Επιμέλεια Θ. Ι. Ρηγινιώτης ([email protected])
Λειτουργία ονομάζεται στην Ορθοδοξία μόνο εκείνη η τελετή, στην οποία τελείται το μυστήριο της Θείας Μετάληψης. Δεν είναι λειτουργία η τελετή του γάμου, της βάφτισης, της κηδείας, το εσπερινού, των Χαιρετισμών ή της Παράκλησης της Παναγίας ή οι βραδινές ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας – εκτός από τη νύχτα του Μ. Σαββάτου, όπου η τελετή καταλήγει σε λειτουργία και μπορεί όποιος θέλει να μεταλάβει.
Η θεία λειτουργία [θεία = ιερή, λειτουργία< λείτος (=λαός)+έργο] είναι η κορυφαία πράξη αναζήτησης του Θεού στο χριστιανισμό, και η συμμετοχή σ’ αυτήν (συμμετέχουμε στη θ. λειτουργία και όταν την παρακολουθούμε, αλλά κυρίως όταν κοινωνούμε) ισοδυναμεί με συμμετοχή στο Μυστικό Δείπνο, ο οποίος επαναλαμβάνεται σε κάθε θεία λειτουργία με το Μυστήριο της Θείας Μετάληψης, δηλ. της Θείας Κοινωνίας.
Τη λειτουργία που γίνεται σήμερα στους ελληνικούς ναούς την έχει γράψει ο μεγάλος Πατέρας της Εκκλησίας άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος (5ος αι. μ.Χ.). Βασίστηκε στη θεία λειτουργία που είχε γράψει λίγα χρόνια νωρίτερα ένας άλλος μεγάλος Πατέρας της Εκκλησίας και άγιος, ο Μέγας Βασίλειος. Αυτοί δηλ. οι άγιοι έχουν γράψει τις σπουδαίες και μεγάλες προσευχές που διαβάζει ο ιερέας μέσα στο Ιερό και τις πιο πολλές δεν τις ακούμε εμείς, κι όχι αυτά που ψάλλουν οι ψάλτες, τα οποία είναι έργα διαφόρων ποιητών.
Η λειτουργία του Μ. Βασιλείου τελείται σήμερα 10 φορές το χρόνο:
Τις πρώτες πέντε Κυριακές της Μεγάλης Σαρακοστής (Σαρακοστής του Πάσχα),
Την παραμονή των Χριστουγέννων,
Την παραμονή των Θεοφανίων,
Την ημέρα της Πρωτοχρονιάς (εορτή του Μ. Βασιλείου),
Τη Μεγάλη Πέμπτη,
Το Μέγα Σάββατο (κολλημένη στον εσπερινό του Πάσχα).
Η θεία λειτουργία χωρίζεται σε δύο μέρη: στο μέρος του Ευαγγελίου (που είναι ιστορικό και διδακτικό) και στο μέρος της Θείας Μετάληψης (που είναι το σημαντικότερο).
Η δομή της (δηλ. η σειρά των πραγμάτων που γίνονται μέσα σ’ αυτήν) είναι τέτοια, που να συνιστά συμβολική αναπαράσταση της ζωής του Χριστού, από τη γέννηση ώς την ανάστασή Του.
Α. Το μέρος του Ευαγγελίου.
Η λειτουργία αρχίζει με την τρίτη καμπάνα. Νωρίτερα έχει γίνει ο Όρθρος, στον οποίο ψάλλονται οι κανόνες και τα τροπάρια της εορτής της ημέρας, που είναι έργα κλασικής μουσικής Βυζαντινών μουσικών, πολλοί από τους οποίους είναι και άγιοι, όπως ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός (που έγραψε τον κανόνα του Πάσχα και άλλα έργα), ο άγιος Κοσμάς ο Μελωδός (που έγραψε τον κανόνα των Χριστουγέννων και άλλα έργα), ο άγιος Ρωμανός ο Μελωδός (που δεν έγραψε κανόνες, αλλά κοντάκια, όπως οι Χαιρετισμοί της Παναγίας, το Η Παρθένος σήμερον… κ.ά.) κ.ά. Άλλοι υμνογράφοι είναι η αγία Κασσιανή (που έγραψε το Τροπάριο της Κασσιανής, που ψάλλεται κάθε Μεγάλη Τρίτη), ο αυτοκράτορας της Νίκαιας της Μ. Ασίας Θεόδωρος Λάσκαρης (που έγραψε τη Μεγάλη Παράκληση της Παναγίας), ο άγιος Ιωσήφ ο Υμνογράφος (που έγραψε τον κανόνα που ψάλλεται πριν τους Χαιρετισμούς) κ.π.ά. «Κανόνας» είναι ένα ποιητικό και μουσικό έργο με συγκεκριμένη μορφή και δομή που ψάλλεται στην εκκλησία.
Ενώ χτυπά η τρίτη καμπάνα, οι ψάλτες ψάλλουν τη Μεγάλη Δοξολογία, που αρχίζει με το στίχο Δόξα σοι, τω δείξαντι το φως, δόξα εν υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία [=δόξα σε Σένα, που μας έδειξες το φως, δόξα στον ύψιστο Θεό και ειρήνη στη γη και ευτυχία στους ανθρώπους]. Είναι ο ύμνος των αγγέλων, που, όπως αναφέρεται στο κατά Λουκάν ευαγγέλιο, έψαλλαν τη νύχτα που γεννήθηκε ο Χριστός στο σπήλαιο της Βηθλεέμ.
Η στιγμή αυτή συμβολίζει τη γέννηση του Χριστού, μαζί με την προσκομιδή, που έχει γίνει νωρίτερα στην πρόθεση (μια θυρίδα αριστερά της αγίας τράπεζας, που συμβολίζει το σπήλαιο της γέννησης του Χριστού). Η προσκομιδή είναι η τοποθέτηση συγκεκριμένων κομματιών από τη σφραγίδα του προσφόρου πάνω στο δισκάριο, απ’ όπου αργότερα θα τα πάρει ο ιερέας και θα τα βάλει στη θεία Κοινωνία. Εκεί μνημονεύει όλα τα ονόματα ζωντανών και νεκρών που του έχουμε φέρει εμείς να διαβάσει και βάζει μια μικρή μερίδα («ψυχή») για κάθε όνομα. Αυτή θεωρείται πως είναι η μεγαλύτερη ωφέλεια που μπορεί να προσφέρει η Εκκλησία στον άνθρωπο: να τον μνημονεύσει κατά την προσκομιδή.
Η καθαυτό λειτουργία αρχίζει με την εκφώνηση:
Ευλογημένη η βασιλεία του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν.
Σ’ αυτή την εκφώνηση οι χριστιανοί πρέπει να σηκωθούν από τις καρέκλες τους, από σεβασμό προς την Αγία Τριάδα. Μετά μπορούν να ξανακαθίσουν.
Ακολουθούν τα Ειρηνικά: μια σειρά ευχές, με τις οποίες προσευχόμαστε για την ειρήνη στον κόσμο και για κάθε τομέα της ζωής: για ευνοϊκό άνεμο, καλή σοδειά, καλό ταξίδι σ’ εκείνους που ταξιδεύουν, αλλά και για τους αιχμαλώτους, τους πονεμένους, τους δυστυχισμένους κ.τ.λ. Τα Ειρηνικά λέγονται και Μεγάλη Συναπτή [συναπτή = σειρά λόγων που συνάπτονται, δηλ. ακουμπάνε ο ένας στον άλλο, λέγονται κατά σειράν].
Ακολουθούν τα Αντίφωνα: στίχοι από ψαλμούς της Παλαιάς Διαθήκης, που συνοδεύουν σύντομες επικλήσεις στο Χριστό και την Παναγία (α΄ και β΄ αντίφωνα) και από το αναστάσιμο απολυτίκιο της Κυριακής ή (αν είναι καθημερινή) το απολυτίκιο του αγίου της ημέρας ή της εορτής της ημέρας, για να γίνει η Μικρή Είσοδος.
Το πρώτο αντίφωνο λέει: «Ταις πρεσβείαις της Θεοτόκου, Σώτερ, σώσον ημάς» (=με τη μεσολάβηση της Θεοτόκου [της Παναγίας], Σωτήρα, σώσε μας). Και το δεύτερο: «Σώσον ημάς, Υιέ Θεού, ο αναστάς εκ νεκρών, ψάλλοντάς σοι αλληλούια» (= σώσε μας, Υιέ του Θεού, που αναστήθηκες από τους νεκρούς, εμάς που σου ψάλλουμε αλληλούια). «Αλληλούια» = δόξα στο Θεό (εβραϊκή λέξη, που τη λαμβάνουμε από την Αγία Γραφή, στην οποία έχει καταγραφεί όπως είναι).
Κατά τη Μικρή Είσοδο ο ιερέας παίρνει το Ευαγγέλιο από την Αγία Τράπεζα και το βγάζει από τη διπλανή πύλη του Ιερού και το βάζει από την Ωραία Πύλη, για να το τοποθετήσει πάλι στην Αγία Τράπεζα. Οι χριστιανοί παρακολουθούν αυτή την πορεία όρθιοι (όπως είναι όρθιοι κάθε φορά που εμφανίζεται ο ιερέας στην Ωραία Πύλη). Η πράξη αυτή συμβολίζει τη στιγμή που ο Ιησούς άρχισε να διδάσκει.
Στη Μικρή Είσοδο ο ιερέας κρύβει το πρόσωπό του με το Ευαγγέλιο. Θέλει να δείξει έτσι ότι τώρα η προσωπικότητά του υποχωρεί, για να περάσει ο Χριστός, που λίγο αργότερα το Σώμα και το Αίμα Του θα βρεθούν στην αγία τράπεζα.
Ακολουθούν τα βασικά τροπάρια της ημέρας (μικρογραφία αυτών που έχουν ήδη ειπωθεί νωρίτερα, στον όρθρο): το αναστάσιμο απολυτίκιο ή το απολυτίκιο του αγίου της ημέρας ή της εορτής της ημέρας και το απολυτίκιο του αγίου, στον οποίο είναι αφιερωμένος ο ναός.
Στη συνέχεια λέμε τον Τρισάγιο Ύμνο (Άγιος ο Θεός, Άγιος Ισχυρός, Άγιος Αθάνατος, ελέησον ημάς), που έχει μεγάλη δογματική σημασία, γιατί έτσι ομολογούμε ότι πιστεύουμε στην Αγία Τριάδα, που είναι ο Θεός της αγάπης.
Συνεχίζουμε με τον Απόστολο, τον οποίο διαβάζει ο αναγνώστης. Είναι ένα απόσπασμα από επιστολή του αποστόλου Παύλου (ο απόστολος Παύλος έστειλε επιστολές, δηλ. γράμματα, στους χριστιανούς διαφόρων πόλεων, όπως στην Κόρινθο, τη Θεσσαλονίκη, τη Ρώμη, την Έφεσο κ.λ.π., αλλά και σε συνεργάτες του, όπως ο Τίτος, ο άγ. Τιμόθεος κ.ά. –από τα γράμματα αυτά σώζονται μέσα στην Καινή Διαθήκη δεκατέσσερα) ή από επιστολή άλλου αποστόλου (στην Καινή Διαθήκη σώζονται δύο επιστολές που έστειλε ο απόστολος Πέτρος, τρεις που έστειλε ο απόστολος και ευαγγελιστής Ιωάννης και από μία που έστειλαν δύο από τα παιδιά του Ιωσήφ, του θετού πατέρα του Χριστού, ο άγιος Ιάκωβος ο αδελφόθεος και ο άγιος Ιούδας –όχι βέβαια ο Ισκαριώτης) ή από τις Πράξεις των Αποστόλων, ένα βιβλίο που έγραψε ο ευαγγελιστής Λουκάς και υπάρχει κι αυτό στην Καινή Διαθήκη, όπου εξιστορείται η δράση των αποστόλων, και κυρίως του Πέτρου και του Παύλου, και ο αξιοθαύμαστος τρόπος ζωής των πρώτων χριστιανών.
Ο Απόστολος συμβολίζει το κήρυγμα των αποστόλων σε όλη τη γη, και, την ώρα που τον διαβάζουμε, ο παπάς θυμιάζει από την Ωραία Πύλη.
Οι χριστιανοί μπορούν να κάθονται κατά τη διάρκεια του αποστολικού αναγνώσματος, αλλά καλό είναι να σηκωθούν όταν ο ιερέας βγει να θυμιάσει.
Τέλος, μετά τον Απόστολο, έρχεται η ιερή ώρα που ο ιερέας βγαίνει στην Ωραία Πύλη (ή ο διάκος, αν υπάρχει, βγαίνει στον άμβωνα) και διαβάζει το Ευαγγέλιο. Είναι ένα απόσπασμα από κάποιο από τα τέσσερα Ευαγγέλια. Το ακούμε οπωσδήποτε όρθιοι (μόνο σοβαρή ασθένεια μπορεί να μας επιτρέψει να καθόμαστε), και πολλοί γονατίζουν κάτω από το Ευαγγέλιο, για να πάρουν ευλογία.
Συμβολίζει το ίδιο το κήρυγμα του Χριστού. Εκείνη την ώρα είναι σαν να βγαίνει ο ίδιος ο Χριστός στην Ωραία Πύλη και να διδάσκει.
Ο ιερέας έχει πει: Σοφία. Ορθοί ακούσωμεν του αγίου Ευαγγελίου. Ειρήνη πάσι! [=να έχουμε σοφία (για να καταλάβουμε) και ν’ ακούσουμε όρθιοι το άγιο Ευαγγέλιο. Ειρήνη σε όλους], και ο ψάλτης (δηλ. ο λαός) τού απαντά: Και τω πνεύματί σου (=και στην ψυχή σου –να έχεις ειρήνη).
Έτσι τελειώνει το πρώτο μέρος της θείας λειτουργίας, για ν’ αρχίσει το δεύτερο μέρος, το μυσταγωγικό, που ολοκληρώνει τη σχέση Θεού και ανθρώπου με τη συμμετοχή στη Θεία Μετάληψη.
