Το φως του προβολέα έπεσε πάνω στον κορμό του πεύκου, που η ευαισθησία και η πρόνοια κάποιων ενσωμάτωσε στην εξέδρα εκδηλώσεων του Δημοτικού Κήπου Ρεθύμνου. Την ίδια στιγμή πρόβαλε από πίσω του -σαν να βγήκε από μέσα του- μια γυναικεία μορφή με ξέπλεκα μαλλιά και λουλουδάτο μακρύ φόρεμα σε φαρδιά γραμμή με ουρά και στις διάφορες αποχρώσεις του πρασίνου. Τυλιγμένη στο φώς του προβολέα, έκανε μερικά αργά, ιεροτελεστικά βήματα δεξιά και αριστερά, σταμάτησε στη μέση της εξέδρας, πήρε μια βαθειά ανάσα και άρχισε να λέει προς τον κόσμο, που είχε καταλάβει το κεντρικό ξέφωτο του κήπου, εκτός από το χώρο ανάμεσα στην εξέδρα και το συντριβάνι:
Καλησπέρα σας. Είμαι η… «Κηπιάδα». Έτσι με ονόμασαν ή μάλλον με αναγόρευσαν, «λόγω αρχαιότητας», οι συναδέλφισσές μου νύμφες που συγκατοικούν εδώ και που εγώ τώρα εκπροσωπώ.
Κατά τον Πίνδαρο, βέβαια, οι νύμφες έχουν «βίον ισόδενδρον»∙ δηλαδή γεννιούνται, ζουν και πεθαίνουν μαζί με τα δέντρα στα οποία εμψυχώνονται. Σύμφωνα, όμως, με κάποιες άλλες εκδοχές, μετά το βίαιο και αδικαιολόγητο θάνατο ενός δέντρου, η ψυχή της νύμφης του δεν πεθαίνει, αλλά, αφού εκδικηθεί το «φονιά», μετεμψυχώνεται σ’ άλλο δέντρο. Εγώ, πάντως, είμαι της δεύτερης εκδοχής. Και σας μιλώ από προσωπική εμπειρία.
Να ξέρετε ότι σ’ αυτόν εδώ τον κήπο βρήκαν καταφύγιο διάφορες νύμφες που έχασαν τα δέντρα τους, όπως τα δέντρα ενός παλιότερου δημοτικού μας κήπου, τα πεύκα που «εκτελέστηκαν» παλιότερα στη Σοχώρα («Πλατεία Δικαστηρίων» και νυν «Ηρώων Πολυτεχνείου») ή κάποια φοινικόδεντρα της παραλίας ή άλλων περιοχών, που έπεσαν θύματα του απαίσιου ερυθροκάνθαρου που κουβαλήθηκε στην Κρήτη από την Αίγυπτο στους Ολυμπιακούς αγώνες του 2004, σε μια ακατ-ανόητα εσπευσμένη μεταφύτευση. Εδώ βρήκαν καταφύγιο και οι νύμφες των δέντρων του κήπου μου που κόπηκαν κατά και μετά τη διαπλάτυνση της οδού Αλ. Κουμουνδούρου. Όσο για μένα, αν ρωτάτε «από πού κρατά η σκούφια μου», μετανάστευσα ή μάλλον προσέφυγα εδώ μετά από ένα εμπρησμό του πευκοδάσους στα νότια της πόλης. Και μιλώ για «εμπρησμό» και όχι απλώς για «εξ αμελείας» πυρκαγιά, όπως συνήθως βαφτίζονται οι εκ προθέσεως εγκληματικές ενέργειες αυτού του είδους. Κάτι ξέρω εγώ!... Πέρασα πάντως τα ενενήντα σ’ αυτόν εδώ τον κήπο και - «Κτύπα ξύλο»- καλά στέκομαι.
Θα ξέρετε, ασφαλώς, πως βγήκε αυτό το «Κτύπα ξύλο». Με τη φράση αυτή και ακριβέστερα «Άπτεσθαι ξύλου» χτύπαγαν οι αρχαίοι Έλληνες τους κορμούς των δέντρων για να επικαλεστούν την προστασία των ενοίκων τους και ακριβέστερα τη μεσολάβησή τους προς τους προστάτες Θεούς. Αυτό δεν κάνουν πολλοί αυθόρμητα ακόμη και σήμερα, όταν ακούν κάτι δυσάρεστο, για να το αποτρέψουν; Όπως όταν «τους λένε το φλιτζάνι». Άσχετα, αν αντί για δέντρο χτυπούν κάτι άλλο ξύλινο, όπως το τραπεζάκι του καφενείου ή το… κεφάλι του διπλανού τους για πλάκα. Και μη με ρωτάτε πού τα ξέρω, γιατί… έχω μάτια και βλέπω.
Οι άνθρωποι μπορεί να αλλάζουν με τα χρόνια, ταυτόχρονα όμως εύκολα διαπιστώνεται ότι στην πραγματικότητα μοιράζονται διαχρονικά τις ίδιες ανησυχίες και ελπίδες.
Πόσο κοντά είμαστε με τους αρχαίους! Αλλά και πόσο μακριά!...
Από τα προϊστορικά χρόνια το δέντρο βρέθηκε στο επίκεντρο της θρησκευτικής λατρείας ακόμη και πριν από τη δημιουργία των πρώτων ναών. Ιδιαίτερα στη μινωική Κρήτη η δεντρολατρία συνδέθηκε με τη λατρεία της Μεγάλης Θεάς.
Η προϊστορική λατρεία των δέντρων συνεχίστηκε και κατά την ιστορική εποχή μέσω της σύνδεσης τους με τις διάφορες θεότητες του ελληνικού πανθέου και διατηρήθηκε περισσότερο στη λαϊκή θρησκευτική παράδοση.
Έτσι, το πεύκο ήταν το ιερό δέντρο του Ποσειδώνα και του Πάνα, η μυρτιά της Άρτεμης και της Αφροδίτης, η βελανιδιά του Δία, της Αθηνάς η δάφνη, του Απόλλωνα και του Ασκληπιού, το έλατο του Διονύσου και του Πάνα, η ελιά της Αθηνάς και του Δία, η ιτιά της Άρτεμης, της Ήρας, της Δήμητρας και της Εκάτης, η μουριά της Αθηνάς και του Ερμή, ο πλάτανος του Απόλλωνα κα του Δία, η συκιά της Ήρας και του Διονύσου, ο σχίνος του Δία, η φλαμουριά του Ποσειδώνα, του Άρη και του Ουρανού, η φουντουκιά της Άρτεμης και του Ερμή, η ροδιά της Δήμητρας, της Περσεφόνης και του Άδη. Επίσης, η αγγελική και ο κέδρος ήταν τα ιερά δέντρα της Αφροδίτης, η οξιά και η κυδωνιά της Άρτεμης και η ακακία και ο κισσός του Διονύσου. Τώρα μη με ρωτήσετε ποιος ήταν ο προστάτης του φίκου, του αβοκάντο ή του γκουάβα, γιατί δεν είχαν ακόμη έλθει στην Ελλάδα…
Μέσω και των κινήσεων των δέντρων οι αρχαίοι Έλληνες προφήτευαν για το μέλλον εξηγώντας τα σημάδια των θεών. Στο Μαντείο της Δωδώνης, το αρχαιότερο όλων, τους χρησμούς έδινε η Φηγός, η ιερή βελανιδιά του Δία. Σύμφωνα με ένα μύθο, ο Δίας κατοικούσε στις ρίζες αυτού του δέντρου και με το θρόισμα των φύλλων του έστελνε τα μηνύματά του στους ιερείς, που τα ερμήνευαν και έδιναν απαντήσεις στα αγωνιώδη ερωτήματα των πιστών.
Εξάλλου, για τον αρχαίο Έλληνα τα δέντρα λειτουργούσαν ως σύμβολα της σταθερότητας και της δυναμικής της ζωής. Τα αειθαλή συμβόλιζαν το αθάνατο πνεύμα, την αιώνια ζωή, την αθανασία, ενώ τα φυλλοβόλα τη εναλλασσόμενη καταστολή και ανάνηψη, τη συνεχή αναγέννηση, ανανέωση, αναπαραγωγή…
Το δέντρο, βέβαια, είναι ένα σημαντικό και πολυσήμαντο σύμβολο σε όλους τους πολιτισμούς και ειδικότερα στις θρησκείες. Ας θυμηθούμε «Το Δέντρο της Γνώσης του Καλού και του Κακού» και «Το Δέντρο της Ζωής» της Παλαιάς Διαθήκης και το ρόλο του δέντρου στη χριστιανική θρησκεία. Όμως γι’ αυτά τώρα δεν έχω χρόνο να μιλήσω. Παρασύρθηκα, βλέπετε, από τη φλυαρία που χαρακτηρίζει την ηλικία μου. Ίσως όμως θα ήταν και περιττό να το πράξω σε γνώστες Χριστιανούς, όπως εσείς…
Οι νύμφες, λοιπόν, για να ξαναγυρίσω σ’ αυτές, «ταξίδεψαν» στους αιώνες μέσα από τις προφορικές παραδόσεις και τη λογοτεχνική μετάπλασή τους, όπως στο αριστοτεχνικό φυσιολατρικό διήγημα του Παπαδιαμάντη «Υπό την βασιλικήν δρυν». Εδώ ο αφηγητής σε αγνή παιδική ηλικία και κατάσταση ονειροφαντασίας άκουσε την παράκληση της Αμαδρυάδας να μην κόψουν οι άνθρωποι το δέντρο της, «δια να μην κάνει ακουσίως κακόν». Έτσι, ο αιφνίδιος θάνατος ενός ακόρεστου ξυλοκόπου έρχεται ως «φυσικό» επακόλουθο, επιβεβαιώνοντας τη διαχρονική αλήθεια ότι «η φύση εκδικείται» ή, καλύτερα, ότι ο άνθρωπος σκοτώνοντας τη φύση, εκτός από «υβριστής» μητροκτόνος, αυτοκτονεί ο ίδιος ως φυσικό ον…
Είδατε πόσο απογείωσε τη σκέψη μας αυτός ο μικρός επίγειος παράδεισος που λέγεται Δημοτικός Κήπος Ρεθύμνου;
«Σημεία και τέρατα» προεπιστημονικής εποχής θα μου πείτε ότι είναι όλα αυτά και… παραμύθια της Χαλιμάς. Μήπως όμως για το όποιο χάλι μας ευθύνονται ο μηδενισμός και ο ψυχρός ορθολογισμός που ακολούθησαν την απομυθοποίηση όλων αυτών; Πώς αλλιώς εξηγείται το ότι τα δημιουργήματα της αρχαίας φαντασίας, ευαισθησίας και πρόνοιας διαδέχτηκαν τα αφάνταστα ανοσιουργήματα της σύγχρονης οικολογικής -και όχι μόνο- αναισθησίας και παράνοιας; Μήπως χρειάζονται μερικές φορές και τα παραμύθια; Λέω, μήπως…
Ευτυχώς, εκτός από την ανθρωποκεντρική θεώρηση του περιβάλλοντος από τους «ρεαλιστές», που αναγνωρίζει το δικαίωμα του ανθρώπου στο περιβάλλον, υπάρχει και η δεύτερη άποψη, που επιπλέον αναγνωρίζει και διεκδικεί τα αντίστοιχα δικαιώματα και των άλλων μορφών ζωής ή των «φυσικών αντικειμένων» του πλανήτη (φυτών, ζώων ή θαλασσών, ποταμών και λιμνών). Σύμφωνα μάλιστα με τη διακήρυξη του Ρίο, το 1992, «όλοι οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα σε μια υγιή και παραγωγική ζωή σε α ρ μ ο ν ί α μ ε τ η φ ύ σ η».
Ίσως, όμως, πάλι σκέφτεστε πώς όλα αυτά είναι… «άρες μάρες κουκουνάρες». Πάλι όμως προσγειωθήκαμε στα δέντρα…
Ας δούμε τα δέντρα απλώς ως ένα άλλο αλλά όχι εντελώς διαφορετικό είδος ζωής. Έχουν και αυτά τα δικά τους… μάτια, πάνω στα φύλλα τους και στους βλαστούς τους για να μπορούν να στρέφονται προς την κατεύθυνση του ήλιου, διαθέτοντας τους λεγόμενους «υποδοχείς φωτός»! Έχουν και γευστικούς κάλυκες στις ρίζες τους, για να τις στρέφουν προς ορισμένη κατεύθυνση, προκειμένου να τρέφονται και να ξεδιψάνε. Έχουν και… αυτιά και μάλιστα είναι πολύ… φιλόμουσα. Κάτι ξέρουν οι γεωπόνοι των θερμοκηπίων για τη σχέση μουσικής και ανάπτυξης των φυτών. Θα έλεγα, ακόμη, ότι σοβαροί επιστήμονες υποστηρίζουν πως τα φυτά συνδέονται «συναισθηματικά» με τον κηπουρό τους, που τα φροντίζει και τα περιποιείται!
Τέλος πάντων, δεν χρειάζεται να μασήσει κανείς φύλλα δάφνης σαν την Πυθία, για να προβλέψει το δυσοίωνο μέλλον μιας κοινωνίας που παραβλέπει την αξία των δέντρων εξοστρακίζοντάς τα από τη ζωή της!...
Για την προϊστορία του κήπου μου, σας θυμίζω ότι προϋπήρξαν δύο δημοτικοί κήποι στην πόλη μας, ο καθένας τους με την ιστορία και τη μυθολογία του.
Ο ένας βρισκόταν στη θέση της σημερινής Σχολής της Αστυνομίας, στο χώρο που είχε παραχωρηθεί στο Δήμο με συμβολικό τίμημα ή δωρεάν. Στην κατασκευή του συνέβαλαν με τις δωρεές τους Ρεθύμνιοι Αιγυπτιώτες κυρίως. Ήταν έκτασης 18,5 στρεμμάτων και είχε ξύλινη περίφραξη με συρματόπλεγμα. Σε ηλικία τεσσάρων χρόνων, το 1898, παραχώρησε τη θέση του για την ανέγερση ενός σπουδαίου κοινωφελούς έργου, του Τσάρειου Νοσοκομείου. Το ονόμασαν έτσι προς τιμήν του Τσάρου, γιατί τότε το Ρέθυμνο -αυτόνομο πια- μπήκε υπό την Προστασία (ή Κατοχή) της Ρωσίας. Θα ’λεγε κανείς ότι «θυσιάστηκε σαν την Ιφιγένεια». Στην πραγματικότητα όμως ήδη ήταν μισοκαταστρεμμένος…
Ο δεύτερος κήπος βρισκόταν πάνω στον παλιό ενετικό Προμαχώνα του Λιμανιού, σε ύψος δέκα μέτρων, στη θέση του σημερινού Τελωνείου και ήταν γνωστός ως Γκιουλ Mπαξές, δηλαδή «ωραίος κήπος». Από αυτόν πήρε την ονομασία «Γκιουλούμπασης» η γύρω περιοχή, που σήμερα η νεολαία ονομάζει «πασαρέλα». Η απόφαση της δημιουργίας του ανήκε στο Ρώσο Διοικητή του Νομού Ρεθύμνης Θεόδωρο ντε Χιόστακ, που είχε πάρει και την απόφαση ανέγερσης του Δημοτικού ή Τσάρειου Νοσοκομείου στο χώρο του πρώτου δημοτικού κήπου. Σε ηλικία 32 χρόνων (1898-1930), «έπεσε» μαζί με το υπόβαθρό του για να κτιστεί το Τελωνείο. Θα ’λεγα ότι ο υπέρ-οχος αυτός κήπος «το πήρε πολύ πάνω του», μέχρι που… ερωτεύτηκε τον εαυτό του, όπως τον έβλεπε να καθρεφτίζεται στα νερά του λιμανιού και στα γεμάτα θαυμασμό μάτια των επισκεπτών του και είχε το τέλος του αυτάρεσκου Νάρκισσου. Γιατί, θα συμφωνείτε, και η υπεροχή, για να ’ναι υπέροχη, χρειάζεται σωστή διαχείριση. «Θα ’λεγα», αν δεν ήξερα ότι τον κήπο τον είχε «φάει» πρώτα η αλμύρα και μετά του έδωσε τη χαριστική βολή η απόφαση ανέγερσης του Τελωνείου. Από πού τα ’ξερα; Μα από τις νύμφες που μετακόμισαν από εκεί εδώ.
Ο δικός μου κήπος άρχισε να δημιουργείται το 1925 και είναι έργο του Δημάρχου Μενέλαου Παπαδάκη (1923-1925) αλλά και του Τίτου Πετυχάκη (1925-1941 και 1945-1950), που τον διαδέχτηκε τον επόμενο χρόνο και όχι μόνο υλοποίησε το έργο που εμπνεύστηκε ο προκάτοχός του, αλλά αναδάσωσε το κάστρο της Φορτέτζας καθώς και το λόφο του Ευληγιά και τους γειτονικούς λόφους. Φυσικά η τιμή ανήκει όχι μόνο στους δύο Δημάρχους αλλά σε ολόκληρα τα Δημοτικά Συμβούλια που πήραν τις σωστές αποφάσεις και σε όλους τους συμβοηθούς, όπως η «Φιλοδασική Ένωσις Ρεθύμνης» που συμμετείχε αποτελεσματικά στη φύτευση. (ΦΩΤΟ Μενέλαος Παπαδάκης + Ανάγλυφο Τ. Πετυχάκη κειμενάκι)
Η μεγάλη επιτυχία του -όνομα και πράμα- Πετυχάκη επισφραγίστηκε από τις βραβεύσεις του κήπου από το βασιλιά Γεώργιο το Β΄ (χρυσό μετάλλιο ) και από την Ακαδημία Αθηνών, αλλά και από τις επισκέψεις υψηλών προσωπικοτήτων που εξέφρασαν το θαυμασμό τους, όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος.
Πόσο σπουδαία, αλήθεια, είναι η αναγνώριση της αξίας και της προσφοράς και πόσο απαίσια η παραγνώρισή της! Θα συμφωνείτε προφανώς…
Στο χώρο του κήπου προϋπήρχε το νεκροταφείο των Τουρκορεθεμνιωτών, τα λεγόμενα «μεζάρια» (ΦΩΤΟ μεζάρια ), αλλά μετά την «Ανταλλαγή των Πληθυσμών» του 1924 το δημοτικό συμβούλιο αποφάσισε -και καλώς- ο συγκεκριμένος χώρος να μην οικοδομηθεί και να μετατραπεί σε κήπο και από σεβασμό προς τους νεκρούς… Για την ακρίβεια, ο κήπος κάλυψε ένα τμήμα 25 στρεμμάτων από τα «μεζάρια», τα οποία απλώνονταν σε πολύ μεγαλύτερη έκταση δυτικά και ανατολικά, συμπεριλαμβάνοντας το σημερινό δημοτικό πάρκινγκ και το σημερινό 3ο Γυμνάσιο-Λύκειο (πρώην Γυμνάσιο Θηλέων). Είναι ευτύχημα που ο Δήμος διαφύλαξε τότε αυτό το χώρο και μακάρι τέτοιες ενέργειες να ήταν πλειοψηφικές στη χώρα μας γενικά σε ό,τι αποτελεί δημόσια περιουσία. Ξέρετε άλλωστε ότι τα αρπακτικά ιδιαίτερα σε τέτοιους μεταβατικούς καιρούς καιροφυλακτούν να την εξουσιάσουν…
Για να σας πω την αλήθεια στην αρχή πάγωνα στη σκέψη και στην αφή του υπεδάφους μου. Μέχρι που άκουσα κάποιο δάσκαλο να διαβάζει σε μια ομάδα μαθητών του ένα απόσπασμα από το «Χρονικό μιας Πολιτείας» (σελ. 141-142) του Παντελή Πρεβελάκη. Το ’μαθα απ’ έξω και συχνά το ψιθυρίζω και αποξεχνιέμαι. Ακούστε το: «Η κάθε ρίζα βρήκε απόνα καύκαλο να το βυζάξει, τα δέντρα μεγάλωσαν, πέταξαν μάτια και ανθούς, φύλλωσαν και φουρφούριασαν στον άνεμο. (…) Οι φράκτες του Παραδείσου είχανε ξάφνου γκρεμιστεί και ξεχύθηκαν οι ευωδιές και τα τραγούδια του. Οι νεκροί ξεχάστηκαν από τον ένα χρόνο στον άλλο, τα κόκαλα γίνανε φύλλα, κι ανθός κι ακροκλωνάρια κι απάνω κει πιάστηκαν τα πετούμενα και κάμαν λαλούμενα τα δέντρα. Νίκησε η ζωή το θάνατο, ασημοκάπνισε το φεγγάρι τη μαυρίλα της νύχτας, γέμισαν κελαϊδισμό οι στράτες τ’ ουρανού…».
Πόσο απαλά χαϊδεύουν τα αυτιά μας τα λόγια αυτά του μεγάλου Ρεθυμνιώτη λογοτέχνη! Όμως πώς θα ακούγονταν τα ίδια λόγια στα αυτιά των Τουρκοκρητικών συγγενών των νεκρών; Ή, ακόμη, πώς θα άκουγαν παρόμοια λόγια οι Μικρασιάτες πρόσφυγες για τη δική τους περίπτωση, που ήταν ασύγκριτα χειρότερη; Οι νεκροί «ξεχάστηκαν» -όσο ξεχάστηκαν- από τους ντόπιους αλλά όχι από τους οικείους τους. Θυμάμαι κατά καιρούς, τις τελευταίες κυρίως δεκαετίες, να επισκέπτονται τον κήπο κάποιοι απόγονοι των Τουρκοκρητικών, να προσεύχονται σε διάφορα σημεία διακριτικά και να φυλούν το χώμα. Κάποιοι και να παίρνουν λίγο σε σακουλάκια. Κάποιοι να αγκαλιάζουν δέντρα κλαίγοντας, σαν να ήθελαν μέσω των κορμών τους να επικοινωνήσουν με των συγγενών τους τα οστά, που συμπλέκονται με τις ρίζες. Δάκρυζα κι εγώ μαζί τους! Όπως δάκρυζα και για τους Μικρασιάτες πρόσφυγες που γέρασαν πάνω στα παγκάκια του κήπου, χωρίς να πάψουν ποτέ να μιλούν για το «νόστιμον ήμαρ»! Δάκρυζα, γιατί κάτι ήξερα κι εγώ από πόνο προσφυγιάς και μετανάστευσης… Δεν πρέπει, άλλωστε, στα δάκρυα να βάζουμε χρώμα. Είναι σαν τις δροσοσταλίδες… Ούτε στα «αχ» της προσφυγιάς να ακούμε το ηχόχρωμα αλλά το βαθύ πόνο… Τώρα, το μόνο που θυμίζει εδώ μέσα «εκείνους που δεν έφυγαν» και «εκείνους που έφυγαν» είναι μια μουσουλμανική επιτύμβια στήλη με αραβικά γράμματα, στοιβαγμένη στη νοτιοδυτική γωνία του κήπου σ’ ένα σωρό από μαρμάρινα και πέτρινα απομεινάρια παλαιών εποχών και απορρίμματα των σύγχρονων. Προφανώς επρόκειτο για τάφο πλουσίου, όπως μαρτυρεί η κορυφή της επιτύμβιας στήλης του. Αν η μαρμάρινη αυτή στήλη ήταν ένα σανίδι καρφωμένο στο χώμα, όπως έκαναν για τους φτωχούς, θα είχε σαπίσει, αλλά θα είχε γλυτώσει τον ξεπεσμό!...(ΦΩΤΟ Απομεινάρια -μάρτυρες του μουσουλμανικού παρελθόντος του χώρου)
Εξωτερικά, στη βορειοδυτική γωνία του κήπου επί της οδού Ηγουμένου Γαβριήλ, είναι εντοιχισμένη η ανάγλυφη τουρκική επιγραφή -σε καλλιτεχνική αραβική γραφή- μιας κρήνης. Η επιγραφή αναφέρει: «Να μην βασκαθεί ποτέ αυτή η κρήνη που ανήκει σε αυτή τη συνοικία και κατασκευάστηκε από το γιο του Κλαψάρη Γιουνούς Αγά, Εδέμ Μπέη. Όποιος διψά, ας πίνει νερό για την ψυχή μου και ας προσευχηθεί. Τη βρύση θα τη συντηρεί αυτός που την έχτισε. 1863». (ΦΩΤΟ τούρκικη κρήνη)
Η «ορφανή» επιγραφή είναι, θα έλεγα, μια… «μετανάστρια» ή μια «προσφυγοπούλα». Βρισκόταν στη Μεσκηνιά, την περιοχή μεταξύ του Τιμίου Σταυρού και του σημερινού νεκροταφείου που κατοικούσαν απομονωμένοι οι λεπροί ή αλλιώς μεσκήνηδες. Μεταφέρθηκε στη σημερινή της θέση λόγω της κατεδάφισής της κατά τη διάνοιξη της οδού Ηλιακάκη. Για πολλά χρόνια η επιγραφή φορούσε… αδιαφανή φερετζέ, καθώς βαφόταν μαζί με τον τοίχο του κήπου (τι, θα κάνουμε διακρίσεις;), ώσπου καθαρίστηκε από την αρχαιολογική υπηρεσία και έχει τη σημερινή της μορφή. Η μεταφορά της στο σημείο αυτό ήταν πολύ καλή επιλογή λόγω της εντυπωσιακής φυτικής διακόσμησης της, που δένει με τον κήπο, αλλά και λόγω του κεντρικού σημείου της θέσης της. Μήπως ταίριαζε να αποκατασταθεί έστω και μερικά το μνημείο με μια κρήνη με νερό ή ακόμη και να φωτιστεί; Μήπως, λέω.
Ίσως σας κουράζω με όλες αυτές τις λεπτομέρειες. Και ίσως κάποιοι θα αναρωτιούνται γιατί να σας ζαλίζω με «πρόσωπα και πράγματα» που αντιπροσωπεύουν ένα κόσμο που έφυγε, ένα κόσμο κατάκτησης, τυραννίας, μίσους, αίματος. Ένα κόσμο που μας θυμίζει «οικεία κακά»... Δεν τα ξεχνώ όλα αυτά. Άλλωστε οι γείτονές μου Τέσσερις Μάρτυρες δεν με αφήνουν να τα ξεχάσω. Όμως πολιτισμός σημαίνει σεβασμός στους νεκρούς, σημαίνει σεβασμός σε όλα τα μνημεία αδιακρίτως προέλευσης. Άλλωστε τα μνημεία ανήκουν στην τέχνη και την ιστορία του πολιτισμού. Έστω όμως και ως αναμνηστικά «οικείων κακών», μικρή είναι η προσφορά τους για τη μη επανάληψή τους;
Και όταν μιλώ, βέβαια, για όλα τα μνημεία εννοώ και τον κήπο μου και ό,τι έχει σχέση με τις νύμφες, που ανήκουν στην υλική και άυλη κληρονομιά αντίστοιχα…
Ο κήπος μου, πάντως, έχει τέσσερις ωραιότατες κρήνες, μία σε κάθε κεραία του κεντρικού οδικού σταυρού. Πρόκειται ως ένα βαθμό για μίμηση και σύνθεση των παλαιών βενετικών και οθωμανικών κρηνών με βασική διαφορά ότι είναι αυτόνομες και περίοπτες σε αντίθεση με τις οι παλιές που είναι εντειχισμένες πάντα σε ένα κτίσμα. Θα μπορούσαν οι επισκέπτες να εύχονται σε κείνους που τις έφτιαξαν, αν δεν ήταν άγνωστοι… Θα μου πείτε αυτά γίνονταν σ’ άλλες εποχές που στην πόλη μας «έλεγαν το νερό νεράκι». (Όχι βέβαια ότι δεν το λένε έτσι και σήμερα, αλλά για άλλους λόγους). Ε τότε, να εύχεστε στους δυο δημάρχους που έφτιαξαν αυτόν τον επίγειο παράδεισο στην πόλη μας, το Μενέλαο Παπαδάκη και τον Τίτο Πετυχάκη.
Η ανάγλυφη μορφή του δεύτερου, υποδέχεται τους επισκέπτες στα δεξιά του δρόμου της κεντρικής εισόδου. Η παρουσία του βέβαια παραπέμπει συνειρμικά στην απουσία του πρώτου, που είχε την έμπνευση και την πρωτοβουλία του έργου. Μήπως η αποκατάσταση των πραγμάτων επιβάλλει εγκατάσταση της προτομής του; Μήπως, λέω. Επίσης, αν ήταν να πάρει ο κήπος όνομα, μήπως θα έπρεπε να πάρει τα ονόματα και των δύο; Μήπως, λέω. Δεν νομίζω, άλλωστε ότι θα προέκυπτε πρόβλημα, όπως με τον πρόσφατο επετειακό εορτασμό του Αρκαδιού, όπου ο ένας πυρπολητής έγινε διπλός και μετά κανένας! Μια «πατάτα» δηλαδή, για μην πω… χοντροπατάτα, που κι αν ήθελα να την ξεχάσω, δεν με αφήνει ο μπρούτζινος γείτονάς μου Κωστής Γιαμπουδάκης. Θα αναρωτιέστε προφανώς πού τα μαθαίνω όλα αυτά. Μα από τις συζητήσεις που γίνονται μέσα στον κήπο μου, που είναι χώρος αλληλοπληροφόρησης και σχολείο αλληλοδιδασκαλίας.
ΜΕΡΟΣ Β΄
Η «Κηπιάδα» διέκοψε το μονόλογό της, κατέβηκε τη μικρή σκάλα της εξέδρας του Δημοτικού Κήπου και με βήματα αργά και ιεροτελεστικά, κατευθύνθηκε προς το συντριβάνι. Όταν έφθασε μπροστά του, σταμάτησε, πήρε μια βαθιά ανάσα και συνέχισε το μονόλογό της:
Δεν μου αρέσει να περιαυτολογώ και να δίνω την εντύπωση ότι… «καβαλίκεψα το καλάμι». Απ’ την άλλη, «αν δεν παινέσεις το σπίτι σου, θα πέσει και θα σε πλακώσει». Όπως κι αν το κάνουμε, όμως, κατά γενική ομολογία, ο κήπος μου είναι ξεχωριστός, μια μαγευτική όαση στο κέντρο της πόλης με γνωστά και σπάνια είδη φυτών. Φυσικά δεν απαξιώνω κανένα. «Κάθε δέντρο με τον ίσκιο του», που λέει η παροιμία στην κυριολεκτική σημασία της.
Ο κήπος μου είναι ένα ιδανικό σχολείο, αρκεί να υπάρχουν τα κατάλληλα αυτιά και τα κατάλληλα μάτια, για να προσλαμβάνονται και να εμπεδώνονται τα μαθήματά του. Δεν είναι τυχαίο που ο δήμαρχος που είχε την έμπνευση και πρωτοβουλία της δημιουργίας του, ο Μενέλαος Παπαδάκης, ήταν και δάσκαλος. Μόνο που εδώ δεν παίρνουμε απουσίες. Απλώς χαιρόμαστε μαζί με όλες τις παρουσίες…
Μέσα σ’ αυτό το ασφαλές και υγιεινό περιβάλλον που αγκαλιάζει τη διαφορετικότητα, βιώνεται η αρμονική συνύπαρξη μεταξύ των πιο ανόμοιων ειδών - χάρη στο δήμαρχο Τίτο Πετυχάκη, που εξασφάλισε μια τεράστια ποικιλία σπόρων και φυντανιών επιστολογραφώντας με δημάρχους από όλο τον κόσμο. Τα ίδια τα ονόματα των φυτών είναι αψευδείς μάρτυρες: Ουασικτώνια η ισχυρά (είδος φοίνικα), σοφόρα η ιαπωνική, λιβίστονα η σινική, λεύκη η καναδική, πεύκη η κανάριος, θούγια η ανατολική, ιβίσκος ο συριακός… Βιώνεται και η αρμονική συνύπαρξη πραγματικότητας και μύθου, παρελθόντος και παρόντος, καθημερινότητας και «άνω θρώσκειν», καθώς τα δέντρα βοηθούν τα βλέμματα και τις ψυχές να απογειωθούν. Παράλληλα, συνειδητοποιείται η μεγάλη παροιμιακή αλήθεια ότι «Όσο ψηλό κι αν είναι το δέντρο, τα φύλλα του πέφτουν στη γη»… Τις παροιμίες, αν ρωτάτε, τις έμαθα από τους ηλικιωμένους επισκέπτες που κάθονται και συζητούν στα παγκάκια. Μου αρέσει να τους ακούω και να πλουτίζω από τη λαϊκή σοφία τους. Αόρατη, βέβαια, για να μην τους ενοχλώ. Μην κοιτάτε τώρα, που με βλέπετε έτσι «θεατρική αδεία»…
Ο κήπος μου είναι χώρος χαράς, δροσιάς και αναψυχής, χαλάρωσης και ξεχασιάς, βόλτας και άθλησης, διαλόγου και αυτοδιαλόγου, στοχασμού και αναστοχασμού. Μέσα σ’ αυτόν ο επισκέπτης χωρίς τη μέγγενη της αφύσικης αστικής ζωής, με καθαρή σκέψη και καθαρή ψυχή μπορεί να συνειδητοποιήσει καλύτερα την κοινωνική και φυσική του υπόσταση, να επαναπροσδιορίσει τους στόχους και τη στάση ζωής του.
Είναι, όμως, και χώρος ποικίλων εκδηλώσεων και δράσεων, όπως οι εκδηλώσεις αγάπης και αλληλεγγύης προ τα παιδιά με ειδικές ανάγκες ή αλλιώς ειδικές δεξιότητες, όπου δεν πέφτει κάτω συνήθως καρφίτσα, κάτι που λέει πολλά για την ευαισθησία των Ρεθυμνιωτών. Επίσης φιλοξενούνται προγράμματα για την ανάπτυξη περιβαλλοντικής συνείδησης, της ομαδικότητας και του εθελοντισμού.
Είναι ένας ιδανικός χώρος γνώσης, ανάγνωσης και έμπνευσης. Καμαρώνω κάποιους να προσηλώνονται ώρες ολόκληρες σ’ ένα βιβλίο σε κάποιο απόμερο παγκάκι ή κάπου κάπου κάποιον να κρατάει σημειώσεις στο μπλοκάκι του, που από το μήκος των σειρών καταλαβαίνω ότι πρόκειται για στίχους…
Ο κήπος μου είναι και ένας χώρος διαλόγου με την τοπική και εθνική ιστορία, μέσω των προτομών που φιλοξενεί και των αντίστοιχων επιγραφικών πληροφοριών τους. Στις προτομές αναπαριστάνονται: οι πολιτικοί Νίκος Ασκούτσης, Στέλιος Δημητρακάκης, Παύλος Βαρδινογιάννης και Εμμανουήλ Τσουδερός, οι βαλκανιομάχοι Ηλίας Δεληγιαννάκης (και πολιτικός), Στυλιανός Γ. Κλειδής και Ευάγγελος Φραγκιαδάκης ή Γαλιανός και, τέλος, οι πολεμιστές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ή της Αντίστασης Στυλιανός Μανιουδάκης, Κωστής Παπαδάκης, Εμμανουήλ Παπαδογιάννης (και πολιτικός), Κωνσταντίνος Παλιεράκης και Χρήστος Τζιφάκης.
Δεν είμαι σε θέση να αξιολογήσω τις παρουσίες ή απουσίες μνημείων, με εξαίρεση την απουσία του Δημάρχου Μενέλαου Παπαδάκη, που σας προανέφερα και για πολλούς «βγάζει μάτι». Όπως και για πολλούς «βγάζει μάτι» η απλή ανάγλυφη πλάκα του Τίτου Πετυχάκη, ενώ θα έπρεπε να έχει στηθεί ανδριάντας του. Δεν μπορούμε, πάντως, να μην σταθούμε με δέος μπροστά στις προτομές του Δεληγιαννάκη, του Κλειδή, του Μανιουδάκη, του Παπαδάκη και του Παλιεράκη, που έπεσαν ηρωικά στο πεδίο της μάχης «υπέρ πάτρης»… Ως προς τις επιγραφές, είναι εμφανές ότι κυμαίνονται από λιτή ή ελλιπή πληροφόρηση έως υπερπληροφόρηση. Οι ανύπαρκτες ανορθογραφίες κρίνεται ως κάτι πολύ θετικό, καθόσον πρόκειται για κάτι καθόλου αυτονόητο.
Θα ήθελα, όμως, να σταθώ σε ένα γεγονός που αφορά σε δύο από τις προτομές και με συγκλόνισε. Πρόπερσι, Ιούλιο μήνα, κάποιες κραυγές πόνου μου ράγισαν την καρδιά. Οι κραυγές με οδήγησαν στη νοτιοδυτική γωνία, όπου είδα πεταμένες σαν μπάζα δύο προτομές που είχαν αποξηλωθεί από τη θέση τους στην πλατεία της Σοχώρας για τις ανάγκες του έργου ανάπλασής της. Πλησίασα και τι να δω! Η προτομή του Κωστή Παπαδάκη, του εικοσάχρονου ήρωα δημοσιογράφου, του πρώτου νεκρού από την Κρήτη στο Αλβανικό Μέτωπο, έργο του γλύπτη Παρασκευά, ήταν «αποκεφαλισμένη»!... Η προτομή του Εμμανουήλ Τσουδερού, Πρωθυπουργού της Ελλάδας κατά τη Μάχη της Κρήτης, μοναδικό έργο του γνωστού γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά στο Ρέθυμνο, είχε σημαντικές φθορές στο πρόσωπο και ιδίως στη μύτη και στ’ αυτιά!...
Οι εξηγήσεις που δόθηκαν από τους αρμοδίους τις επόμενες μέρες ήταν «απαράδεκτες και θλιβερές». Αυτός ήταν ο επιεικέστερος χαρακτηρισμός από εκείνους που διάβασα στα πρωτοσέλιδα των τοπικών εφημερίδων που κρατούσαν στα χέρια τους κάποιοι επισκέπτες ηλικιωμένοι με ζωγραφισμένη την απογοήτευση στο πρόσωπό τους! Κάποιοι μάλιστα ξεστόμιζαν και κάτι «γαλλικά», που η θέση μου δεν μου επιτρέπει να σας μεταφέρω!
Οι προτομές σήμερα σε υποδέχονται στην αριστερή πλευρά του δρόμου της ανατολικής εισόδου με εμφανή τα σημάδια της κακοποίησής τους, παρά την προσπάθεια αποκατάστασή τους. Η προτομή του Εμμανουήλ Τσουδερού φαίνεται… μούσκεμα στον ιδρώτα, ή σαν να δέχτηκε… μπουγέλωμα, με λάδι και ζούρες! Η προτομή του Κωστή Παπαδάκη διατηρεί έντονα τα σημάδια της ταλαιπωρίας του: μια μελανή γραμμή στα σημεία της συγκόλλησης (μέτωπο - μάγουλο, λαιμός)! Ο καλοπροαίρετος, θα μου πείτε, ή μη ενημερωμένος επισκέπτης θα μπορούσε να εκλάβει τα σημάδια και των δύο ως σημειολογία αισθητικής και αποτύπωση ιστορικής πραγματικότητας. Όπως και θα μπορούσε αυτό να ακουστεί ως απαράδεκτο μπλακ χιούμορ! (ΦΩΤΟ Προτομές Κωστή Παπαδάκη και Εμμανουήλ Τσουδερού)
Ο κήπος μου από τη γέννησή του αποτέλεσε σημείο αναφοράς για την πόλη, τόπο συνάντησης των γενεών. Αν προσέξετε το φόντο στις παλιές οικογενειακές φωτογραφίες, θα διαπιστώσετε ότι έχουν τραβηχτεί εδώ. Των περισσότερων Ρεθεμνιωτών, ανεξάρτητα από ηλικία, πολλές ανεξίτηλες αναμνήσεις είναι συνυφασμένες με το χώρο αυτό. Πάντα χαιρόμουν να βλέπω όλες τις ηλικίες να συνυπάρχουν. να βλέπω την αλληλοδιαδοχή των γενεών στο δέντρο της ζωής. Πολλούς από τους παππούδες ή τους γονείς που συνοδεύουν σήμερα τα παιδάκια ή τα εγγονάκια τους εδώ τους θυμάμαι μικρά παιδάκια να στραταρίζουν συνοδευόμενα από τους δικούς τους γονείς ή παππούδες.
Στον κήπο μου πολύ παλιά, προπολεμικά, γινόταν άτυπη επίδειξη μόδας. Εδώ έκαναν την εμφάνισή τους τα μοντέρνα «μοντελάκια» και φωτογραφίζονταν με διάφορα φόντα. Κάποτε και ονομαστές μοδίστρες της πόλης, (όπως η Αργυρώ Περπυράκη, μετέπειτα Φρυγανάκη, της φωτογραφίας) φορώντας τα «συνολάκια» των χεριών τους ή συνοδεύοντας κάποιες μαθήτριές τους που τα φορούσαν. (ΦΩΤΟ )
Όλα αυτά, φυσικά, κόπηκαν επί Γερμανοκατοχής. Εδώ οι Γερμανοί είχαν σκάψει αντιερπορικά καταφύγια και, όπως θυμούνται οι παλιότεροι, είχαν εγκαταστήσει τα μαγειρεία τους. Τέσσερις-πέντε τεράστιες χύτρες ετοίμαζαν το συσσίτιο των κατακτητών με υλικά που άρπαζαν από τους ντόπιους, που λιμοκτονούσαν, και κάτω από την άγρυπνη επιτήρηση των πάνοπλων φρουρών. Περιτό να πω πόσο άγρια ξυεύτηκε ο κήπος μου. Μας έπνιγε η κάπνα και η βαριά μυρωδιά. βαριά, όπως η προφορά τους, η συμπεριφορά τους, η μπότα τους… Γύρω από τον κήπο μαζεύονταν οι πεινασμένοι Ρεθυμνιώτες με κατσαρόλες ή ντενεκάκια για να πάρουν τα περισσεύματα ή τα αποφάγια. Οι Γερμανοί δεν τους επέτρεπαν να μπουν μέσα στον κήπο. Καμιά φορά έβραζαν σκέτα κόκκαλα και τους έδιναν να πιουν το ζουμί σαν σούπα!...
Μετά την αποχώρηση των Γερμανών -θα έλεγα «ξεκούμπισμα»-, ο κήπος επανήλθε στην κανονική του ζωή, με τη φροντίδα και του δημάρχου Τίτου Πετυχάκη, που ξαναπήρε το τιμόνι του Δήμου στα χέρια του (1945-1950) από τους δύο «κουίσλιγκς» δημάρχους της Κατοχής… Το ίδιο χρόνο ο Κήπος μου τιμήθηκε με το Βραβείο «Εμμανουήλ Μπενάκης» της Ακαδημίας Αθηνών. Οι συγκυρίες όμως το ’φεραν, ώστε το όνομα αυτού του φιλόδενδρου δημάρχου να δοθεί σε μια πλατεία -«Πλατεία Τίτου Πετυχάκη»-, που τελικά ούτε «πλατεία» είναι ούτε και πολύ «Πετυχάκη», καθόσον το όνομα της βρίσκεται υπό τη βαριά σκιά του «Πλατάνου», του παλιού ονόματός της, που εξακολουθεί να «ζει και να βασιλεύει» στο στόματα των Ρεθυμνιωτών…
Στα χρόνια που ακολούθησαν, για ένα διάστημα ο κήπος φιλοξένησε μέσα σε μεγάλα κλουβιά και περιφραγμένο χώρο διάφορα ζώα. Δεν λέω ότι ήταν κανένα… Τζουράσικ Παρκ -και ευτυχώς βέβαια-, αλλά προκαλούσαν το έντονο ενδιαφέρον μικρών και μεγάλων. Η συντήρησή τους όμως ήταν φαίνεται προβληματική και… αποβλήθηκαν. Δεν έπαψε όμως ποτέ να είναι σταθμός μεταναστευτικών και καταφύγιο ντόπιων πουλιών. Και όχι μόνο πουλιών… Εδώ κρύβονται ερωτικές μικροϊστορίες ανείπωτες ή ξεχασμένες… Ήταν επίσης καταφύγιο των μαθητών στις σχολάδες ή στις κοπάνες τους. Ακόμη ηχούν στ’ αυτιά μου τα χα-χα-νητά τους, όταν «έπεφταν με τα μούτρα» πάνω σε κάποια «ακατάλληλα» για την εποχή έντυπα ή όταν διηγούνταν τις «καζούρες» που έκαναν σε μαθήματα και καθηγητές που δεν πολυσυμπαθούσαν. Αλλά και οι αναστεναγμοί τους, όταν χάραζαν καρδιές με μονογράμματα στους κορμούς των δέντρων, χωρίς να σκέπτονται τον πόνο που προκαλούσαν στις νύμφες. Παιδιά!…
Από τον κήπο μου πέρασαν μεγάλοι δημιουργοί, τραγουδιστές, χορωδίες, συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις, φεστιβάλ που άφησαν εποχή. Η εκδήλωση όμως που άφησε πιο έντονη τη σφραγίδα της ήταν η Γιορτή του Κρασιού, που έθετε όλη την πόλη σε ένα πανηγυριώτικο συναγερμό. Τη διοργάνωνε κάθε Ιούλιο υπό την αιγίδα του Δήμου Ρεθύμνου η Ελληνική Περιηγητική Λέσχη Ρεθύμνου (Ε.Π.Λ) από την ίδρυσή της, το 1958, έως το 2010, που εξελίχθηκε σε «Γιορτή Κρητικού Κρασιού και Τυποποιημένων Παραδοσιακών Προϊόντων». Αρχικά διαρκούσε ένα Σαββατοκύριακο, μετά μια εβδομάδα και τέλος ένα ολόκληρο δεκαπενθήμερο με καθημερινό μουσικό πρόγραμμα. Ο κόσμος διασκέδαζε με το δωρεάν κρασί, τους πλούσιους αλλά φτηνούς μεζέδες, το πλούσιο μουσικό πρόγραμμα και προπαντός την καλή καρδιά. Από τη Γιορτή πέρασαν μεγάλα αστέρια του ελληνικού πενταγράμμου αλλά και πολλά συγκροτήματα κρητικά και από την άλλη Ελλάδα και το εξωτερικό.
Φυσικά, δε χρειάζεται να έχετε ακούσει τους σπουδαίους επιστήμονες που υποστηρίζουν ότι εκτός από την τροφή, το νερό και το φως, ευεργετικά στην ανάπτυξη των φυτών λειτουργεί η μουσική. Σας το βεβαιώνω εγώ. Δεν φαντάζεστε πόσο ευεργετικά για τα φυτά του κήπου λειτούργησαν τα μουσικά ακούσματα που προανέφερα, αλλά και πόσο ευεργετικά εξακολουθούν να λειτουργούν οι ψαλμωδίες από την γειτονική εκκλησία των Τεσσάρων Μαρτύρων και τα λαϊκά άσματα από τη διπλανή λαϊκή αγορά. Ιδιαίτερα, όταν ψιλοφυσάει ανατολικός ή βορειοανατολικός άνεμος, «λεβάντες» ή «γραίγος» αντίστοιχα στη γλώσσα των ναυτικών, που αραιά και πού έρχονται για τα πουν με τους παλιόφιλούς τους. Πόσα «πράματα και θάματα» δε μαθαίνω και από αυτούς!…
Ο κήπος μου δεν πέρασε μόνο περιόδους με δάφνες αλλά και περιόδους με πικροδάφνες… Δύο όμως έργα αναβάθμισής του που εγκαινιάστηκαν τη χρονιά που μας πέρασε σηματοδότησαν μια νέα εποχή που παραπέμπει συνειρμικά σε περιόδους ακμής του.
Το ένα είναι αυτό εδώ το νέο παραδοσιακό καφενείο, που σερβίρει όλα τα είδη του καφέ και άλλα ροφήματα, αναψυκτικά, ποτά και μεζεδάκια, καλύπτοντας έτσι μια ευρεία γκάμα επιλογών των επισκεπτών. Και χαίρομαι ιδιαίτερα που είναι κατασκευασμένο με γυαλί, πέτρα και ξύλο, για να «δένει» στο ευρύτερο φυσικό περιβάλλον, και που διαθέτει σύγχρονες εγκαταστάσεις υγιεινής με υποδομές και για τα ΑμεΑ. Τώρα τελευταία διοργανώνονται εδώ απογευματινές μιλόνγκες «Tango Cafe», όπου δεκάδες ζευγάρια στροβιλίζονται σε ρυθμούς που φέρνουν κοντά μας τη μακρινή λατινική Αμερική. Και όπως σας προανέφερα, ό,τι έχει σχέση με μουσική, με συνεπαίρνει. Θα έλεγα ότι το καφενείο του κήπου είναι από μόνο του μια σοβαρή αιτία για να επισκεφτεί κανείς τον κήπο μου.
Το άλλο έργο είναι η νέα πρότυπη Παιδική Χαρά παραδίπλα, με τα σύγχρονα και υψηλών προδιαγραφών ασφαλείας όργανα. Ένας ιδανικός χώρος συνολικής έκτασης 1.200 τ.μ., που περιλαμβάνει μεγάλη ποικιλία οργάνων για να απολαμβάνουν τα παιδιά ένα ξέγνοιαστο παιχνίδι. Χαίρομαι ιδιαίτερα που έχουν προβλεφθεί και παιχνίδια κατάλληλα για παιδιά με αναπηρία, που προωθούν την ομαδική συμμετοχή στο παιχνίδι. Και μην ξεχνούμε ότι μέσα από το παιδικό παιχνίδι θεμελιώνονται οι αντιρατσιστικές και γενικά οι υγιείς σχέσεις σε μια κοινωνία.
Κοντά στην παιδική χαρά, στη νοτιοανατολική γωνία, υπάρχουν και δύο κατασκευές ενόργανης γυμναστικής. Η μία επιγράφεται «όργανο βάδισης αέρος» και προσφέρεται για «αερόβια άσκηση που βοηθάει την καρδιοαναπνευστική λειτουργία». Η άλλη επιγράφεται «Όργανο Πάγκου Κοιλιακών» και «έχει ειδική αποτελεσματικότητα να κινητοποιεί το περίσσιο υποδόριο κοιλιακό λίπος» όπως αναγράφεται. «Καλά το πρώτο, αλλά εκείνο το “περίσσιο λίπος” στο δεύτερο σε εποχή… ισχνών αγελάδων ακούγεται μάλλον ως ανέκδοτο». Το σχόλιο διατυπώθηκε από κάποιο επισκέπτη. Εγώ απλώς το μεταφέρω, όπως και την απάντηση της συνομιλήτριάς του: «Μόνο στον κήπο, βλέπω, έχεις διάθεση για χιούμορ. Πάρε το λοιπόν ως αισιόδοξο προάγγελο… παχιών αγελάδων, γεροπαράξενε»… Εδώ γελάμε, ε;
Δυστυχώς, όμως, υπάρχει και το «όμως», που μόνο για γέλια δεν είναι! Αν και δεν πέρασε μεγάλο χρονικό διάστημα από τα εγκαίνια της σύγχρονης παιδικής χαράς, κάποιοι προκάλεσαν ζημιές και δολιοφθορές σε ένα από τα βασικά ξύλινα ψυχαγωγικά παιχνίδια και συγκεκριμένα στην τσουλήθρα. Και στις εποχές μας δεν είναι εύκολες οι αποκαταστάσεις.
Επίσης, πάνω στα φρεσκοβαμμένα πράσινα παγκάκια άρχισαν δειλά δειλά να κάνουν την επανεμφάνισή τους κάποιες καρικατούρες. Η γνωστή καταστροφική συνήθεια απέναντι σε ότι είναι δημόσιο, που εκδηλώθηκε κατά κόρον και στις τουαλέτες της βορειοανατολικής γωνίας του κήπου. Όταν ήταν ανοιχτές, ήταν απλησίαστες χωρίς αναπνευστική μάσκα, όσο κι αν τα κυπαρίσσια του κήπου προσπαθούσαν να απομακρύνουν την… τεταρτοκοσμική κακοσμία. Το κλείσιμό τους, πάλι, λειτούργησε ως «άλλοθι» για υπαίθρια… ανακούφιση.
Όχι, σε καμιά περίπτωση δεν δέχομαι την πολύ βολική εξήγηση ότι «είναι θέμα DNA των Νεοελλήνων». Τα θέματα διαγωγής γενικά είναι θέματα αγωγής. Για παράδειγμα, τα παράπτωματα των αμάζευτων περιπτωμάτων των σκύλων αφορούν στους συγκεκριμένους ανάγωγους ιδιοκτήτες- και όχι, φυσικά. στους παραγωγούς σκύλους. Στην Πόλη των Γραμμάτων και ιδιαίτερα στον κήπο της νομίζω ότι θα έπρεπε να θεωρούνται περιττές και λίαν προσβλητικές οι πινακίδες που υπενθυμίζουν το αυτονόητο: «Παρακαλούμε μαζεύετε τα περιπτώματα των κατοικιδίων σας»…
Όλα αυτά όμως δεν είναι τίποτε μπροστά σε κάτι άλλο που με κατατρόμαξε. Ανάμεσα στις προτάσεις που γίνονταν κατά καιρούς-καλοπροαίρετα, δε λέω- για την αναβάθμιση του κήπου, κάποια… «μου ’κανε την καρδιά περιβόλι». Και «περιβολάρηδες» ήταν εκείνοι που πρότειναν να πέσει ο περιμετρικός τοίχος του κήπου για ν’ «ανοίξει», λέει, ο χώρος προς την πόλη. Θορυβήθηκα πολύ όταν το άκουσα. Κάποιοι μάλιστα εξόρκισαν τον τοίχο σαν το «τείχος του αίσχους» του Βερολίνου. Ακούστε: Κι εγώ θα ήθελα ένα κήπο ανοιχτό στην πόλη, μέρος της καθημερινότητάς της. Πιστεύετε όμως ότι θα είναι τότε δυνατή η προστασία του; Εγώ πιστεύω ότι, αν θα ανοίξει, «δεν θα τον αφήνουν σε χλωρό κλαρί» και γρήγορα θα κλείσει οριστικά όπως οι δύο προκάτοχοί του. Κάποτε τα άλση ήταν ανοιχτά, γιατί τα προστάτευε ο φόβος ή ο σεβασμός των προστατών θεών ή προστάτιδων Θεαινών, ο «φόβος που φυλάει τα έρημα», όπως λέγεται. Σήμερα όμως, αν πέσει ο τοίχος, …ζήτω που καήκαμε! Τώρα μάλιστα με την κρίση τα δέντρα του κήπου μου θα κάνουν φτερά και θα γίνουν… καυσόξυλα! Άσε που… από πάρκο θα γίνει πάρκινγκ, καθιστώντας περιττή την κατασκευή του υπόγειου πάρκινγκ στον πλαϊνό χώρο. Μήπως αυτή η σκέψη… αποτρέπει τους επενδυτές και δεν ευοδώνεται η προκήρυξη του διαγωνισμού ανάθεσης του έργου; Υπάρχουν και άλλοι τρόποι για το «άνοιγμα» του κήπου. Θα μπορούσε π.χ. να χρησιμοποιείται για εκδηλώσεις πιο συχνά και για περισσότερες ώρες. Είναι το μοναδικό, το τελευταίο «πράσινο οχυρό» της πόλης και τα οχυρά δεν μπορούν να είναι… ξέφραγα αμπέλια. Ο τοίχος άλλωστε δεν εμποδίζει να είναι ανοιχτός ο κήπος για περισσότερες εκδηλώσεις και περισσότερες ώρες κι αν χρειαστεί όλο το εικοσιτετράωρο. Άλλωστε οι λόγοι που επέβαλαν τον περιτοιχισμό του το ’35 δε νομίζω ότι έχουν εκλείψει. Σας θυμίζω ότι η πρώτη πρόταση για γκρέμισμα του τοίχου είχε γίνει πολύ παλιότερα και είχε απορριφθεί, γιατί επιδίωκε τη μεταβολή του κήπου σε πάρκο με ριζική αλλαγή της δομής του. Η αλήθεια είναι ότι πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί όταν αναφερόμαστε σε ιστορικά μνημεία, όπως και ο κήπος μου…
Ακούω, όμως, ότι διατυπώνονται και πολλές δημιουργικές προτάσεις και παίρνονται αποφάσεις που προοιωνίζουν ακόμη πιο αισιόδοξες προοπτικές για το μέλλον του κήπου μου. Για παράδειγμα, το Πανεπιστήμιο Κρήτης σε συνεργασία με την Υπηρεσία Πρασίνου του Δήμου ανέλαβαν να προσδώσουν βοτανικό ενδιαφέρον στο Δημοτικό Κήπο αξιοποιώντας την ενδημική χλωρίδα. Επίσης προτάσεις για επαρκέστερο φωτισμό, πινακίδες για φυτά με επαρκή πληροφόρηση για το είδος και την καταγωγή τους και, προπαντός, ενίσχυση του προσωπικού, αφού η όποια κατάσταση του κήπου είναι πάντα ανάλογη της ποιοτικής και ποσοτικής επάρκειάς του. Θα μπορούσαν να προστεθούν και άλλες, όπως η τοποθέτηση κοντά στην κεντρική είσοδο μιας πινακίδας με τη διάταξη του κήπου και κάποια ιστορικά στοιχεία του ή η διάθεση σε κάποιο χώρο σχετικών και πληρέστερων στοιχείων, η ονοματοδοσία των δρόμων και παραραδρόμων του κήπου με ονόματα συμβατά με το φυσικό περιβάλλον, η εγκατάσταση διάφορων έργων τέχνης κλασικής και μοντέρνας τεχνοτροπίας, για μια πιο ισορροπημένη αντιπροσώπευση των εκ-θεμάτων. Και γιατί να μην υπάρχουν δωρεές και «υπέρ του Δημοτικού Κήπου»; Θα μπορούσαν όμως να δοκιμάσουν τη φιλόξενη διάθεση του κήπου με τη συχνότερη παρουσία τους διάφορα μουσικά σύνολα, το θέατρο και ειδικότερα το θέατρο σκιών, ο θερινός κινηματογράφος, η παρουσίαση βιβλίων, οι διαλέξεις ή οι διάφορες εκθέσεις…
Ας τ’ αφήσουμε όμως για την ώρα αυτά. Εκείνο που έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι ότι ο κήπος μας βρίσκεται στην καρδιά των Ρεθυμνιωτών, στα βιώματά τους, στις νοσταλγικές αναπολήσεις τους, στις φωτογραφίες τους, στους πίνακές τους, στις μαντινάδες και στα τραγούδια τους, στην έγνοια τους… και ότι τους κάνει να νιώθουν υπερήφανοι και να τον επιδεικνύουν στους άλλους, άμεσα ή μέσα από τους τουριστικούς οδηγούς, ως μία από τις κυριότερες έλξεις της πόλης τους, ως ένα χώρο όπου, όσο πολυάσχολος κι αν είναι κανείς, αξίζει να βρει λίγο χρόνο για να βρεθεί, γιατί εδώ ο αέρας έχει άλλο άρωμα, ο καφές άλλη γεύση, η συζήτηση άλλο βάθος, η σκέψη άλλα φτερά και γενικά ο χρόνος της επίσκεψης αποταμιεύεται με το υψηλότερο επιτόκιο της ωραίας ανάμνησης…
Βάλετε όλοι τον κήπο στη ζωή σας, όλοι όσοι τον έχετε εκτοπίσει. Το ελάχιστο που έχετε να κάνετε είναι να περνάτε μέσα από τον κήπο, έστω και για να συντομεύσετε κάποιες διαδρομές σας. Μετά, σταματάτε σε μια έξοδό του και τσεκάρετε τη διάθεσή σας. Τότε θα με θυμηθείτε…
Φτάνοντας προς το τέλος, και με τη σκέψη ότι ο θαυμάσιος αυτός κήπος δεν είναι αποτέλεσμα θαύματος αλλά μόχθου, θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου προς όλους όσοι συνέδεσαν λιγότερο ή περισσότερο τη ζωή τους με τη ζωή του, την ανάπτυξη, την προστασία, τη φύλαξή, την ανάδειξή του: κηπουρούς, εργάτες, φύλακες, γεωπόνους, υπηρεσία πρασίνου, δημοτικές αρχές και προπαντός ανθρώπους του εθελοντισμού που βάζουν πάντα πλάτη σε ό,τι καλό γίνεται στον τόπο. ανθρώπους που μοιάζουν με τις ρίζες, που δεν ζητούν αναγνώριση επειδή έδωσαν ύψος στα φυτά και γέμισαν τα κλαδιά τους με φύλλα ή και καρπούς. Και να ξέρετε ότι τα φυτά δένονται «συναισθηματικά» με τον κηπουρό τους και κείνον που τα φροντίζει και τα περιποιείται…
Από την άλλη όμως δε μου αρέσει να ισοπεδώνονται οι προσφορές, ούτε να απαξιώνεται καμιά συμβολή. Καθένας με την αξία του. «Κάθε δέντρο με τον ίσκιο του…», για να χρησιμοποιήσω αυτή τη φορά την παροιμία με τη μεταφορική σημασία της. Ίσως σε άλλη ευκαιρία να παρουσιάσω πιο συγκεκριμένα στοιχεία, για να ολοκληρώσω την ιστορία του κήπου μου.
Δεν ξέρω πόσα χρόνια ακόμη θα ζήσω. Ούτε ξέρω αν ισχύσει για μένα ο θεατρικός τίτλος «Τα δέντρα πεθαίνουν όρθια» στην κυριολεξία του. Εκείνο όμως που πάνω απ’ όλα εύχομαι και προσεύχομαι είναι ο κήπος μας -ανθόκηπος και δεντρόκηπος- να μην έχει την τύχη των δύο προηγούμενων δημοτικών κήπων, να παραμείνει διαχρονικός και να γίνεται όλο και καλύτερος. Γι’ αυτό καλοδεχούμενη η όποια συμβολή και ιδιαίτερα η αντικειμενική και καλοπροαίρετη κριτική, δηλαδή εκείνη στην οποία «βλέπουμε το δέντρο χωρίς να χάνουμε το δάσος», αλλά και «βλέπουμε το δάσος, χωρίς να χάνουμε το δέντρο»…
Σας ευχαριστώ για την παρουσία σας και την προσοχή σας και σας ζητώ συγγνώμη αν σας κούρασα. Και αν αμφιβάλλετε για όσα ακούσατε σχετικά με τις νύμφες και το ρόλο των φυτών, τουλάχιστον κρατήσετε ένα ως μπούσουλα ζωής, το ότι τα φυτά στρέφονται πάντα προς το μέρος του ήλιου, προς το αληθινό φως. Και αυτό φτάνει!...
Με αυτές τις σκέψεις σας καληνυχτίζω και σας εύχομαι καλές και πολλές επισκέψεις στον κήπο μας…
Έβγαλε από την τσέπη της αργά αργά μια σφυρίχτρα και σφύριξε τρεις φορές παρατεταμένα, όπως έκανε παλιά ο φύλακας του Κήπου μας, ειδοποιώντας τους επισκέπτες του ότι οι πόρτες του σε λίγο κλείνουν.
Μετά, έφερε το χέρι της στο μέρος του στήθους της, έκανε μια ελαφρά υπόκλιση και με αργά, ιεροτελεστικά βήματα, πάλι τυλιγμένη στο φώς του προβολέα, επανήλθε στην εξέδρα, κατευθύνθηκε προς τον κορμό του πεύκου και… χάθηκε «μέσα» του και μέσα στο σκοτάδι που διαδέχτηκε το φως του προβολέα.
Όταν άναψαν όλα τα φώτα, μια παιδική φωνή ακούστηκε να λέει:
-Τι έγινε η νύμφη «Κηπιάδα», καλέ μαμά;
-Μπήκε μέσα στο δέντρο, παιδί μου.
- Και εκεί θα μείνει;
- Ναι! Τώρα ο κορμός του δέντρου είναι το κορμί της, τα δυο χοντρά κλαδιά είναι τα χέρια της και τα φυλλώματα είναι τα μαλλιά της…
-Και αν πάρει φωτιά το δέντρο;
-«Κτύπα ξύλο», παιδί μου… Ε, πρόσεξε, η καρέκλα που κτυπάς είναι πλαστική…
ΠΗΓΗ : Γιώργος Δ. Φρυγανάκης: Ρεθυμνημειακά
(Ηλεκτρονικό βιβλίο: gfrygan.blogspot.com)
Ρέθυμνο 2023, σελ. 226-245
