Ο εντυπωσιακός τίτλος «Περιήγηση της Σκοτεινής Κρήτης» του νέου  βιβλίου του Χαρίδημου Παπαδάκη («Νταραμανελίτη») παραπέμπει σε ένα πεμπτουσιακό στοιχείο της γραφής του φίλου ιστοριοδίφη, το οποίο θα χαρακτήριζα ως (επιτρέψτε μου το νεολογισμό) «σκοτεινοτροπισμό»,  που, αντίθετα με το φωτοτροπισμό, ο οποίος αναφέρεται στα φυτά, τον κατευθύνει προς τα «σκοτεινά» ερεθίσματα, προκειμένου να τους ρίξει το φως του.

     Η λέξη «Περιήγηση» (όπως διευκρινίζεται στα προλεγόμενα του βιβλίου) δεν πρέπει να νοηματοδοτηθεί αποκλειστικά ως καθιστική εργασία γραφείου (: περιδιαβάσματος ή σερφαρίσματος) αλλά και ως έρευνα εν κινήσει στα πρότυπα των παλιών ή νεότερων περιηγητών. Γιατί ο Χ.Π. δεν είναι ένας θεωρητικός της πράξης αλλά ένας πρακτικός της θεωρίας. Πιο απλά ο Χ.Π. για τα ταφικά μνημεία της Κρήτης στην ιστορική πορεία της, και ειδικότερα τα «αρκοσόλια», έλιωσε πολλές… σόλες σε δρόμους, ατραπούς, μονοπάτια. Αλλά και λάστιχα αυτοκινήτου, σόλο ή  με τη συνοδεία της υπομονετικής Μαριάννας του…

Το βιβλίο γενικά αποπνέει όχι μόνο μια εμμονή στην ιστορική αλήθεια, αλλά και ένα βαθύψυχο σεβασμό στους νεκρούς ανεξάρτητα από τις εν ζωή διαφοροποιήσεις τους (οικονομικές, κοινωνικές, εθνικές, θρησκευτικές, φυλετικές, πολιτικές…). Ένα σεβασμό που παραπέμπει σε αρχέτυπα πρότυπα.

Ο λόγος στο επιστημονικό κατά βάση αυτό βιβλίο είναι φυσικά επιστημονικός και επομένως περιγραφικός, ερμηνευτικός, αποδεικτικός, απρόσωπος και αντικειμενικός. Άλλωστε στην επιστήμη επικρατεί η λογική χρήση της γλώσσας (με  επίκληση στη λογική του δέκτη ή και  στην αυθεντία) και όχι η συγκινησιακή (με επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη).

Όμως, όσο κι αν αποστασιοποιείται από τα «πρόσωπα και πράγματα» δεν μπορεί να φιμώσει την ψυχή του όταν ξεχειλίζει συναισθήματα. Έτσι, περιδιαβάζοντας το βιβλίο του εντοπίζομε αρκετά «νταραμανελίτικα τοπία» με κριτικά-δηκτικά σχόλια, θα έλεγα και τροχιοδεικτικά σε κάποιες περι-πτώσεις. Στοχάζεται, αναστοχάζεται, αμφισβητεί, καταγγέλλει, συνηγορεί, προσβάλλει, αντιπαραβάλλει. υποβάλλει… Ενδεικτικά αναφέρομαι σε μερικά τέτοια αποσπάσματα ή και ξεσπάσματά του:

Κεφ. Ι. ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

-Μέμφεται την μετά θάνατον ανισότητα, όπως εκφράζεται μέσα από τη διαβάθμιση πολυτέλειας των τάφων ανάλογα με την οικονομική κατάσταση του θανόντος  και τη ματαιοδοξία αυτού και των οικείων του. (σ..19) Το ίδιο θα κάνει και στις επόμενες ιστορικές περιόδους της Κρήτης.

-Αναφέρεται στον επιλεκτικό φόβο πολλών ανθρώπων, που, ενώ αποφεύγουν τα σύγχρονα νεκροταφεία, επισκέπτονται, ακόμη και πολύ μακριά, αρχαίους τάφους ιστορικών προσώπων ή παρακολουθούν συναυλίες σε αρχαία νεκροταφεία, π.χ. στο υστερομινωϊκό των Αρμένων Ρεθύμνου)». (σ.23)

-Στιγματίζει την αρχαιοκαπηλία και μάλιστα την χρηματοδοτούμενη και οργα-νωμενη «όχι μόνο από «μορφωμένους πλούσιους αλλά και από κυβερνήσεις». (σ. 20)

-Αμφισβητεί την ύπαρξη χριστιανικού πνεύματος στο αυτοκρατορικό  Χρυσόβουλο του 1182 του Αλέξιου Β΄ Κομνηνού και του γιου του Ισαάκιου (της Μονής Γωνιάς της Κισάμου Χανίων) προς τους κατοίκους της Κρήτης καθώς και τη γνησιότητά του.

-Με λεπτή ειρωνεία και προσποιητή αφέλεια αναδιηγείται με το στόμα της αγράμματης γιαγιάς το «παραμύθι» για τα 12 αρχοντόπουλα που έστειλε ο Νικηφ. Φωκάς, ο απελευθερωτής της Κρήτης, από τους Αγαρηνούς, με το γιο του και με το Διγενή στο νησί «για να μας ε-προστατεύουν από τσ’ άπιστους». (σ.29)

-Ανασκευάζει ως εσφαλμένη την αντίληψη ότι «Οι κατακόμβες που χρησιμοποιήθηκαν από τον 2ο έως τον 4ο αιώνα μ.Χ. δεν ήταν τόποι μυστικής σύναξης των χριστιανών ούτε τόποι καταφυγής σε περι­όδους διωγμών, αλλά αποτελούσαν αποκλειστικά τόπους ταφής». (σ. 30)

-Καυτηριάζει την απαράδεκτη κατάσταση των κατακομβών (ρύπανση, μπάζωμα, έλλειψη πρόσβασης) και ειδικότερα της περιοχής των Στερνών Ακρωτηρίου Χανίων, λεγοντας: «Το μοναδικό αυτό μνημείο της πρωτοχριστιανικής εποχής στην Κρήτη δια­σώθηκε επί αιώνες, γλύτωσε από πολέμους και βομβαρδισμούς, αλλά κατα­στράφηκε σχεδόν ολοσχερώς σε καιρό ειρήνης, από δική μας εγκληματική αμέλεια των τελευταίων δεκαετιών». (σ.33)

Κεφ. ΙΙ. ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ (1204-1669)

-Αναφερόμενος στην εναλλαγή των κατακτητών στην Κρήτη, καυτηριάζει τη συναλλαγή τους με κάποιους ντόπιους «προθύμους».

-Μέμφεται την ανάμιξη (μέσω μικτών γάμων) μεταξύ Βενετών φεουδαρχών με παλιούς Βυζαντινούς φεουδάρχες  και τη δημιουργία της νέας κοινωνικής τάξης των ευγενών, τους  ονομαζόμενους αρχοντορωμαίους (nobili Cretesι) που διεμοίρασαν περιουσίες των Κρητικών στους Ενετούς, εφαρμόζοντας «το πιστεύω τους, primo Veneziani e poi Christianι, δηλ. είμαστε πρώτα Βενετσιάνοι και μετά Χριστιανοί. Όλα για τη Γαληνοτάτη». (σ.39) Εθνικιστικό και απάνθρωπο άλλοθι, που επαναλήφθηκε από πολλούς κατακτητές στη συνέχεια έτσι ή στη γλώσσα τους…

-Ανασκευάζει  το χαρακτηρισμό της τελευταίας βενετικής περιόδου (που καλύπτει το δεύτερο ήμισυ του 16ου αιώνα και το πρώτο ήμισυ του 17^ου) ως «Χρυσού αιώνα της Κρήτης», με το επιχείρημα ότι η ανάπτυξη της τέχνης είναι αναγκαίος παράγοντας αλλά όχι επαρκής, καθώς «χρειάζονται απαραίτητα η ελευθερία και η δημοκρατία...». (σ.40)

     -Καταγγέλλει την εξαφάνιση ταφικών μνημείων που εμφανίζονται στις φωτογρα-φίες του περιηγητή Gerola. (σ. 46)

Κεφ. ΙΙΙ. ΟΘΩΜΑΝΟΚΡΑΤΙΑ (1669-1898/9)

     -Αμφισβητεί δια-κριτικά την προβαλλόμενη δικαιολογία κλεισίματος του Μουσείου Ταφής στην Κρήτη, όπου παρουσιάζεται η ιστορία της ταφής στο νησί από τα Μινωικά χρόνια μέχρι σήμερα. (σ. 59)

-Εκθέτει τις καταστροφές επιτύμβιων μουσουλμανικών στηλών (μεζαρόπετρες) και τη διάσωση κάποιων ως διακοσμητικών στοιχείων κατοικιών ή ξενοδοχείων. Αλλά και την καταστροφή ή αλλαγή χρήσης μουσουλμανικών μαυσωλείων (τουρμπέδες) (σ. 64)

Κεφ. IV. ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΑΤΟΧΗ-«Κρητική Πολιτεία» (1898-1909)

-Στηλιτεύει τη σύληση και καταστροφή κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1950 του Ρωσικού και Αγγλικού νεκροταφείου της Σούδας, που εξυπηρετούσαν το στρατιωτικό προσωπικό των δύο χωρών την περίοδο της Διεθνούς Συμμαχικής Κατοχής και της Κρητικής Πολιτείας 1898-1913. (Στη θέση τους οικοδομήθηκε ο οικισμός αξιωματικών του Ναυστάθμου). (σ.70-71)

-Στιγματίζει την καταστροφή των ιδιαίτερου κάλλους και ιστορικού φορτίου  ρωσικών ταφικών μνημείων στο νεκροταφείο Ρεθύμνου (της «Μεσαμπελίτισσας»: «Η καταστροφή των περισσότερων ρώσικων τάφων (υπολογιζόταν σε 100), όπως προκύπτει δια­χρονικά από τον τοπικό Τύπο, έγινε εξαιτίας της εμπορευματοποίησης του χώρου του νεκροταφείου, καθώς τα ίδια τα μνήματα είχαν πουληθεί- “, (σ.75)

-Προσθέτει ότι «Άλλο ένα μνημείο που χάθηκε εξαιτίας της δικής μας αμέλειας», το Γαλλικό νεκροταφείο της Σητείας, που σώζεται μόνο σε παλιά φωτογραφία. (σ.79)

Κεφ. V. ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΩΝ «ΑΛΛΩΝ»

-Ο ταξιδιώτης του χρόνου και του χώρου κάνει μια στάση στην ιστορία και στα ταφικά μνημεία των Αρμενίων στην Κρήτη και ιδιαίτερα στο διασωζόμενο σε καλή κατάσταση μέρος του παλαιού νεκροταφείου των Αρμενίων στο Ηράκλειο. (σ.97) Δεν παραλείπει, όμως, να αναφερθεί στη μεγάλη αδικία σε βάρος των 40.000 Αρμενίων, οι οποίοι  μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή ήρθαν ως χριστιανοί πρόσφυγες στην Ελλάδα, σύμφωνα με τη Συνθήκη της Λωζάνης το 1923 και τη Σύμβαση για την υποχρε­ωτική Ανταλλαγή των Πληθυσμών με κριτήριο το θρήσκευμα. Όμως, ως «αλλοεθνείς» και με την ταυτότητά τους μέχρι το I960 να γράφει «υπηκοότητα: αδιευκρίνι­στος», δεν έλαβαν ποτέ ανταλλάξιμα κτήματα, σπίτια ή καταστήματα!... Όμως ο Αρμένιος πρόσφυγας «επιβιώνει, δημιουργεί οικογένεια, ενσωματώνεται στην κρητική κοινωνία, συμ­μετέχει στην Εθνική Αντίσταση κατά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο, και, ξαφνικά, το 1946 θεωρείται “πρόσφυγας του παραπετάσματος” και “πρέπει” να επι­στρέψει στη Σοβιετική Ένωση»! (σ.102-103)

   -Και σχολιάζει ο συγγραφέας: «Διαχρονική και παγκόσμια λογική του παραλόγου, ή μάλλον λογική των πο­λιτικών και των στρατιωτικών που σχεδιάζουν πολέμους και χωρίζουν κράτη και λαούς επί χάρτου, διεξάγουν πολέμους μέσα από τα ασφαλή γραφεία τους, αδιαφορώντας για εκείνους που υφίστανται τα δεινά του πολέμου και χαρα­κτηρίζοντας τον θάνατό τους ως «παράπλευρη απώλεια». (σ.102-103)                          

-Ιδιαίτερη στάση κάνει και στην ιστορία και στα ταφικά μνημεία των Εβραίων της Κρήτης τα οποία καταστράφηκαν  μετά την εξόντωση των Εβραίων της Κρήτης από τους Γερμανούς. Ειδικότερα για «Το νεκροταφείο της εβραϊκής κοινότητας των Χανίων που βρισκόταν στην περιοχή της Νέας Χώρας» (σ.106) πικρολογεί: «Το 1944, μετά την εξόντωση των Εβραίων της Κρήτης από τους Γερμανούς, ορισμένοι γείτονες επέδραμαν κατά του νεκροταφείου. Κατέστρεψαν βανδαλικά τους τάφους με βαριοπούλες, οικειοποιήθηκαν τον χώρο και τον μοίρασαν σε οικόπεδα. Σκληρές εποχές, κι ανθρωπιά δεν περίσσευε».(σ.107) Δεν παραλείπει μάλιστα να αντιπαραβάλει το παρελθόν τους με το παρόν τους: Στις μέρες μας, η ιστορία δυστυχώς επαναλαμβάνεται: οι Εβραίοι του Ισραήλ, ξεχνώντας το δικό τους Ολοκαύτωμα, από θύματα γίνονται θύτες, προβαίνοντας σε γενοκτονία των Αράβων της Παλαιστίνης. Η ανθρωπότητα δεν χρειάζεται άλλες γενοκτονίες και ολοκαυτώματα. (σ.113)

Κεφ.  VI. NAΖΙΣΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ (1941-1945)

Ενότητα: Ι τ α λ ι κ ή   Κ α τ ο χ ή   σ τ η ν    Κ ρ ή τ η:

Λασίθι 27.5.1941 - 8.7.1943

-Αντικρύζοντας το Ιταλικό μνημείο στη Γεωργιούπολη Χανίων για τα πτώματα Ιταλών που ξεβράστηκαν εκεί από τον τορπιλισμό δύο πλοίων το 1944 από τους Συμμάχους, μονολογεί στοχαστικά «Πού να περίμεναν οι Ιταλοί των δυνάμεων του Άξονα, όταν ενεργούσαν την πρώτη εχθροπραξία εναντίον των Ελλήνων με τον τορπιλισμό του ελληνικού καταδρομικού ΕΛΛΗ στο λιμάνι της Τήνου, Δεκαπενταύγουστο του 1940, ότι θα κατέληγαν αιχμάλωτοι των συμμάχων τους και το Αιγαίο πέλαγος θα γινόταν ο υγρός τάφος τους…Έχει ο καιρός γυρίσματα που λέει ο σοφός λαός». (σ.128)

Ενότητα: K ρ η τ ι κ η    α ν τ ι σ τ α σ η

-Αναφερόμενος στο μνημείο του «Γολγοθά» της Αγιάς Χανίων, τόπο βασανιστηρίων και εκτελέσεων, που κατασκευάστηκε επιτέλους το 2006, καταθέτει στο δικαστήριο της ιστορίας:«Τα κομματικά, ο ελληνικός κρατισμός, η ελληνική γραφειοκρατία και ο ελ­ληνικός ωχαδελφισμός παρεμπόδιζαν το έργο. Χρειάστηκε να περάσουν 61 χρόνια από την αποχώρηση του τελευταίου Ναζί από την Κρήτη, για να κα­ταφέρουμε να κάνουμε ένα μνημείο για τους εκτελεσμένους ήρωές μας στο Γολγοθά της Αγιάς. Οι Γερμανοί εγκαινίασαν το νεκροταφείο τους στο Μάλεμε το 1974, δηλαδή μετά από 39 χρόνια». (σ. 133)

-Σε μια γενικότερη αντιπαραβολή Γερμανικών, Συμμαχικών και Ελληνικών νεκροταφείων της εποχής αυτής κατακρίνει την υποδεέστερη συντήρηση κοσμιότητα  των ελληνικών και συμμαχικών πολεμικών νεκροταφείων έναντι των γερμανικών.

Ενότητα: E π ι τ ρ ο π η  δ ι α π ι σ τ ω σ ε ω ς των ω μ ο τ η τ ω ν

Ε ν  K ρ η τ η»-«A ν ή φ ο ρ ο ς» Kαζαντζάκη

-Τον προβληματίζει το ότι «“Η 'Εκθεσις της κεντρικής επιτροπής διαπιστώσεως ωμοτήτων (των Γερμανών)  εν Κρήτη” (του 1945), στην οποία συμμετείχε και ο Νίκος Καζαντζάκης, είχε χαθεί και βρέθηκε μόνο το 1983, μετά από 38 χρόνια, αλλά και το ότι το χειρόγραφο του μυθιστορήματος “Ο Ανήφορος” του Ν. Καζαντζάκη είχε επίσης χαθεί και εκδόθηκε ως βιβλίο το 2022, δηλαδή 77 ολόκληρα χρόνια αργότερα Σημειωτέο ότι στο βιβλίο «αποτυπώνονται οι σκέψεις του Νίκου Καζαντζάκη για όσα είδε και ένιωσε τριγυρίζοντας την Κρήτη το 1945, ως και οι αγωνίες του για τη μεταπολεμική εποχή». (σ.136)

*     *     *

Το βιβλίο, που «ανοίγει» με την αφιέρωση «Στη μνήμη του Εγγλέζου, του Τζώνη, του Μάκη, πατέρα, γιου, εγγονού» (του συγγενικού περιβάλλοντος του συγγραφέα), κλείνει με τη «σκοτεινή» μικροϊστορία, «Οδύσσεια» και τραγωδία των προαναφερόμενων και το… φωτισμό της.

Κλείνω κι εγώ, λέγοντας ανεπιφύλακτα ότι για το Χάρη Παπαδάκη χρέος του πνευματικού ανθρώπου και ειδικότερα του συγγραφέα είναι να αντιστέκεται στη λήθη και στην αναλήθεια.  Ένα μετερίζι τέτοιας αντίστασης είναι και το νέο βιβλίο του. Ένα βιβλίο που αποτελεί πραγματικό άθλο και που αυτοδίκαιο έπαθλο θα έχει τον έπαινο των πολυάριθμων  αναγνωστών!...

* Κυριακή 12 Οκτωβρίου 2025, Ωδείο Ρεθύμνου