Σε κάθε σύγχρονη δημοκρατία, η λογοδοσία των πολιτικών και των δημόσιων λειτουργών αποτελεί θεμέλιο λίθο για τη διατήρηση της εμπιστοσύνης των πολιτών προς τους θεσμούς. Ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία που έχουν θεσπιστεί για τον σκοπό αυτό είναι το λεγόμενο «πόθεν έσχες» – η δήλωση περιουσιακής κατάστασης. Στην ιδανική του μορφή, το μέτρο αυτό θα έπρεπε να εγγυάται τη διαφάνεια, να αποτρέπει φαινόμενα διαφθοράς και να διασφαλίζει ότι οι εκλεγμένοι εκπρόσωποι δεν πλουτίζουν αδικαιολόγητα κατά τη διάρκεια της θητείας τους.

Ωστόσο, η πραγματικότητα απέχει πολύ από την ιδανική εικόνα. Το υφιστάμενο σύστημα ελέγχου των δηλώσεων περιουσιακής κατάστασης παρουσιάζει σημαντικά κενά. Τα «παράθυρα» στη νομοθεσία, η χρονοκαθυστέρηση στους ελέγχους, αλλά και η ουσιαστική αδυναμία των αρμόδιων μηχανισμών να διασταυρώσουν επαρκώς τα δηλωθέντα εισοδήματα με την πραγματική περιουσιακή μεταβολή, μετατρέπουν τον θεσμό σε μια διαδικασία περισσότερο τυπική παρά ουσιαστική.

Αντί το πόθεν έσχες να λειτουργεί ως αποτρεπτικός μηχανισμός φαινομένων αθέμιτου πλουτισμού ή κατάχρησης εξουσίας, συχνά καταλήγει να είναι μια απλή δημοσιοποίηση εγγράφων, χωρίς πραγματική αξία για τον πολίτη. Οι δηλώσεις δίνουν την ψευδαίσθηση της διαφάνειας, χωρίς να εξασφαλίζουν τον ουσιαστικό έλεγχο που απαιτείται. Έτσι, το εργαλείο που θα έπρεπε να ενισχύει τη δημοκρατία, καταλήγει να λειτουργεί ως «άλλοθι» για τη διαφάνεια.

Η κοινωνία, όμως, δεν χρειάζεται προσχήματα. Χρειάζεται πραγματικούς ελεγκτικούς μηχανισμούς, που θα έχουν τα μέσα, την ανεξαρτησία και την πολιτική βούληση να διερευνούν ουσιαστικά την προέλευση των περιουσιακών στοιχείων. Μόνο τότε το πόθεν έσχες θα μπορέσει να ανταποκριθεί στον αρχικό του ρόλο: να προστατεύει τον δημόσιο βίο από τη διαφθορά και να ενισχύει τη δημοκρατία.

Σε διαφορετική περίπτωση, το μόνο που καταφέρνουμε είναι να συντηρούμε ένα «θέατρο διαφάνειας» που δεν πείθει κανέναν – και σίγουρα δεν ενδυναμώνει την εμπιστοσύνη των πολιτών προς τους θεσμούς.

Η διαφάνεια δεν είναι υπόθεση εικόνας, ούτε επικοινωνιακό τρικ. Είναι υπόθεση ουσίας, και αυτή σήμερα απουσιάζει εκκωφαντικά. Όσο το «πόθεν έσχες» παραμένει ένα θέατρο για αφελείς, η πολιτική τάξη θα συνεχίζει να παριστάνει πως ελέγχεται, ενώ στην πραγματικότητα θα απολαμβάνει μια ιδιότυπη ασυλία.

Κι όσο οι πολίτες μένουμε θεατές σε αυτό το κακοπαιγμένο έργο, τόσο η εμπιστοσύνη στη δημοκρατία θα φθείρεται. Γιατί χωρίς πραγματικούς ελέγχους, χωρίς ανεξάρτητους μηχανισμούς με δόντια, χωρίς πολιτική βούληση για σύγκρουση με τη διαφθορά, το «πόθεν έσχες» θα παραμένει μια ακόμη φάρσα εις βάρος της κοινωνίας.