Η Μικρασιατική εκστρατεία δεν είναι ένα ξεκομμένο αυτόνομο ιστορικό γεγονός. Είναι η συνέχεια του απελευθερωτικού Αγώνα των Ελλήνων που ξεκίνησε με την Επανάσταση του 1821 αλλά και συνέχεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, (1914-1918) μεταξύ των δυνάμεων του Άξονα (ή των Κεντρικών δυνάμεων) και της ΑΝΤΑΝΤ (ή Εγκάρδιας Συνεννόησης), στην οποία είχε προσχωρήσει η Ελλάδα μετά την απομάκρυνση του γερμανόφιλου βασιλέα Κωνσταντίνου το 1917 και την κυριαρχία του Βενιζέλου, ψυχής της «Μεγάλης Ιδέας». Δεν θα μπορούσε άλλωστε μόνη της η μικρή χώρα μας να συνεχίσει να υλοποιεί το μεγάλο αυτό εθνικό στόχο της…
Με το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, η Ελλάδα βρίσκεται με το μέρος των νικητών της ΑΝΤΑΝΤ, ενώ η Οθωμανική Αυτοκρατορία, με το μέρος των ηττημένων Κεντρικών Δυνάμεων.
1918, 30 Οκτωβρίου (Παλαιό Ημερολόγιο 17/10):Υπογράφεται Συνθήκη Ανακωχής του Μούδρου (Λήμνος) μεταξύ της ΑΝΤΑΝΤ και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σηματοδοτώντας τη λήξη του Α΄ Παγκ. Πολέμου. Κύριοι όροι: ο ελεύθερος διάπλους των Δαρδανελίων και του Βοσπόρου, η αποστράτευση του τουρκικού στρατού, η παράδοση των τουρκικών πολεμικών πλοίων και λιμανιών στους Συμμάχους της ΑΝΤΑΝΤ, η παράδοση των τουρκικών στρατευμάτων εκτός Τουρκίας στην πληρέστερή τους Συμμαχική Διοίκηση, ο έλεγχος όλου του σιδηροδρομικού δικτύου της Τουρκίας από αξιωματικούς των Συμμάχων, ή η διακοπή κάθε σχέσης της με τους τέως συμμάχους της (Κεντρικές Δυνάμεις).
1919, 6 Μάϊου (Π.Η 23/4): Οι νικητές του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου (1914-1918) στη Συνδιάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων (18.1.2019-12.5.2019) (τελικοί αντιπρόσωποι: πρωθυπουργοί Αγγλίας, Γαλλίας, Ιταλίας και Πρόεδρος Η.Π.Α.), αναθέτουν στην Ελλάδα την προσωρινή διοίκηση της Σμύρνης, παρά τη αντίδραση της Ιταλίας, που επικαλέστηκε τη Συνθήκη της Μωριέννης (1917), με την οποία της παραχωρούσαν την περιοχή αυτή. Λίγο προηγουμένως, το Φεβρουάριο-Μάρτιο 1919, η κυβέρνηση Βενιζέλου, για να επιτύχει ευνοϊκή στάση των δυτικών συμμάχων της (Αντάντ) απέναντι στις διεκδικήσεις της στη Μ. Ασία και στην Α. Θράκη είχε δεχτεί να στείλει ελληνικό στρατό στην -αποτυχημένη τελικά- εκστρατεία τους στην Ουκρανία κατά του νεοπαγούς τότε σοβιετικού καθεστώτος.
1919, 15 Μαΐου (Π.Η.2/5): Το καταδρομικό ΑΒΕΡΩΦ, συνοδευόμενο από μικρά και μεγάλα πλοία καταφθάνει νωρίς το πρωί στο λιμάνι της Σμύρνης και ο ελληνικός απελευθερωτικός στρατός αρχίζει να αποβιβάζεται υπό τα συγκινητικά ξεσπάσματα ενθουσιασμού των Ελλήνων της Σμύρνης.
19 Μαΐου 1919 (Π.Η. 6/5): Ημέρα που συνδέεται από τους Τούρκους με την έναρξη του πολέμου της ανεξαρτησίας τους (ενώ από εμάς με τη Γενοκτονία των Ποντίων). Ο Κεμάλ αποβιβάστηκε στη Σαμσούντα ως στρατιωτικός επιθεωρητής των Ανατολικών Επαρχιών. Εκεί αυτός και άλλοι αξιωματικοί υπέγραψαν μυστικό πρωτόκολλο με το οποίο δήλωναν την αντίθεσή τους με την υπάκουη στην Αντάντ σουλτανική κυβέρνηση και ουσιαστικά ξεκινούσαν κίνημα κατά της Υψηλής Πύλης. Ένα δυναμικό κίνημα που με τη «σύμπραξη» πολλών παραγόντων θα αναδείξει τον Κεμάλ κυρίαρχη ηγετική προσωπικότητα στη Τουρκία και τελικά κυρίαρχο του πολεμικού και διπλωματικού παιχνιδιού.
1919, 21 Μαΐου (6/5): Εγκαθίσταται στη Σμύρνη ως Ύπατος αρμοστής ο Αριστείδης Στεργιάδης.
1920, 10 Αυγούστου (28/7): Υπογράφεται η Συνθήκη των Σεβρών, μεταξύ των νικητριών δυνάμεων του Α΄ Παγκ. Πολέμου (ΑΝΤΑΝΤ) και της ηττημένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πρόκειται για τη διπλωματική επισημοποίηση του τερματισμού του Α΄ Παγκ. Πολέμου, που υπογράφτηκε πριν από εικοσιένα μήνες στην Ανακωχή του Μούδρου, και το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με το διαμοιρασμό του μεγαλύτερου μέρους των εδαφών της. Η Συνθήκη στο τμήμα που αναφερόταν στην Ελλάδα- περιείχε τις παραχωρήσεις των τουρκικών εδαφών όπως διαμορφώθηκαν στη Σύσκεψη Ειρήνης των Παρισίων [6.5.1919 (23/4)], με βάση την οποία:
- Η Ελλάδα θα διατηρούσε για 5 χρόνια την κατοχή και διοίκηση της Σμύρνης και της περιοχής της και, ύστερα από την περίοδο αυτή, με δημοψήφισμα θα μπορούσαν οι κάτοικοι της περιοχής να αποφασίσουν την ένωσή της με την Ελλάδα.
- Το μεγαλύτερο μέρος της Ανατολικής Θράκης παραχωρούνταν στην Ελλάδα. (Την Κων/λη και γενικότερα την περιοχή των Στενών την κρατούσαν οι Σύμμαχοι υπό τον έλεγχό τους, για να προστατεύουν την ελευθερία του εμπορίου σε διεθνές επίπεδο).
- Επίσης, παραχωρούνταν στην Ελλάδα η Ίμβρος και η Τένεδος και επισημοποιούνταν η ελληνική κυριαρχία στα άλλα νησιά του ανατολικού Αιγαίου.
- Τα Δωδεκάνησα -πλην της Ρόδου- παραχωρούνταν από την Ιταλία στην Ελλάδα (είχε προηγηθεί ελληνοϊταλική συμφωνία).
Πρόκειται για την ανατολή μιας καλής λύσης του «Ανατολικού ζητήματος» για την Ελλάδα, που οι κεμαλικοί, σε αντίθεση με τη συγκαταβατική σουλτανική κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης, αρνούνται να την αναγνωρίσουν. και να κατεβάσουν τα όπλα.
1920, 12 Αυγούστου (30/7): Απόπειρα δολοφονίας και τραυματισμός του Ε. Βενιζέλου στο σιδηροδρομικό σταθμό της Λυών από δύο απότακτους έλληνες αξιωματικούς. Οι «εμφύλιες» σφαίρες θα ’λεγε κανείς ότι «σημάδεψαν» και το έγγραφο με τη Συνθήκη των Σεβρών, που είχε ο Έλληνας πρωθυπουργός στην εσωτερική τσέπη του σακακιού του, προσημαίνοντας της κατάληξή της!
1920, 14 Νοεμβρίου (1/11): Το κόμμα των Φιλελευθέρων ηττάται στις εκλογές από τη συνασπισμένη αντιπολίτευση. Ο Βενιζέλος φεύγει στο Παρίσι και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, μετά από το δημοψήφισμα [5 Δεκεμβρίου (22/11)] της κυβέρνησης Δημ. Γούναρη, επανέρχεται στην Ελλάδα, δίνοντας στους Συμμάχους μας -με τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντά τους- την αφορμή να εκφράσουν λιγότερο ή περισσότερο καθαρά την αλλαγή στάσης τους απέναντι στη χώρα μας σε επίπεδο οικονομικό, διπλωματικό και στρατιωτικό. Οι Η.Π.Α τηρούν ουδέτερη στάση, με βάση το «δόγμα Μονρόε» για την αυτοδιάθεση των λαών. Ο Γούναρης δεν ανακαλεί τα ελληνικά στρατεύματα, κλείνοντας «έντιμον ειρήνην», σύμφωνα με το προεκλογικό σύνθημα της φιλοβασιλικής παράταξης: «Ειρήνη, αποστράτευση, επάνοδος των στρατευμένων στα σπίτια τους».
1921, 16 Μαρτΐου (3/3): Συνθήκη της Μόσχας ανάμεσα στη Ρωσική Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία με επικεφαλής το Λένιν και στη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση της Τουρκίας με επικεφαλής τον Κεμάλ. Η Συνθήκη προέβλεπε μεταξύ των άλλων διακανονισμό του καθεστώτος των Στενών.ΟΙ Μπολσεβίκοι αναγνώρισαν την ηγεσία υπό τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, ως τη μόνη κυβέρνηση στην Τουρκία και προμήθευσαν τους κεμαλικούς με όπλα και πυρομαχικά και του εξασφάλισαν ισχυρή οικονομική στήριξη.
1921, 3 Δεκεμβρίου (20/11): Διακοίνωση των Συμμάχων ότι η παλινόρθωση του Κωνσταντίνου στο θρόνο της Ελλάδας θα θεωρηθεί πράξη εχθρική προς αυτές με σοβαρές συνέπειες. Η επιστροφή του Βασιλιά σηματοδοτεί την αντίστροφη μέτρηση προς την Καταστροφή!
1921,13 Ιουνίου (30/5): Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επισκέπτεται τη Σμύρνη. Ο Κεμάλ κηρύσσει «ιερό πόλεμο».
1921, 10 Ιουλίου (27/6): Αρχίζει απονενοημένη επίθεση των ελληνικών στρατευμάτων από τέσσερα σημεία για την κατάληψη της Άγκυρας, προκειμένου να πληγεί καίρια το κεμαλικό κίνημα.
1921, 17 Αυγούστου (4/8): Μάχη στο Σαγγάριο με 25.000 Έλληνες νεκρούς και τραυματίες. Υποχώρηση Ελληνικών δυνάμεων στις αρχικές τους θέσεις. Ο βασιλιάς επιστρέφει στην Αθήνα και ο Πρωθυπουργός (Δ. Γούναρης) δηλώνει στη βουλή τη λήξη του επιθετικού πολέμου. Η ελληνική κυβέρνηση αρνείται τους όρους του Κεμάλ για ειρήνευση: α) απόδοση Σμύρνης στην Τουρκία β) Τοπική αυτονομία της Αν. Θράκης και γ) καταβολή πολεμικής αποζημίωσης.
1921, 30 Σεπτεμβρίου (13/10): Συνθήκη του Καρς ανάμεσα στη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση της Τουρκίας και τις Δημοκρατίες της Υπερκαυκασίας (Αρμενία, Γεωργία, Αζερμπαϊτζάν), με ταυτόχρονη εκπροσώπηση της Ρωσικής ΣΟΣΔ. Καθόρισε τα σύνορα ανάμεσα στην Τουρκία και τις Δημοκρατίες αυτές (οι οποίες θα ενταχθούν στην ΕΣΣΔ το Δεκέμβριο του 1922). Αποτελεί τη συνέχεια της Συνθήκης της Μόσχας. Τα νώτα της Τουρκίας είναι πια τελείως καλυμμένα.
1921, 1 Νοεμβρίου (20/10): Η Γαλλία υπογράφει τη Συνθήκη της Άγκυρας με τον Κεμάλ, παραβιάζονται προηγούμενες Συνθήκες των μελών της Αντάντ. Εκκενώνει την Κιλικία (που κατείχε ως «λάφυρο» από τον Α΄ Παγκ. Πόλεμο) και παραδίδει βαρύ οπλισμό στις τουρκικές δυνάμεις, με αντάλλαγμα διάφορα οικονομικά προνόμια στα εδάφη της Τουρκίας. Είχε προηγηθεί, την άνοιξη του 1921, ιταλοτουρκική συμφωνία (Σύμφωνο Sforza-Bekin Sami), με βάση την οποία η Ιταλοί εφοδίαζαν τους κεμαλικούς με πολεμικό υλικό ένεντι οικονομικών ανταλλαγμάτων στην περιοχή της Αττάλειας.
1922, 26 Αυγούστου (13/8): Ο Κεμάλ εξαπολύει επίθεση κατά του ελληνικού μετώπου (Εσκί Σεχίρ-Κιουτάχεια-Αφιόν Καραχισάρ), το διασπά στο Αφιόν Καραχισάρ και κατευθύνεται προς τη Σμύρνη. Ο αποδεκατισμένος ελληνικός στρατός τρέπεται σε άτακτη φυγή προς τα παράλια για να επιβιβαστεί στα πλοία, με πρώτους τους ταγούς του! Λαμπρή εξαίρεση ο Νικόλαος Πλαστήρας, Διοικητής του 542 Συντάγματος Φουστανελοφόρων.
1922, 8 Σεπτεμβρίου (27/7): Οι δυνάμεις του Κεμάλ μπαίνουν στην απροστάτευτη Σμύρνη. Ακολουθεί πυρπόληση της πόλης και σφαγή των κατοίκων μπροστά στα μάτια των Γάλλων, Ιταλών, Άγγλων, και Αμερικανών, που παρακολουθούσαν την ευρωπαικής κυρίως σκηνοθεσίας τραγωδία από τις κερκίδες των πλοίων τους! Ανάμεσα στα μαρτυρικά θύματα και ο μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, που αρνήθηκε να εγκαταλείψει τη Σμύρνη και τον ελληνικό λαό… Η «Νύμφη της Ιωνίας» νεκροστολίστηκε! Η «Μεγάλη Ιδέα» έγινε η Μεγάλη «Καταστροφή»!...
1922, Σεπτέμβριος: Επανάσταση στρατιωτικών τμημάτων της Χίου και της Λέσβου υπό την ηγεσία των συνταγματαρχών Ν. Πλαστήρα, Σ. Γονατά και του αντιπλοιάρχου Δ. Φωκά κατά του Κωνσταντινικού καθεστώτος.
1922, 27 Σεπτεμβρίου (14/9): Ο βασιλιάς παραιτείται υπέρ του υιού του Γεωργίου, αποχωρεί στην Ιταλία και πεθαίνει αιφνίδια το Δεκέμβριο στο Παλέρμο.
1922, 11 Οκτωβρίου (28/9): Συνομολογήθηκε η Συνθήκη των Μουδανιών από τους αντιπροσώπους της Τουρκίας και των Μεγάλων Δυνάμεων και επιβλήθηκε στην ηττημένη Ελλάδα. Βασικός όρος τη η αποχώρηση των ελληνικών στρατευμάτων από την Ανατολική Θράκη και η αναγκαστική προσφυγοποίηση περίπου 250.000 Ελλήνων της περιοχής. Ουσιαστικά καθορίστηκε η νέα ελληνοτουρκική μεθόριος και γράφτηκε το θλιβερό για την Ελλάδα προοίμιο της Συνθήκης της Λωζάννης.
1922, 3 Νοεμβρίου (21/10): Ιδρύεται το «Ταμείο Περίθαλψης Προσφύγων» ως ΝΠΔΔ (Καταργήθηκε και διαλύθηκε το 1925).
1922, 28 Νοεμβρίου (15/11): Το έκτακτο στρατοδικείο, που είχε συστηθεί από την κυβέρνηση Κροκιδά, στη γνωστή «Δίκη των έξι» καταδικάζει τελικά σε θάνατο τους θεωρουμένους ως «πρωταίτιους της τραγωδίας της Μικρασιατικής Καταστροφής». Η εκτέλεσή τους έγινε την ίδια μέρα.
1923, 30 Ιανουαρίου (17/1): Υπογράφεται μεταξύ Βενιζέλου και Ινονού, αντιπροσώπων της Ελλάδας και της Τουρκίας αντίστοιχα, η Σύμβαση περί ανταλλαγής ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών στη Λωζάνη. Προβλεπόταν η υποχρεωτική ανταλλαγή μεταξύ των Ελλήνων ορθοδόξων κατοίκων της Τουρκίας και των Μουσουλμάνων κατοίκων της Ελλάδας. Αυτή θα ίσχυε τόσο γι’ αυτούς που παρέμεναν στις εστίες τους, όσο και για εκείνους που είχαν ήδη καταφύγει στην ομόθρησκη χώρα. Μάλιστα, η ανταλλαγή ίσχυσε αναδρομικά για όλες τις μετακινήσεις που έγιναν από τη μέρα που κηρύχθηκε ο Α΄ Βαλκανικός πόλεμος [18.10.1912 (7/10)]. Έτσι, περίπoυ 1.300.000 Έλληνες εγκατέλειψαν τις εστίες τους πριν ή μετά την Σύμβαση, από το 1912 ως το 1925- κι έγιναν πρόσφυγες στην Ελλάδα και περίπου 500.000 Τούρκοι ακολούθησαν τον αντίστροφο δρόμο. Από την ανταλλαγή αυτή εξαιρέθηκαν οι Έλληνες κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου και οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης.
1923, 3 Μαΐου (20/4): Συστήνεται «Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής Πληθυσμών» (ΓΔΑΠ) στο Υπουργείο Γεωργίας, προκειμένου να συντονίσει και να βοηθήσει το έργο της ελληνικής αντιπροσωπείας στην προβλεπόμενη Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής πληθυσμών. (Από αυτή ιδρύονται το 1924 τα «Γραφεία Ανταλλαγής Πληθυσμών». Το 1926 η ΓΔΑΠ κατάρτισε το «Γενικό Μητρώο Ανταλλαξίμων» που συντάχθηκε με βάση τη διοικητική διαίρεση της Θράκης και της Μικράς Ασίας, συμπερλαμβανομένου του Πόντου).
1923, 24 Ιουλίου: Υπογράφεται η Συνθήκη της Λωζάνης από Ελλάδα, Τουρκία, Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία, Σοβιετική Ένωση... Σύμφωνα με αυτή ορίζεται ο ποταμός Έβρος ως σύνορο Ελλάδας-Τουρκίας, ενώ αποδίδονται τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος στη Τουρκία. Επίσης, τα Δωδεκάνησα αναγνωρίστηκαν ρητά ως ιταλική κτήση, ενώ η Τουρκία αναγνώρισε οριστικά την παραχώρηση της Κύπρου στην Αγγλία. (Η αρχική παραχώρηση είχε γίνει το 1878 με μυστική συμφωνία στο συνέδριο του Βερολίνου). Η Συνθήκη της Λωζάνης επικυρώνει τη χωρίς Ιθάκη Οδύσσεια της προσφυγιάς που είχε υπογραφεί, με το Σύμφωνο για την Ανταλλαγή Πληθυσμών της 30ης Ιανουαρίου 1923, αφού οι «ανταλλάξιμοι» και από τις δύο πλευρές δεν είχαν το δικαίωμα της επιστροφής στις πατρογονικές εστίες.
1923, 29 Σεπτεμβρίου: Ιδρύεται η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων, ως αυτόνομος οργανισμός με έδρα την Αθήνα υπό την εποπτεία της ΚτΕ και υπό την προεδρία του Αμερικανού διπλωμάτη Ερρίκου Μοργκεντάου. Η λειτουργία της άρχισε το Δεκέμβριο του ίδιου έτους.
1923, 5 Οκτωβρίου: Με βάση το άρθρο 11 της Συνθήκης της Λωζάνης ιδρύθηκε «Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής Πληθυσμών» με έδρα τη Κων/πολη και με αρμοδιότητα τον καθορισμό του τρόπου μετανάστευσης των πληθυσμών και της εκτίμησης της ακίνητης περιουσίας των ανταλλαξίμων.
1923, 16 Δεκεμβρίου: Γίνονται εκλογές -με αποχή των φιλομοναρχικών- για την ανάδειξη της Δ΄ Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης, η οποία και θα αποφασίσει το πολίτευμα της Ελλάδας και σχηματίζεται κυβέρνηση Φιλελευθέρων, με πρωθυπουργό το Γεώργιο Κφαντάρη και μετά τον Αλέξανρο Παπαναστασίου. Ο βασιλιάς φεύγει και ονομάζεται αντιβασιλιάς ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης.
1924, 25 Μαρτίου: Η ελληνική Βουλή ανακηρύσσει τη Δημοκρατία με ψήφισμά της, το οποίο θα επικυρωθεί με το δημοψήφισμα της 13ης Απριλίου 1924.
1924 Μάρτιος-1928 Μάιος: Περίοδος πολιτικής αστάθειας. Κυβερνήσεις: Αλ. Παπαναστασίου, Θεμιστοκλή Σοφούλη, Ανδρ. Μιχαλακοπούλου, Δικτατορία Θ. Πάγκαλου, κυβέρνηση Γεωρ. Κονδύλη, οικουμενική κυβέρνηση Αλ. Ζαΐμη.
1924, 13 Ιουνίου: Συστάθηκε η Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής Πληθυσμών που υπαγόταν στο Υπουργείο Γεωργίας και για την αποτελεσματικότερη λειτουργία της ιδρύονται και Γραφεία Ανταλλαγής Πληθυσμών στις οικονομικές εφορίες των αποκαλούμενων «Νέων Χωρών» στις οποίες περιλαμβάνονται: η Θράκη, η Μακεδονία, η Ήπειρος, η Κρήτη και το ΒΑ. Αιγαίο.
1925, 5 Μαΐου: Το Ελληνικό Δημόσιο υπογράφει Σύμβαση με την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος για την πληρωμή προκαταβολής στους δικαιούχους πρόσφυγες ως έναντι και μέχρι της αποπληρωμής της όλης περιουσίας τους, που αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν στη Τουρκία. Δύο ακόμη ανάλογες συμβάσεις υπογράφτηκαν τρία χρόνια μετά, τον Απρίλιο και τον Νοέμβριο του 1928. Μετά τα παραπάνω, καταργήθηκε το «Ταμείο Περίθαλψης Προσφύγων» που είχε ιδρυθεί τρία χρόνια πριν.
1928, 19 Αυγούστου: Εκλογική νίκη του Κόμματος των Φιλελευθέρων του Ελευθερίου Βενιζέλου με μεγάλη πλειοψηφία.
1930, 10 Ιουνίου: Υπογράφεται στην Άγκυρα μεταξύ Ελλάδας Τουρκίας η ομώνυμη Συμφωνία της Άγκυρας, που προέβλεπε την οριστική απόσβεση των οικονομικών υποχρεώσεων μεταξύ των δύο Χωρών, όριζε ότι οι ανταλλάξιμες ελληνικές περιουσίες στη Τουρκία και οι μουσουλμανικές στην Ελλάδα περιέρχονται στην κυριότητα του τουρκικού και ελληνικού Δημοσίου αντίστοιχα και ρύθμιζε το ζήτημα των Ελλήνων ορθοδόξων της Κωνσταντινούπολης και των μουσουλμάνων της Θράκης. Επίσης των «φυγάδων», των Τούρκων αντικεμαλικών και 40.0000 Ελλήνων της Πόλης που είχαν καταφύγει στην Ελλάδα. Τους πρώτους η Ελλάδα υποχρεώθηκε να παραδώσει στην Τουρκία, ενώ τους δεύτερους να κρατήσει ως μη ανταλλάξιμους! Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα άρθρα 7-19 της συνθήκης που καθορίζουν ότι κάθε διαφορά μεταξύ των δύο κρατών πρέπει να υποβάλλεται στη διαδικασία του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης ή άλλου διαιτητικού οργάνου, στο οποίο τα μέρη θα συμφωνούσαν.
1930, 30 Οκτωβρίου: ολοκληρώνεται η προαναφερόμενη συμφωνία με τα Σύμφωνο φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας. Το σύμφωνο αυτό χαρακτηρίστηκε ως ο θεμέλιος λίθος της ελληνοτουρκικής φιλίας, που λειτούργησε ικανοποιητικά μέχρι το 1955, που αναζοπυρώθηκε το κυπριακό πρόβλημα και παράλληλα ξέσπασαν τα «Σεπτεμβριανά» στην Πόλη, το οργανωμένο πογκρομ της νύχτας της 6ης Σεπτεμβρίου 1955 κατά των Ελλήνων ομογενών και Αρμενίων από τον καθοδηγούμενο τουρκικό όχλο. Συγχρόνως όμως θεωρείται και ως η ληξιαρχική πράξη θανάτου της Μεγάλης ιδέας.
Παράλληλα υπογράφτηκαν στην Άγκυρα το Πρωτόκολλο για τον περιορισμό των ναυτικών εξοπλισμών και η Σύμβαση Εμπορίου, Εγκατάστασης και Ναυτιλίας, σύμφωνα με την οποία μπορούσαν οι υπήκοοι των δύο κρατών να ταξιδεύουν ή και να εγκαθίστανται με κάποιες προϋποθέσεις και περιορισμούς στο έδαφος της άλλης χώρας.
Προς στιγμή θεωρήθηκε ότι όσοι πρόσφυγες ήθελαν μπορούσαν να επιστρέψουν. όμως αυτό ήταν ήδη απαγορευμένο από τη Σύμβαση της Ανταλλαγής και από τη σκληρή πραγματικότητα!
Με άλλα λόγια, «ο κύβος είχε ριφθεί»!...
Το Ανατολικό Ζήτημα είχε δύσει οριστικά για την Ελλάδα με το χειρότερο τρόπο!...
Η υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας είχε… εξαϋλωθεί και το μόνο που της απέμενε ήταν η μετάλλαξή της στην ου-τοπική, την πνευματική Μικρά Ασία!...
