Αφημένα στην καταστροφική φθορά του χρόνου παραμένουν τα μνημεία της περιοχής Κάτω Βρύσης Γαράζου στον Μυλοπόταμο.
Δυστυχώς, ένας τόπος ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, με εξαιρετικά μνημεία νεώτερης αρχιτεκτονικής αλλά και παραδοσιακών τεχνικών που αναπτύχθηκαν στους αγροτικούς χώρους, έχουν εγκαταλειφτεί στην ατυχία της αδιαφορίας.
Παρά τις κατά καιρούς εκκλήσεις των κατοίκων του χωριού αλλά και του Πολιτιστικού Συλλόγου Γαράζου προς πάσα αρμόδια Αρχή για προστασία του χώρου και των μνημείων αυτών, ουδεμία επίσημη πράξη έχει γίνει για να ληφθούν κατάλληλα μέτρα.
Τουναντίον κατασκευάστηκε ένα αντλιοστάσιο μεταφοράς λυμάτων στο πλαίσιο του έργου του Βιολογικού Κουλούκωνα, το οποίο μάλιστα αποτελεί επιτομή κακοτεχνίας αφού συχνά – πυκνά δεν έχει τις αντοχές να μεταφέρει τα λύματα και τα «αδειάζει» γύρω του, σε μια τοποθεσία, η οποία σε οποιοδήποτε άλλη πολιτισμένη χώρα θα ήταν σημείο αναφοράς και θα έσφυζε από ζωή και επισκέπτες!
ΑΣ ΚΑΝΟΥΜΕ ΤΗΝ ΔΙΑΔΡΟΜΗ
Για να αντιληφθούμε ακριβώς τι συμβαίνει, θα πρέπει να περπατήσουμε την διαδρομή.
Θα επιλέξουμε την είσοδο από το παλαιό Γαράζο. Στην βόρεια πλευρά του χαρακτηρισμένου ως Υψηλής Πολιτιστικής και Αρχιτεκτονικής Αξίας κατηγορίας Α’ οικισμού του παλαιού Γαράζου και λίγα μέτρα από το επίσης χαρακτηρισμένο αρχοντικό με φάμπρικα που φιλοξενεί το Λαογραφικό Μουσείο και το Μουσείο Ελιάς και Λαδιού του οικισμού, ξεκινά ένα καλντερίμι από τα ωραιότερα που έχουν διασωθεί στην Κρήτη.
Ο λιθόστρωτος δρόμος με έντονη κλίση, οδηγεί στην περιοχή την οποία οι ντόπιοι ονομάζουν «Γαραζιανά Χάνια». Πρόκειται για λιθόστρωτο καλντεριμόδρομο που έχει μήκος περίπου 2 χιλιόμετρα.
Διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση κατά το μεγαλύτερο τμήμα του. Είναι κατασκευασμένο με πλατύς αναβαθμούς οι οποίοι καταλήγουν σε λίθινους αύλακες, που σκοπό είχαν να εξασφαλίσουν την απορροή των όμβριων στα παρακείμενα περιβόλια ή στο ποτάμι. Στο μέσον του λιθόστρωτου δρόμου, που έχει πλάτος 3-3,5 μέτρα ομοιόμορφοι λίθοι είναι τοποθετημένοι κατά τέτοιο τρόπο ώστε να σχηματίζουν τον άξονα του δρόμου. Ο «άξονας» αυτός βρίσκεται σε ελαφρά χαμηλότερο επίπεδο από το υπόλοιπο λιθόστρωτο ώστε να παραλαμβάνει τα νερά της βροχής.
Ο λιθόστρωτος δρόμος είναι ένα σημαντικότατο οδικό τεχνικό έργο του περασμένου αιώνα από τους ελάχιστους σωζόμενους σήμερα στην Κρήτη.
Περίπου στο μέσο του λιθόστρωτου υπάρχει ένα παλαιό αγροτικό μονοπάτι με ένθεν και ένθεν παραδοσιακούς τράφους μιας ξεχασμένης σήμερα τεχνικής. Οι κάτοικοι της περιοχής το ονομάζουν «Ξυλόδεμα», το οποίο οδηγεί σε παλιές αγροτικές καλλιέργειες αλλά και στο λεγόμενο «Δάσος της Παναγίας», μια δημοτική έκταση που έχει επίσης εγκαταλειφτεί παρά τις εκκλήσεις για την προστασία της.
Περπατώντας μέσα στο πράσινο, με θέα τον Κουλούκωνα, φτάνουμε στην κατάληξη του λιθόστρωτου δρόμου. Εκεί σώζεται κρήνη-δεξαμενή η οποία λειτουργεί μέχρι σήμερα. Πρόκειται για κρήνη που είναι κατασκευασμένη από λαξευμένο πωρόλιθο, κτισμένη με επιμέλεια κατά το ισόδομο σύστημα. Είναι η γνωστή στην περιοχή ως «Κάτω Βρύση Γαράζου».
Η όψη της κρήνης διορθώνεται μορφολογικά από τρία μέρη, τα οποία πλαισιώνονται από παραστάδες. Υπάρχουν τρία στόμια εκροής του νερού, από τα οποία στο μεσαίο, που λειτουργεί σήμερα, έχει τοποθετηθεί σύγχρονη κάνουλα. Στο μεσαίο επίσης τμήμα της κρήνης διακρίνεται εντοιχισμένη πλάκα μέσα σε πλαίσιο. Η πρόσοψη στέφεται από προεξέχον γείσο. Το νερό κυλά σε σειρά από γούρνες που είναι τοποθετημένες στην πρόσοψη της κρήνης.
Η κρήνη έχει χαρακτηριστεί ως Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο. Ο λιθόστρωτος δρόμος βρίσκεται ακόμα σε αναμονή χαρακτηρισμού. Πρόκειται όμως για σημαντικά δείγματα της αρχιτεκτονικής παράδοσης και της λαϊκής τέχνης του τόπου, είναι σε χρήση σήμερα και απολύτως συνδεδεμένα με τις ιστορικές μνήμες των κατοίκων.
Δίπλα στην κρήνη υπάρχουν τα παλιά πλυσταριά του Γαράζου με τις γούρνες και τις εστίες που ζέσταιναν το νερό.
Απέναντι από την κρήνη βρίσκεται το εξωκκλήσι του Αγίου Γεωργίου αλλά και τα υπολείμματα της πρώτης βιομηχανικής εγκατάστασης παραγωγής αναψυκτικών της Κρήτης. Εκεί παράγονταν η περίφημη «Γαραζανή Γκαζόζα» από την οικογένεια Χαλκιαδάκη και το κτίσμα, γνωστό ως «Πηγή της Δρόσου» δεσπόζει αναμένοντας την «σωτηρία» του.
ΣΥΝΕΧΙΖΟΝΤΑΣ ΩΣ ΤΗΝ ΠΑΛΙΑ ΕΘΝΙΚΗ
Συνεχίζοντας ως την παλιά εθνική οδό Ρεθύμνου – Ηρακλείου, περπατούμε επίσης επί λιθόστρωτου μονοπατιού. Στις δύο πλευρές του βρίσκονται περιβόλια, τα περισσότερα εγκαταλελειμμένα. Ωστόσο, περιλαμβάνουν παραδοσιακές λιθοδομές και πετρόκτιστες δεξαμενές, στέρνες και αγωγούς νερού, μοναδικής αρχιτεκτονικής ομορφιάς και αξίας.
Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική του τοπίου κινδυνεύει, όμως, καθώς καταγράφονται αυθαιρεσίες κτηνοτρόφων αλλά και η λειτουργία του αντλιοστασίου, για το οποίο μιλήσαμε στην αρχή. Δυστυχώς δεν ελήφθη μέριμνα αυτό να έχει παρουσία συμβατή με το όλο περιβάλλον της περιοχής και κυρίως δεν λειτουργεί σωστά.
Ο δρόμος καταλήγει στα κτιριακά υπολείμματα του πρώτου γνωστού εμπορικού κέντρου του Μυλοποτάμου που είχε δημιουργήσει εκεί τον περασμένο αιώνα ο περίφημος έμπορος και επιχειρηματίας Γιάννης Κυρμιζάκης και βεβαίως σε ένα άλλο μνημείο που ματαίως περιμένει εδώ και πολλά χρόνια την αποκατάσταση του. Πρόκειται για την εκπληκτική τρίτοξη γέφυρα της παλιάς εθνικής οδού.
Η ΓΕΦΥΡΑ ΤΟΥ ΓΑΡΑΖΟΥ
Η γέφυρα βρίσκεται στον παλαιό εθνικό δρόμο Ρεθύμνου- Ηρακλείου μετά την διακλάδωση για το Γαράζο, προς Ηράκλειο.
Είναι τρίτοξη, ψηλή λιθόκτιστη, με ανοίγματα των 10 μέτρων και πλάτους περίπου 7 μέτρων.
Τα βάθρα της γέφυρας έχουν πλάτος στη βάση τους, 2,00μ., και ύψος 2,50 μ.
Είναι ολόκληρη κατασκευασμένη από λαξευτούς ασβεστόλιθους ενώ τα τόξα είναι ημικύκλια κατασκευασμένα με λαξευτούς θολίτες ύψους 0,60μ.
Η γέφυρα είναι χαρακτηριστικό δείγμα των πρώτων δημόσιων έργων στην Κρήτη.
Η χρονολόγηση της τοποθετείται στα 1909-1910. Το έργο δημοπρατήθηκε το 1909 με προϋπολογισμό 20.000 δρχ.
Κατασκευαστής ήταν ο εργολάβος Α. Κουρμούλης που εγκαταστάθηκε στο έργο στις 29.5.1909. Ο προϋπολογισμός του έργου υπογράφεται από το μηχανικό Θ. Κοτρώτση και τον νομομηχανικό Μ. Σαββάκη.
Έχει χαρακτηριστεί ως μνημείο από το 2004, διότι αποτελεί κορυφαίο δείγμα της πολιτιστικής κληρονομιάς μας.
Είναι μάρτυρας της οργάνωσης τον χώρου που επέβαλλε την κατασκευή της σαν τμήμα των δρόμων και φορέας αποκατάστασης της επικοινωνίας ανάμεσα στις κοινότητες της περιοχής με συμβολικό χαρακτήρα που έχει αποτυπωθεί στη λαογραφική μας παράδοση.
ΑΠΑΙΤΕΙΤΑΙ ΑΜΕΣΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ
Τα τελευταία χρόνια έχει προκληθεί σοβαρή καταστροφή στην περιοχή. Όλα τα αιτήματα για πράξεις και έργα προστασίας, σκονίζονται στα συρτάρια των συναρμόδιων δημόσιων και δημοτικών υπηρεσιών.
Επειδή η απειλή να εξαφανιστεί μια ολόκληρη περιοχή, η οποία μέχρι σήμερα έχει διασωθεί και έχει παραμείνει όπως ακριβώς λειτουργούσε για πολλούς αιώνες μέχρι και πριν 60 χρόνια με θαυμάσια αρχιτεκτονικά στοιχεία που ανήκουν στην κατηγορία των «νεοτέρων μνημείων», αποτελεί αδήριτη ανάγκη να κηρυχθούν διατηρητέα όλα τα παραδοσιακά περιβόλια μεταξύ κρήνης και γέφυρας, ανάντη και κατάντη του λιθόστρωτου δρόμου. Αίτημα του Πολιτιστικού Συλλόγου Γαράζου είναι να κηρυχθούν μνημεία οι λιθοδομές, οι στέρνες, οι αγωγοί και οι δεξαμενές και να απαγορευθεί οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα πλην της υφιστάμενης παραδοσιακής αγροτικής με αυστηρή απαγόρευση της κτηνοτροφίας εντός των συγκεκριμένων ορίων, ειδικά μεταξύ Κάτω Βρύσης και Τρίτοξης Γέφυρας.
Το αίτημα αυτό είναι δίκαιο και ανταποκρίνεται στην ανάγκη διάσωσης στοιχείων της παραδοσιακής αγροτικής ζωής των περασμένων αιώνων στην Κρήτη.
Παράλληλα με αυτό θα πρέπει να γίνει ένα έργο συντήρησης όλων των προαναφερομένων υποδομών ώστε το καλντερίμι, το ξυλόδεμα, το δάσος της Παναγίας, η Κάτω Βρύση και όλοι αυτοί οι χώροι, να γίνουν επισκέψιμοι και να διασυνδεθούν με τον παλαιό οικισμό και τα λοιπά μνημεία και τα μουσεία του Γαράζου.
