Ηθική αρχή της καπιταλιστικής κοινωνίας
Milton Friedman: «Στον καθένα ανάλογα με το τι παράγει ο ίδιος και με τα μέσα που κατέχει»
Προκειμένου να επιτευχθεί η επιτευχθεί η ισότητα της μεταχείρισης, ή να ικανοποιηθούν οι ορέξεις των ανθρώπων, απαιτείται ένα είδος ανισότητας που ανακύπτει μέσω της λειτουργίας της αγοράς. Παράδειγμα μιας λοταρίας. Έστω μια ομάδα ανθρώπων που έχουν αρχικά ίσα εφόδια και που συμφωνούν όλοι οικειοθελώς να πάρουν μέρος σε μια λοταρία με πολύ άνισα βραβεία. Η ανισότητα εισοδήματος που θα προκύψει είναι αναμφίβολα αναγκαία ώστε να μπορέσουν τα εν λόγω άτομα να αξιοποιήσουν όσο γίνεται περισσότερο την αρχική τους ισότητα. Μια αναδιανομή του εισοδήματος μετά τη λοταρία ισοδυναμεί με άρνηση της δυνατότητάς τους να πάρουν μέρος στη λοταρία. Τα άτομα διαλέγουν επαγγέλματα, επενδύσεις κ.ο.κ., εν μέρει ανάλογα με το πόσο προτιμούν ή όχι την αβεβαιότητα. Το κορίτσι που προσπαθεί να γίνει ηθοποιός του σινεμά και όχι δημόσιος υπάλληλος διαλέγει εκούσια να πάρει μέρος σε μια λοταρία, όπως και το άτομο που επενδύει σε μετοχές μιας εταιρείας ουρανίου και όχι σε κρατικά ομόλογα. Η ασφάλιση είναι τρόπος έκφρασης μιας αρέσκειας για τη βεβαιότητα. Ακόμα και αυτά τα παραδείγματα δεν δείχνουν πλήρως σε ποιο βαθμό η πραγματική ανισότητα μπορεί να είναι το αποτέλεσμα ρυθμίσεων σχεδιασμένων για να ικανοποιούν τις ορέξεις των ανθρώπων. Μέχρι και οι ρυθμίσεις που διέπουν τις πληρωμές και τις προσλήψεις επηρεάζονται από τέτοιες ανατιμήσεις. Αν όλες οι δυνητικές ηθοποιοί του σινεμά απεχθανόταν την αβεβαιότητα, θα έτειναν να φτιάχνουν «συνεταιρισμούς» ηθοποιών του σινεμά, τα μέλη των οποίων θα συμφωνούσαν εκ των προτέρων να μοιράζονται λίγο πολύ ισότιμα τα εισοδήματά τους, αποκτώντας έτσι έμπρακτη εξασφάλιση μέσω μιας κοινοπρακτικής ανάληψης των ρίσκων.
Ο μεμονωμένος πετρελαιοθήρας, ο ιδιώτης κτηματίας, ο μικρός συνεταιρισμός θα ήταν όλα τους σπάνια φαινόμενα.
Για την ακρίβεια, αυτός είναι ένας τρόπος ερμηνείας των κυβερνητικών μέτρων για την αναδιανομή του εισοδήματος μέσω κλιμακωτών φόρων, κ.ο.κ. Μπορεί να υποστηριχθεί ότι, για τον έναν ή τον άλλο λόγο, η αγορά δεν μπορεί να παραγάγει το φάσμα λοταριών ή το είδος λοταρίας που επιθυμούν τα μέλη της κοινότητας και ότι η κλιμακωτή φορολόγηση είναι, κατά κάποιον τρόπο, μια κυβερνητική επιχείρηση που κάνει ακριβώς αυτό.
Αν και το μεγάλο μέρος της ανισότητας που προκύπτει από την πληρωμή ανάλογα με το προϊόν αντανακλά «εξισωτικές» διαφορές ή την ικανοποίηση της αρέσκειας των ανθρώπων για την αβεβαιότητα, μεγάλο μέρος αντανακλά επίσης αρχικές διαφορές στα εφόδια, τόσο στις ανθρώπινες ικανότητες όσο και στην περιουσία.
Υποστηρίζεται ότι είναι ουσιώδες να διακρίνουμε αφενός ανάμεσα στην ανισότητα σε προσωπικά εφόδια και την ανισότητα στην περιουσία και, αφετέρου, ανάμεσα σε ανισότητες που πηγάζουν από τον κληρονομημένο πλούτο και σε ανισότητες που πηγάζουν από τον επίκτητο πλούτο. Η ανισότητα που πηγάζει από διαφορές στις προσωπικές ικανότητες ή από διαφορές στον πλούτο που έχει συγκεντρώσει ένα άτομο θεωρούνται αποδεκτές, ή τουλάχιστον όχι τόσο ξεκάθαρα ανάρμοστες όσο οι διαφορές που πηγάζουν από τον κληρονομημένο πλούτο.
Υπάρχει μεγαλύτερη ηθική δικαιολόγηση για τις υψηλές απολαβές ενός ατόμου που έχει κληρονομήσει από τους γονείς του μια ιδιαίτερη φωνή για την οποία υπάρχει μεγάλη ζήτηση απ’ ό,τι για τις υψηλές απολαβές ενός ατόμου που έχει κληρονομήσει περιουσία;
Π.χ. Ένας γονιός που έχει πλούτο τον οποίο θέλει να μεταβιβάσει στο παιδί του μπορεί να το κάνει με διαφορετικούς τρόπους. Μπορεί να χρησιμοποιήσει ένα δεδομένο χρηματικό ποσό για να χρηματοδοτήσει την εκπαίδευση του παιδιού του ως πιστοποιημένου λογιστή, για παράδειγμα, ή να τον βάλει στις δουλειές του ή να συστήσει ένα καταπίστευμα που θα του αποφέρει ένα περιουσιακό εισόδημα. Σε οποιαδήποτε από αυτές τις περιπτώσεις, το παιδί θα έχει υψηλότερο εισόδημα από αυτό που θα είχε διαφορετικά. Αλλά στην πρώτη περίπτωση, το εισόδημά του θα θεωρηθεί ότι προέρχεται από τις ικανότητές του, στη δεύτερη από κέρδη και στην τρίτη από κληρονομημένο πλούτο.
Τέλος μοιάζει παράλογο να λέμε ότι ένας άνθρωπος έχει δικαιώματα πάνω σε ό,τι έχει παραγάγει με τις προσωπικές του ικανότητες ή πάνω στο προϊόν του πλούτου που έχει συσσωρεύσει, αλλά δεν έχει δικαίωμα να μεταβιβάζει πλούτο στα παιδιά του, να λέμε ότι ένας άνθρωπος μπορεί να χρησιμοποιεί το εισόδημά του για να ζει πλουσιοπάροχα, αλλά δεν μπορεί να το κληροδοτεί στους απογόνους του.
Τα επιχειρήματα αυτά δεν αποδεικνύουν ότι η καπιταλιστική ηθική είναι αποδεκτή, όμως δεν μπορεί να θεωρείται μέσο ή συμπλήρωμα κάποιας άλλη αρχής όπως η ελευθερία.
Ας υποθέσουμε ότι υπάρχουν τέσσερις Ροβινσόνες Κρούσοι, που έχουν ναυαγήσει ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον σε τέσσερα νησιά στην ίδια περιοχή. Ο ένας έτυχε να βρεθεί σε ένα μεγάλο και εύφορο νησί που του επιτρέπει να ζει άνετα και καλά. Οι άλλοι έτυχε να βρεθούν σε μικρά μάλλον άγονα νησιά από τα οποία με δυσκολία μπορούν να επιβιώσουν. Μια μέρα, ανακαλύπτουν καθένας την ύπαρξη των άλλων. Βεβαίως, θα ήταν γενναιόδωρο από την πλευρά του Κρούσου στο μεγάλο νησί αν προσκαλούσε τους άλλους να μοιραστούν τον πλούτο του. Ας υποθέσουμε όμως ότι δεν το κάνει. Οι άλλοι τρεις θα δικαιολογούνταν να ενώσουν τις δυνάμεις τους και να τον εξαναγκάσουν να μοιραστεί τον πλούτο του μαζί τους;
Ας υποθέσουμε ότι περπατάτε μαζί με τρεις φίλους σας στο δρόμο και τυχαίνει να πάρει το μάτι σας και να μαζέψετε ένα χαρτονόμισμα από το οδόστρωμα. Βεβαίως θα ήταν γενναιόδωρο από μέρους σας αν το μοιραζόσασταν στα τρία με τους φίλους σας, ή τουλάχιστον αν το ξοδεύατε για να τους κεράσετε ένα ποτό. Ας υποθέσουμε όμως ότι δεν το κάνετε. Οι άλλοι τρεις θα δικαιολογούνταν να ενώσουν τις δυνάμεις τους και να σα εξαναγκάσουν να μοιραστείτε το χαρτονόμισμα μαζί τους;
Είμαστε έτοιμοι να υποστηρίξουμε ότι όποιος έχει πλούτο που υπερβαίνει τον μέσο όρο όλων των ανθρώπων στον κόσμο θα έπρεπε αμέσως να απαλλαγεί από το πλεόνασμά του κατανέμοντας το ισόποσα σε όλους τους υπόλοιπους κατοίκους του πλανήτη;
Η απροθυμία του πλούσιου Ροβινσόνα ή του τυχερού που βρίσκει ένα χαρτονόμισμα στο δρόμο να μοιραστεί τα πλούτη του δεν δικαιολογεί τη χρήση καταναγκασμού από τους άλλους. Μπορούμε να δικαιολογήσουμε το να είμαστε οι δικαστές για τον εαυτό μας, το να αποφασίζουμε για λογαριασμό μας πότε έχουμε δικαίωμα να χρησιμοποιούμε βία για να το αποσπούμε αυτό που θεωρούμε ότι μας οφείλουν οι άλλοι ή αυτό που θεωρούμε ότι δεν αξίζουν οι άλλοι; Οι περισσότερες διαφορές κύρους ή θέσης ή πλούτου θα μπορούσαν να θεωρηθούν προϊόν τύχης σε αρκετά μεγάλο βαθμό. Ο δουλευταράς και λιτοδίαιτος άνθρωπος θεωρείται γενικά «άξιος», όμως αυτές οι αρετές οφείλουν πολλά στα γονίδια που είχε την τύχη (ή την ατυχία;) να κληρονομήσει.
Η θεά της τύχης, όπως και της δικαιοσύνης, είναι τυφλή. Η αύξηση του μισθού, αντιθέτως, ήταν μια εκούσια κρίση για τη σχετική αξία του καθενός.
Η τρέχουσα λειτουργία της πληρωμής ανάλογα με το προϊόν σε μια κοινωνία της αγοράς δεν είναι πρωτίστως η διανομή, αλλά η κατανομή. Η κεντρική αρχή μιας οικονομίας της αγοράς είναι η συνεργασία μέσω της οικειοθελούς ανταλλαγής.
Η πληρωμή ανάλογα με το προϊόν είναι επομένως αναγκαία προκειμένου να χρησιμοποιούνται οι πόροι με τον αποτελεσματικότερο τρόπο, τουλάχιστον σε ένα σύστημα βασισμένο στην οικειοθελή συνεργασία. Η αντικατάσταση του καταναγκασμού με τη συνεργασία αλλάζει το ποσό των διαθέσιμων πόρων.
Η βασική λειτουργία της πληρωμής ανάλογα με το προϊόν σε μια κοινωνία της αγοράς είναι να επιτρέπει να κατανέμονται αποτελεσματικά οι πόροι χωρίς καταναγκασμό, είναι απίθανό να γίνει ανεκτή αν δεν θεωρείται επίσης ότι αποδίδει και διανεμητική δικαιοσύνη. Η πληρωμή ανάλογα με το προϊόν υπήρξε, και σε μεγάλο βαθμό ακόμη είναι, μια από αυτές τις αποδεκτές αξιολογικές κρίσεις, ένας από αυτούς τους θεσμούς.
Ο Μαρξ υποστήριξε ότι το σύστημα εκμεταλλεύεται την εργασία. Γιατί; Επειδή η εργασία παράγει όλο το προϊόν αλλά παίρνει μόνο ένας μέρος από αυτό, το υπόλοιπο είναι, κατά τον Μαρξ, «υπεραξία». Ακόμα κι αν δεχτούμε ότι αυτή η περιγραφή αντιστοιχεί στην πραγματικότητα, η αξιολογική κρίση συνάγεται μόνο αν δέχεται κανείς την καπιταλιστική ηθική. Το σύστημα «εκμεταλλεύεται» την εργασία, μόνο αν η εργασία έχει δικαιώματα πάνω σε ό,τι παράγει». Απεναντίας, αν δέχεται κανείς τη σοσιαλιστική προκείμενη, «στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του, από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του», είναι υποχρεωμένος να συγκρίνει ό,τι παράγει η εργασία όχι με το τι παίρνει αλλά με τις «ικανότητές» της, και να συγκρίνει ό,τι παίρνει η εργασία όχι με το τι παράγει αλλά με τις «ανάγκες» της.
ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΔΙΑΝΟΜΗΣ ΤΟΥ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΟΣ
Ένα καπιταλιστικό σύστημα που περιλαμβάνει την πληρωμή ανάλογα με το προϊόν μπορεί-και αυτό συμβαίνει στην πράξη- να χαρακτηρίζεται από σημαντική ανισότητα εισοδήματος και πλούτου. Το γεγονός αυτό συχνά παρερμηνεύεται και θεωρείται ότι σημαίνει πως ο καπιταλισμός και η ελεύθερη επιχείρηση επιφέρουν ευρύτερη ανισότητα απ’ ό,τι άλλα συστήματα και, συνακόλουθα, ότι η επέκταση και η ανάπτυξη του καπιταλισμού σημαίνουν αυξημένη ανισότητα. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά δεδομένα που αντιβαίνουν στις προσδοκίες πολλών ανθρώπων αφορά τις πηγές του εισοδήματος. Όσο πιο καπιταλιστική είναι μια χώρα, τόσο μικρότερο ποσοστό του εισοδήματος πληρώνεται για τη χρήση αυτού που θεωρείται εν γένει ως κεφάλαιο και τόσο μεγαλύτερο ποσοστό πληρώνεται για ανθρώπινες υπηρεσίες.
Το μεγάλο επίτευγμα του καπιταλισμού δεν είναι η συσσώρευση περιουσίας αλλά οι ευκαιρίες που έχει προσφέρει στους άνδρες και τις γυναίκες να επεκτείνουν, να αναπτύξουν και να βελτιώσουν τις ικανότητές τους.
Το κύριο χαρακτηριστικό της προόδου και της ανάπτυξη κατά τον 20ο αιώνα ήταν ότι ελευθέρωσε τις μάζες από τον εξουθενωτικό μόχθο και κατέστησε διαθέσιμα γι’ αυτές προϊόντα και υπηρεσίες που ήταν μέχρι πρότινος μονοπώλιο των ανώτερων τάξεων, χωρίς να διευρύνει κατά κανέναν αντίστοιχο τρόπο τα προϊόντα και τις υπηρεσίες για τους πλούσιους. Εξαιρουμένης της ιατρικής, οι πρόοδοι της τεχνολογίας σε πολύ μεγάλο βαθμό έκαναν απλώς διαθέσιμες στις μάζες των ανθρώπων πολυτέλειας που ήταν ανέκαθεν διαθέσιμες, με τη μια ή την άλλη μορφή, στους αληθινά πλούσιους. Τα σύγχρονα υδραυλικά, η κεντρική θέρμανση, τα αυτοκίνητα, η τηλεόραση, το ραδιόφωνο, για να δώσω λίγα μόνο παραδείγματα, παρέχουν στις μάζες ανέσεις ίδιες με εκείνες που ανέκαθεν μπορούσαν να έχουν οι πλούσιοι χρησιμοποιώντας υπηρέτες, διασκεδαστές, κ.ο.κ.
