονοπάτι από αυτό που ανέβαιναν ο περιηγητής και η παρέα του για να μην τους συναντήσει και αναγκαστεί να απολογηθεί γιατί δεν τους περίμενε. Το ενδεχόμενο να ήταν και ο Ζαχαρίας Κατσούγκρης, ο πατέρας του Κατσουγκρογιάννη και του Κατσουγκραντώνη, στην ευρύτερη περιοχή, δεν είναι απίθανο, αλλά αυτό θα σήμαινε ότι θα ήταν σε άλλο σημείο από τους γιούς του (σε άλλο μιτάτο;). Το να ήταν στο μιτάτο στην Ψήστρα δεν είναι πολύ πιθανό (αν υποθέσουμε ότι υπήρχε αυτό το μιτάτο το 1909), επειδή αυτό βρίσκεται πολύ κοντά στην πηγή στο Παρδί και στην περίπτωση αυτή δεν θα τους υποσχόταν το αγόρι ότι θα τους οδηγούσε προς την κορφή Τίμιος Σταυρός του Ψηλορείτη που ήταν ο προορισμός τους. Επίσης, επειδή η Ψήστρα, στον δρόμο από τις Κουρούτες προς το Παρδί, βρίσκεται πριν από την πηγή νερού, το αγόρι θα είχε ήδη αφήσει εκεί τα τρόφιμα πριν φτάσει στην πηγή, με σκοπό να ποτίσει τον γάιδαρό του. Όμως, ο περιηγητής αναφέρει ότι το αγόρι κουβαλούσε μαζί του το φαγητό και το κρασί.
Κατά σύμπτωση, ενώ το Μέρος Α’ της έντυπης δημοσίευσης του παρόντος κειμένου είχε πάρει τον δρόμο για το τυπογραφείο, η Ελένη Λαντζουράκη, η οποία κατοικεί στο Ηράκλειο, αναγνώρισε, στη φωτογραφία με τα δύο ζευγάρια -δίπλα στον Κατσουγκρογιάννη και τη γυναίκα του Αργυρή-, τον παππού της Μιχάλη Τυράκη του Ανδρέα (Τυρομιχάλη) και τη γιαγιά της Ελένη Τυράκη. Είχα στείλει τη φωτογραφία στη μάνα μου σε ψηφιακή μορφή, και έχοντάς την αποθηκευμένη στο κινητό της τηλέφωνο, την έδειξε στην Ελένη Λαντζουράκη, όταν πολύ πρόσφατα ταξίδεψε στο Ηράκλειο και την επισκέφθηκε στο σπίτι της (η μάνα μου είναι πρώτη ξαδέρφη του συζύγου της Ελένης Λαντζουράκη, του Νίκου Θ. Λαντζουράκη, εγγονού του Κατσουγκρογιάννη και γιού της κόρης του Αφροδίτης).
Σε τηλεφωνική μας επικοινωνία, η Ελένη Λαντζουράκη, μου παρείχε τις παρακάτω πληροφορίες σχετικά με τον παππού της, τον Τυρομιχάλη:
α. Γεννήθηκε το 1890 ή το 1892 (το πιθανότερο), και πέθανε το 1976. Ο Πατέρας του ονομαζόταν Ανδρέας και η μητέρα του Βασιλική (το γένος Τζωρτζάκη). Ανιψιός του ήταν ο Γιώργης Τυράκης (Τυρογιώργης), από τον Φουρφουρά, ένα από τα κύρια μέλη της ομάδας απαγωγής του Γερμανού στρατηγού Heinrich Kreipe στην Κρήτη, επί γερμανικής Κατοχής (26 Απριλίου 1944).
β. Παρ’ όλο που γεννήθηκε στον Φουρφουρά Αμαρίου, από μικρός μετοίκησε με την οικογένειά του στη Σάτα, όπου ο πατέρας του είχε αγοράσει πολλά κτήματα, από Τουρκοκρητικούς που αποχωρούσαν από την Κρήτη εκείνη την περίοδο.
γ. Ήταν κυρίως γεωργός, αλλά είχε και κοπάδι από πρόβατα, στη Σάτα. Αγαπούσε πολύ τα άλογα και είχε άλογο όλη του τη ζωή. [σ.σ.: Αν τελικά αποδειχθεί ότι το αγόρι πάνω στον γάιδαρο ήταν ο Τυρομιχάλης σε μικρή ηλικία, είναι αξιοσημείωτο, ότι υπάρχουν δύο φωτογραφίες του, στις οποίες απεικονίζεται καβάλα σε γάιδαρο, στη μία, και καβάλα σε άλογο, στην άλλη, τις οποίες φωτογράφησε η μάνα μου -μαζί και με άλλες εφτά φωτογραφίες του Τυρομιχάλη-, όταν βρέθηκε στο σπίτι της Ελένης Λαντζουράκη, η οποία και συναίνεσε στη φωτογράφιση [2]].
δ. Παντρεύτηκε την Ελένη Κοκκαράκη, από το κοντινό χωριό Κλήμα. [σ.σ.: Άρα, η «Τυράκη» της φωτογραφίας πήρε το επώνυμο αυτό μετά τον γάμο της και δεν ήταν από τον Φουρφουρά αλλά από το Κλήμα.] Προκύπτει ότι παντρεύτηκε πολύ νέος, αφού ο πρώτος του γιος, ο Γιώργης, γεννήθηκε το 1910 και ο γιός του Νικολής, παλιός λυράρης της Σάτας, το 1915.
ε. Η εγγονή του δεν γνώριζε αν ο Τυρομιχάλης υπήρξε «φαμέγιος» κάποιου Κουρουθιανού, όταν ήταν μικρός. Γνώριζε όμως ότι στην παιδική του ηλικία υπήρξε «φαμέγιος» του Φουρφουριανού κτηνοτρόφου Παντελή Διαμαντάκη, και συχνά έλεγε ότι του κουβαλούσε κρασί με ένα πήλινο φλασκί.
στ. Ήταν πρώτος ξάδερφος του Κατσουγκρογιάννη και των αδερφών του, και είχε στενές οικογενειακές σχέσεις με τον Κατσουγκρογιάννη.
ζ. Η φωτογραφία με τα ζεύγη Κατσουγκρογιάννη και Τυράκη τραβήχτηκε το 1930, ή λίγο αργότερα, σε φωτογραφείο στο Ηράκλειο, όπου τα δύο ζευγάρια είχαν συνεννοηθεί να μεταβούν μαζί για να ψωνίσουν δώρα και οικιακά είδη - ο Τυρομιχάλης για την κόρη του Χρυσή, που επρόκειτο να παντρευτεί τότε, και ο Κατσουγκρογιάννης για την κόρη του Άννα που είχε ήδη παντρευτεί. [σ.σ.: Αν ο Τυρομιχάλης γεννήθηκε το 1892, τότε είχε 14 χρόνια διαφορά ηλικίας με τον Κατσουγκρογιάννη, και αν η φωτογραφία με τα δύο ζευγάρια τραβήχτηκε μεταξύ 1930 και 1938, που πέθανε η Αργυρή, η γυναίκα του Κατσουγκρογιάννη, τότε, ο Τυρομιχάλης ήταν στη φωτογραφία αυτή μεταξύ 38 και 46 ετών.]
η. Το αγόρι στο Παρδί δεν μπορεί να ήταν ο παππούς της, επειδή σύμφωνα με τα προαναφερόμενα στοιχεία δεν ήταν το 1909 στην ηλικία των 10-12 ετών που φαίνεται στη φωτογραφία να ήταν το αγόρι.
[σ.σ.: Μετά από τις πληροφορίες αυτές που μου έδωσε η Ελένη Λαντζουράκη, τις φωτογραφίες του έφιππου Τυρομιχάλη, την πληροφορία για το φλασκί μεταφοράς κρασιού -αν και το φλασκί αυτό αναφέρθηκε ότι ήταν πήλινο, και όχι δερμάτινος ασκός (“wine-skin”), όπως γράφει ο περιηγητής ότι ήταν το ασκί με το οποίο μετέφερε κρασί το αγόρι στο Παρδί-, αναρωτιέμαι πλέον αν η ηλικία που εκτιμώ ότι ήταν το αγόρι στη φωτογραφία (10-12 ετών) ήταν η πραγματική του ηλικία. Διερευνώντας περισσότερο το θέμα αυτό, απέκτησα την εντύπωση ότι η πλήρης ανάπτυξη των αγοριών της υπαίθρου, στις αρχές του 20ου αιώνα, μπορεί να συνεχιζόταν και έως τα 20 τους χρόνια και δεν ήταν σπάνιο στα 16-17 τους να έμοιαζαν για 12 ετών ή και μικρότερα, λόγω διατροφής φτωχής σε πρωτεΐνες, σκληρής καθημερινής εργασίας, συχνών λοιμώξεων και έλλειψης ιατρικής φροντίδας. Η εποχή εκείνη, λοιπόν, είχε πιο αργή σωματική ανάπτυξη για τα παιδιά, αλλά και η φωτογραφία του Trevor-Battye είναι τόσο θολή που περιορίστηκαν ή και σε μεγάλο βαθμό εξαφανίστηκαν τα τυχόν σημάδια της εφηβείας του αγοριού. Επειδή οι φωτογραφικές μηχανές εκείνης της εποχής είχαν χαμηλή ανάλυση, μπορούσε το πρόσωπο ενός 17χρονου να φαίνεται εντελώς παιδικό. Επίσης, η στάση του σώματος πάνω στον γάιδαρο συχνά κάνει τα πόδια να φαίνονται πιο κοντά και το συνολικό ανάστημα πιο παιδικό. Ακόμη, το κοντό παντελόνι, με τις γάμπες έξω, δημιουργεί εντύπωση παιδιού. Αν όλα αυτά ισχύουν και στην περίπτωση της επίμαχης φωτογραφίας, θα μπορούσε -και υπό πρόσθετες προϋποθέσεις, όπως το να είχε δουλέψει ως «φαμέγιος» και στις Κουρούτες ή απλώς να βοηθούσε τους Κατσούγκρηδες, ως συγγενής, το κρίσιμο έτος 1909- να ήταν πράγματι ο Μιχάλης Τυράκης (Τυρομιχάλης) το αγόρι πάνω στον γάιδαρο. Επίσης, αυτό θα ισχύσει και υπό την προϋπόθεση ότι το αγόρι πάνω στον γάιδαρο ήταν 16-17 ετών και όχι 10-12, για τους λόγους που προανέφερα. Πάντως, η (κακή) ποιότητα της φωτογραφίας του Trevor-Battye δεν μας βοηθάει στην εκτίμηση της ηλικίας του αγοριού. Η υπόθεση που διατυπώθηκε πιο πάνω – ότι, αν το αγόρι ήταν ο Ετέαρχος Κατσούγκρης, ενδεχομένως προσπάθησε να παραπλανήσει τους άγνωστους σε αυτόν άντρες, φοβούμενος για τη δική του ασφάλεια και εκείνη των αδερφών του, Κατσουγκρογιάννη και Κατσουγκραντώνη – ισχύει και στην περίπτωση που το αγόρι ήταν ο Τυρομιχάλης. Σε αυτή την περίπτωση, ο Τυρομιχάλης θα μετέφερε αντίστοιχα φαγητό και κρασί στα πρώτα ξαδέρφια του, τον Κατσουγκρογιάννη και τον Κατσουγκραντώνη, που πιθανότατα θα είχε ετοιμάσει η σύζυγος κάποιου από αυτούς τους δύο. Είναι πολύ λιγότερο πιθανό, αλλά είναι υπαρκτό και το ενδεχόμενο, ο πατέρας του Τυρομιχάλη, ο Ανδρέας, να δούλευε τότε ως βοσκός στο κουρουθιανό αόρι και ο Τυρομιχάλης να του πήγαινε φαγητό με τον γάιδαρό του, έχοντας ξεκινήσει, είτε από τον Φουρφουρά, είτε από τη Σάτα, επειδή εκείνη την εποχή ήταν συνήθης πρακτική ακόμη και η καθημερινή διάνυση μεγάλων αποστάσεων με υποζύγια (όπως γάιδαρος, μουλάρι ή άλογο).]
Πιο πάνω είδαμε ότι, σύμφωνα με την εφαρμογή Face Recognition & Compare, το πρόσωπο του αγοριού ταιριάζει με το πρόσωπο του άντρα που κάθεται δίπλα στον Κατσουγκρογιάννη, στη γνωστή φωτογραφία. Ύστερα και από τις νέες φωτογραφίες (του Τυρομιχάλη), οι συγκρίσεις που εκτελέστηκαν με την εφαρμογή έδειξαν ότι το πρόσωπο του άντρα δίπλα στον Κατσουγκρογιάννη ταιριάζει με το πρόσωπο του Τυρομιχάλη, όπως αυτό φαίνεται στη φωτογραφία του πάνω στο άλογο. Επίσης, το πρόσωπο του αγοριού ταιριάζει με το πρόσωπο του Τυρομιχάλη (από την ίδια φωτογραφία). Παραθέτω τα σχετικά στιγμιότυπα οθόνης, με τα αποτελέσματα των πρόσθετων συγκρίσεων (με χρήση και της φωτογραφίας του Τυρομιχάλη πάνω στο άλογο).
Στιγμιότυπα οθόνης της εφαρμογής Face
Recognition & Compare (βλ. ό.π.)
Μετά απ’ όλα αυτά, για να βγάλουμε πιο ασφαλή συμπεράσματα, πρέπει: α. Να επιβεβαιώσουμε με την πιο αξιόπιστη διαθέσιμη εφαρμογή ταυτοποίησης προσώπων αν το αγόρι πάνω στον γάιδαρο ήταν το ίδιο άτομο με τον ενήλικα, που περίπου 20-30 χρόνια αργότερα φωτογραφήθηκε με τον Κατσουγκρογιάννη και τις συζύγους τους και β. Αφού επιβεβαιώσουμε ότι επρόκειτο για το ίδιο άτομο, να αναγνωρίσουμε, διασταυρώνοντας όσο περισσότερο μπορούμε τις υπάρχουσες πληροφορίες, και βρίσκοντας αν είναι δυνατό και άλλες σχετικές φωτογραφίες, αν επρόκειτο για τον Μιχάλη Καπελώνη, τον Ετέαρχο Κατσούγκρη ή τον Μιχάλη Τυράκη. (Για τον Τυρομιχάλη, ήδη αναφέρθηκε ότι η εγγονή του Ελένη θεωρεί ότι το αγόρι στο Παρδί δεν μπορεί να ήταν ο παππούς της, λόγω του έτους γέννησής του, και της ηλικίας 10-12 ετών που, όπως την πληροφόρησα, φαίνεται από τη φωτογραφία του Trevor-Battye να ήταν το αγόρι το 1909, αλλά η εκτίμησή αυτή αναμένεται να αλλάξει αν αποδειχθεί ότι το αγόρι της φωτογραφίας ήταν τότε 17 ετών και όχι 10-12.) Εξυπακούεται ότι αν διαπιστώσουμε ότι οι τρεις αυτοί άντρες δεν είχαν γεννηθεί στα τελευταία έτη του 19ου αιώνα και μέχρι το 1900, θα πρέπει να τους απορρίψουμε ως πιθανούς υποψηφίους για ταυτοποίησή τους με το αγόρι πάνω στον γάιδαρο. (Πάντως, πρέπει να επισημάνω, ότι αν ο άντρας δίπλα στον Κατσουγκρογιάννη ήταν ο γνωστός Καπελωνομιχάλης, πατέρας του Κωστή και του Σήφη Καπελώνη, τότε οι ηλικίες δεν «βγαίνουν», επειδή ο ίδιος ο Σήφης πρέπει να είχε γεννηθεί στα τέλη του 19ου ή το αργότερο στα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα, όπως προκύπτει από τις φωτογραφίες του στο ημερολόγιο του 2021, αλλά κυρίως από το γεγονός ότι ο γιός του Σήφη, ο Μιχάλης, που, μαζί με τον Μιχάλη Ιερων. Βοσκάκη, σκοτώθηκαν από τους Γερμανούς στη θέση Τραπέζα του Ψηλορείτη, στις 3 Σεπτεμβρίου 1943, είχε γεννηθεί το 1920. Άρα και ο Σήφης Μ. Καπελώνης είναι ένας υποψήφιος που συγκεντρώνει μεγάλες πιθανότητες σε βάρος των πιθανοτήτων του πατέρα του, Μιχάλη Καπελώνη, λόγω της συμπεραινόμενης ηλικίας του δεύτερου, που θα πρέπει να ήταν πολύ μεγαλύτερος από το αγόρι στο Παρδί, το 1909.) Αν πράγματι διαπιστώσουμε ότι οι τρεις αυτοί άντρες (Μιχάλης Καπελώνης -πατέρας του Σήφη-, Ετέαρχος Κατσούγκρης, Μιχάλης Τυράκης) δεν είχαν γεννηθεί το κρίσιμο διάστημα που απαιτείται για την έρευνά μας -ήδη η μαρτυρία της εγγονής του Τυρομιχάλη για το έτος γέννησής του και το έτος γέννησης του πρώτου του γιού μειώνει τις πιθανότητες το αγόρι στο Παρδί να ήταν ο Τυρομιχάλης-, θα θεωρήσουμε ότι το αγόρι στο Παρδί ήταν άλλο άτομο και η έρευνα για την ταυτοποίηση θα πρέπει να συνεχιστεί. Ακόμη όμως κι αν διαπιστώσουμε ότι ο ένας από αυτούς, οι δύο, ή ακόμη και οι τρεις είχαν γεννηθεί το κρίσιμο χρονικό διάστημα, η έρευνα, ούτως ή άλλως θα πρέπει να συνεχιστεί, για δύο λόγους: α. Για την -κατά το δυνατό- διασφάλιση της αξιοπιστίας της, με τη διερεύνηση και άλλων προσώπων, όπως ο Στέλιος Ν. Καπελώνης (Νερατζοστελής), ο Κωστής Ν. Καπελώνης (Νερατζόκωστας) κ.α. που είχαν ασκήσει το επάγγελμα του κτηνοτρόφου, αφού βρούμε και συγκρίνουμε με το αγόρι στο Παρδί φωτογραφίες τους, κυρίως από τη νεαρή τους ηλικία και β. Για να γίνει η οριστική ταυτοποίηση και η αναγνώριση του ονόματος του αγοριού [3].
Ανάμεσα στους ανθρώπους που φωτογράφησε πριν από 116 χρόνια ο Aubyn Trevor-Battye, στο κουρουθιανό αόρι, τέσσερις μορφές έρχονται πλέον στη μνήμη μας είτε με το πλήρες όνομά τους είτε με το βαφτιστικό τους όνομα. Όμως, η πέμπτη μορφή, εκείνο το αγόρι πάνω στον γάιδαρο, παραμένει μια σιωπηλή σκιά. Η ταυτοποίησή του δεν είναι απλώς ιστορική και λαογραφική έρευνα. Είναι μια οφειλόμενη υποχρέωση προς το άτομο αυτό. Αναζητούμε το αγόρι μέσα από παλιές φωτογραφίες για να του δώσουμε πίσω το όνομα και τη θέση του στον γενεαλογικό μας ιστό. Εφόσον ταυτοποιήσουμε αυτό το παιδί, κλείνουμε ένα κενό, αφαιρώντας το οριστικά από τη λησμονιά και εντάσσοντάς το πλέον με όνομα στην αιώνια μνήμη του τόπου μας.
Για όσους τυχόν βιαστούν να πουν ότι είναι αστείο να ασχολούμαστε με τέτοια θέματα, όταν υπάρχουν πολύ σοβαρότερα προβλήματα στην ζωή μας, θα αντιτείνω ότι η ενασχόληση με τον πολιτισμό δεν είναι χαμένος χρόνος, αλλά ταυτόχρονα ανάγκη και υποχρέωση, για λόγους κοινωνικούς, οικονομικούς κ.ά.
Όσο για το περιστατικό της συνάντησης του Aubyn Trevor-Battye με τους δύο βοσκούς, το γεγονός αυτό υπερβαίνει τα όρια της γενιάς των Κατσούγκρηδων, καθώς αφορά πρωτίστως δύο Κουρουθιανούς, και για τον λόγο αυτό, εκτιμώ ότι θα τείνει να αποκτήσει με το πέρασμα των χρόνων σημαντικές διαστάσεις στη συλλογική μνήμη των κατοίκων του χωριού, και θα αποτελέσει γι’ αυτούς πρόσθετο συνδετικό κρίκο. Πιστεύω ότι κάποια στιγμή, η διαδρομή που ακολούθησε ο Trevor-Battye από τις Κουρούτες και μέχρι τουλάχιστον το ορειβατικό καταφύγιο στη θέση Τουμπωτός Πρίνος (βλ. το σχετικό απόσπασμα χάρτη της περιοχής από το Google Maps που παραθέτω) θα μπορούσε να ονομαστεί: «Διαδρομή περιηγητή Aubyn Trevor-Battye» και ότι, σε ορισμένα χωρικά διαστήματα, θα μπορούσαν να τοποθετηθούν πινακίδες σηματοδότησης της διαδρομής, πάνω στις οποίες θα υπάρχει απαραίτητα και η γνωστή φωτογραφία των Κουρουθιανών βοσκών που τράβηξε ο περιηγητής. Επίσης, θα ήταν καλό να δημιουργηθεί σελίδα στα αγγλικά στο διαδίκτυο για την διαφήμιση αυτής της διαδρομής, η οποία θα επισημαίνεται ως η κλασσική διαδρομή και η πιο σύντομη για την κορφή Τίμιος Σταυρός του Ψηλορείτη. Ακόμη καλύτερο θα ήταν να γίνει συσχετισμός και με τους Κουρήτες της μυθολογίας, από τους οποίους πήρε το όνομά του το χωριό Κουρούτες, σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, και η διαδρομή να ονομαστεί: «Διαδρομή στα βήματα των μυθικών Κουρητών και του περιηγητή Aubyn Trevor-Battye» ή πιο σύντομα: «Διαδρομή Κουρητών – Trevor Battye». Στην περίπτωση αυτή, οι πινακίδες σηματοδότησης θα πρέπει να περιλαμβάνουν και την απεικόνιση ενός Κουρήτη ή και περισσότερων. Το βασικό σημείο και στάση της διαδρομής θα πρέπει να είναι η πηγή νερού στο Παρδί [4], λίγο παρακάτω από το ξωκλήσι του Αγίου Τίτου, και η γιορτή του αγίου και η λειτουργία που γίνεται κάθε χρόνο στις 25 Αυγούστου στο εκκλησάκι, θα μπορούσαν επίσης να συνδεθούν με τις υπόλοιπες δράσεις και τη διαδρομή από τις Κουρούτες προς το Παρδί. Εφόσον υπάρξει σωστή οργάνωση, διαφήμιση, και οι απαραίτητες υποδομές, ο τουρισμός που αναμένεται να έρθει στις Κουρούτες και στο Παρδί θα αποτελέσει μοχλό -που όμως δεν αρκεί από μόνος του- για την ανάπτυξη του χωριού και την πορεία του προς το μέλλον.
Η περιοχή ανάμεσα στις Κουρούτες
και τον Τουμπωτό Πρίνο.
Τη διέσχισε ο περιηγητής A. Trevor-Battye
το 1909 και ο αρχαιολόγος Ιωσήφ Χατζηδάκης,
το 1881.
(Χάρτης Google. Είναι εμπορικό σήμα της Google LLC.
Δεδομένα χάρτη: © Google)
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1]. Σχετικά με το έτος πραγματοποίησης του ταξιδιού του Aubyn Trevor-Battye στην Κρήτη και την άνοδό του στον Ψηλορείτη, είχα αναφέρει στις σημειώσεις του προηγούμενου κειμένου μου, ότι αναγράφω το έτος 1909 με επιφύλαξη, και εξήγησα τους λόγους, σημειώνοντας ότι: «πάντως το ταξίδι έγινε μεταξύ 1908 και 1913» (επειδή το 1908 ήταν διαπιστωμένα το έτος του πρώτου ταξιδιού του Trevor-Battye στην Κρήτη και το 1913 το έτος έκδοσης του βιβλίου του περιηγητή, “Camping in Crete”). Ο ιστορικός ερευνητής και συλλέκτης Μανώλης Μανούσακας, σε κείμενό του, έχει αναφέρει ότι ο Trevor-Battye βρέθηκε στην Κρήτη και τα Χανιά τον χειμώνα του 1911. Δυστυχώς, η πηγή για την αναφορά του έτους αυτού δεν κατονομάζεται στο εν λόγω κείμενο (Μανώλης Μανούσακας, «Χανιά 1913: Η μορφή της κρητικής πρωτεύουσας την περίοδο της Ένωσης». Έκδοση της εφημερίδας «Χανιώτικα Νέα» και του Ιδρύματος «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», με τίτλο: «ΚΡΗΤΗ-ΕΛΛΑΔΑ 100 ΧΡΟΝΙΑ ΕΝΩΣΗ 1913-2013», Χανιά 2013, σελ.66.)
Επισημαίνω, ότι αν τελικά αποδειχθεί ότι η φωτογραφία που τράβηξε ο Trevor-Battye στην πηγή νερού στο Παρδί τραβήχτηκε το 1911, τότε τα ηλικιακά όρια των ατόμων που φωτογραφίες τους χρησιμοποιούμε στο πλαίσιο της σύγκρισης προσώπων για την ταυτοποίηση, αλλάζουν κατά δύο έτη, και το αγόρι στο Παρδί θα μπορούσε να έχει γεννηθεί και το 1901 ή το 1902, αν θεωρήσουμε ότι μπορεί να ήταν ακόμη και 9 ετών στη φωτογραφία του Trevor-Battye. Στην περίπτωση αυτή, η έρευνα θα πρέπει να προσαρμοστεί ανάλογα, λαμβάνοντας υπόψη τα νέα δεδομένα. Ανάλογη προσαρμογή θα πρέπει να γίνει αν αποδειχθεί ότι η φωτογραφία τραβήχτηκε το 1912 ή ακόμη και το 1913 (έτος έκδοσης του βιβλίου του Άγγλου περιηγητή).
[2]. Ευχαριστώ τη μητέρα μου για τη βοήθειά της και τη θεία μου Ελένη Λαντζουράκη για την αναγνώριση του παππού της Μιχάλη Τυράκη (Τυρομιχάλη) στη φωτογραφία των δύο ζευγαριών, για τις πληροφορίες που μου έδωσε, καθώς και για την παραχώρηση των φωτογραφιών στις οποίες απεικονίζεται έφιππος, για τη δημοσίευσή τους.
[3]. Είναι πιθανό να αποδειχθεί ότι το αγόρι πάνω στον γάιδαρο δεν ήταν κανένας από τους προαναφερθέντες υποψηφίους για ταυτοποίησή του με το αγόρι. Όμως, πρέπει να σημειώσω, ότι η ανάλυση με λογισμικό αναγνώρισης προσώπου, σε συνδυασμό με οπτική παρατήρηση, έδειξε ότι ένας υποψήφιος, ο άντρας που κάθεται δίπλα στον Κατσουγκρογιάννη, στη φωτογραφία με τα δύο ζευγάρια, τον οποίον η Ελένη Λαντζουράκη αναγνώρισε ως τον παππού της, ξεχωρίζει, με χαρακτηριστικά όπως συγκεκριμένες αλλοιώσεις δέρματος, που τον διαφοροποιούν από τους υπόλοιπους, και φαίνονται να υπήρχαν και στο αγόρι, στα ίδια σημεία του δικού του προσώπου. Γι’ αυτό καταγράφηκαν λεπτομερώς τα ευρήματα και συλλέχθηκαν επιπλέον πληροφορίες από την εγγονή του. Παρά τα ευρήματα, η ταυτοποίηση παραμένει υπόθεση. Άλλωστε, το λογισμικό έδειξε ότι υπάρχουν και άλλα άτομα που το πρόσωπό τους ταιριάζει με το πρόσωπο του αγοριού προς ταυτοποίηση, όπως αυτό απεικονίζεται στη σχετική φωτογραφία που τράβηξε ο Trevor-Battye στο Παρδί, ενώ και η μάνα μου, Ελένη, είχε εκτιμήσει αρχικά -μέχρι την αναγνώριση που έγινε από την εγγονή του Τυρομιχάλη- ότι ο συγκεκριμένος άντρας ήταν ο Ετέαρχος Κατσούγκρης, ενώ στο ημερολόγιο του 2021 του Συλλόγου Κουρουθιανών της Αθήνας ο Αντώνης Νουκάκης είχε πιθανολογήσει ότι πρόκειται για τον Μιχάλη Καπελώνη (Καπελωνομιχάλη). Παρεμπιπτόντως, πιστεύω ότι θα ήταν καλό να μάθουμε και ποιο ήταν το επώνυμο του Γιάννη, του Αποδουλιανού οδηγού του Trevor-Battye, για τον οποίο ο περιηγητής και φυσιοδίφης εκφράστηκε με πολύ κολακευτικά λόγια στο βιβλίο του. Τα ευρήματα της έρευνας που έγινε μέχρι τώρα επιδιώχθηκε να παρατεθούν με σεβασμό στην ιδιωτικότητα και σύμφωνα με τη δεοντολογία της ιστορικής έρευνας. Το κείμενο αυτό, το οποίο αποτελεί συμπλήρωση και επικαιροποίηση του κειμένου μου με τον ίδιο τίτλο, που δημοσιεύτηκε στις 12 Νοεμβρίου 2025, στον ιστότοπο της Ομοσπονδίας Σωματείων Επαρχίας Αμαρίου (omospamari.gr), ας εκληφθεί ως μια αρχή προς την κατεύθυνση της εξακρίβωσης της ταυτότητας του μοναδικού προσώπου στις δύο φωτογραφίες του Trevor-Battye που δεν γνωρίζουμε ακόμη ούτε το μικρό του όνομα. Η έρευνα συνεχίζεται. Όποιος/-α έχει κάποια πληροφορία ή φωτογραφία που κρίνει ότι μπορεί να βοηθήσει στην ταυτοποίηση του αγοριού, έχει τη δυνατότητα να μου στείλει τα σχετικά, με email, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: [email protected]
[4]. Παρακάτω, η πηγή νερού στο Παρδί, όπως ήταν πριν από μερικά χρόνια. Το 1909, ο Trevor-Battye φωτογράφισε εδώ το αγόρι πάνω στον γάιδαρο. Στο βάθος διακρίνεται το εκκλησάκι του Αγίου Τίτου.
Φωτογραφία από το προσωπικό μου αρχείο.
