Η παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Σοφίας, που βρίσκεται νότια του Πανόρμου Μυλοποτάμου και αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες παλαιοχριστιανικές βασιλικές, σήμερα βρίσκεται σε κατάσταση εμφανέστατης εγκατάλειψης.
Σύμφωνα με την παράδοση, είναι αφιερωμένη στην Αγία Σοφία, όνομα που έχει δοθεί σε ολόκληρη την ευρύτερη περιοχή γύρω από το ναό. Ωστόσο, ο αρχαιολογικός χώρος που φιλοξενεί το μνημείο δίνει την εικόνα ενός τόπου ξεχασμένου, χωρίς την απαραίτητη φροντίδα και προστασία που αρμόζει στην ιστορική και πολιτιστική του αξία.
Αυτοφυή φυτά έχουν κατακλύσει τον χώρο, ενώ μέσα από τα θεμέλια και τα εναπομείναντα τμήματα των τοίχων ξεφυτρώνουν θάμνοι και μικρές συκιές που αλλοιώνουν την εικόνα του ναού και απειλούν τη στατικότητα των δομών που απέμειναν, ενώ η πινακίδα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας που παρέχει κάποιες πληροφορίες για το μνημείο είναι διάτρητη από σφαίρες.
Σήμερα, ο επισκέπτης αντικρίζει έναν χώρο παραμελημένο πίσω από το συρμάτινο πλέγμα, ενώ δεν υπάρχει πόρτα για πρόσβαση στον χώρο, αλλά πρόχειρα δεσίματα στα πλέγματα. Τα αρχιτεκτονικά «λείψανα» φθείρονται από τις καιρικές συνθήκες. Κανένα προστατευτικό σκέπαστρο δεν υπάρχει για να περιορίσει τη διάβρωση, ούτε βασικές υποδομές που να επιτρέπουν την ασφαλή πρόσβαση ή ενημέρωση του κοινού. Ο χώρος είναι απροστάτευτος και εκτεθειμένος στη φθορά του χρόνου.
Η Αγία Σοφία του Πανόρμου δεν είναι απλώς ένα ακόμη αρχαιολογικό κατάλοιπο. Είναι ένα μοναδικό δείγμα της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής της πρώιμης βυζαντινής περιόδου, ένα σύμβολο της ιστορίας και της πνευματικής ταυτότητας του Μυλοποτάμου και της Κρήτης. Η σημερινή εικόνα εγκατάλειψης προκαλεί ανησυχία και θλίψη, καθώς η φυσική φθορά απειλεί ένα πολύτιμο κομμάτι του πολιτισμού μας.
Η ανάγκη για άμεση παρέμβαση είναι προφανής. Ένα πρόγραμμα καθαρισμού, συντήρησης και προστασίας, μαζί με την τοποθέτηση βασικών υποδομών ενημέρωσης και φύλαξης, θα μπορούσε να ανακόψει την πορεία της φθοράς και να αποδώσει ξανά στο μνημείο τη θέση που του αξίζει. Η Αγία Σοφία δεν πρέπει να μείνει ένα σιωπηλό ερείπιο μέσα στα χόρτα. Πρέπει να παραμείνει ζωντανή μαρτυρία της πίστης και της ιστορίας της Κρήτης.
Η Παλαιοχριστιανική Βασιλική
«Η βασιλική χρονολογείται στον 5ο αιώνα, όμως φαίνεται να έχει άλλες δύο τουλάχιστον κατασκευαστικές περιόδους, μία στα μέσα του 6ου αιώνα και μια τρίτη στα τέλη του ίδιου αιώνα. Καταστράφηκε βίαια, πιθανόν λόγω των αραβικών επιδρομών του 7ου αιώνα, όπως συμβαίνει και με άλλες βασιλικές την εποχή αυτή στην Κρήτη. Ωστόσο η εύρεση νομισμάτων του Λέοντα ΣΤ (886-912), καθώς και η χρήση μικρογράμματης γραφής σε επιγραφές πάνω σε πεσσούς και θωράκια, δηλώνουν τη χρήση του χώρου τουλάχιστον έως τον 9ο αιώνα.
Ο ναός ανεσκάφη από τους Κ. Καλοκύρη και Ν. Πλάτωνα μεταξύ του 1947-1955. Σύμφωνα με τους ανασκαφείς, αποτελούσε την έδρα της επισκοπής Ελευθέρνης, η οποία μεταφέρθηκε μετά την καταστροφή της αρχαίας πόλης στο Πάνορμο.
Πρόκειται για μια τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος, συνολικού μήκους 54 μ. και μέγιστου πλάτους 23 μ. Δυτικά έχει νάρθηκα και αίθριο, στο κέντρο του οποίου υπάρχει μεγάλη δεξαμενή και βόρεια και δυτικά προσκτίσματα. Ανατολικά απολήγει σε ημικυκλική αψίδα, που εσωτερικά διατηρεί ίχνη συνθρόνου. Στο νότιο παστοφόριο υπάρχει μεταγενέστερη κτιστή κατασκευή, η οποία θεωρείται κολυμβήθρα. Στο βόρειο παστοφόριο βρέθηκε επιμελημένη ταφή, που σύμφωνα με την επιγραφή ανήκε στον ψάλτη Θεόδωρο.
Τα τρία κλίτη του ναού χωρίζονταν μεταξύ τους με υψηλούς στυλοβάτες που έφεραν κίονες με κορινθιακού τύπου κιονόκρανα του 5ου - 6ου αιώνα. Πάνω τους στηρίζονταν οι ιωνικού τύπου κίονες του υπερώου. Τα δάπεδα των κλιτών ήταν πλακόστρωτα στο βόρειο και κεντρικό κλίτος και από συμπιλιτό χώμα στο νότιο.
Σχετικά με τα προσκτίσματα στα βόρεια και δυτικά, η χρήση τους δεν είναι αρκετά ξεκάθαρη. Ταυτίζονται είτε με το χώρο του διακονικού, είτε με ένα πρώιμο βαπτιστήριο, το οποίο χρησιμοποιήθηκε πριν την κατασκευή της κολυμβήθρας στο νότιο παστοφόριο.
Από τα ευρήματα της ανασκαφής πρέπει να αναφέρουμε τα αξιόλογα μαρμάρινα και πώρινα αρχιτεκτονικά μέλη, όπως κίονες, κιονόκρανα, θωράκια κτλ. Βρέθηκαν ακόμα νομίσματα, μεγάλη ποσότητα κεραμικής, τεμάχια από γυάλινες κανδήλες κα.»
