ΡΟΗ ΕΙΔΗΣΕΩΝ
MENOY
ΑΠΟΨΕΙΣ

Θα υπάγω εις τους κήπους του Ρεθύμνου

0

Ιστορικές περιηγήσεις (19)

 

Σήμερα θα επισκοπήσουμε το θέμα των δημόσιων κήπων του Ρεθύμνου και της Κρήτης συνολικά, με την ευκαιρία της κυκλοφορίας και παρουσίασης του βιβλίου μου «Θα υπάγω εις τους κήπους. Επισκέψεις στο αστικό πράσινο του Ρεθύμνου». Θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε ερωτήματα, όπως πόσοι και ποιοι είναι οι μέχρι σήμερα δημόσιοι κήποι της πόλης μας, ποιοι είναι οι σημαντικότεροι ιστορικά κήποι της Κρήτης, σε ποια ιστορικά πλαίσια εντασσόταν η δημιουργία τους και με ποια παράλληλα συνέβη αυτή.

 

Θα ξεκινήσουμε με τους έξι μέχρι σήμερα δημόσιους κήπους του Ρεθύμνου. Ο πρώτος απ’ αυτούς διαμορφώθηκε πριν από το έτος 1850, οπότε εμφανίζεται στον χάρτη Ρεθύµνου του G. Wilkinson (1850), προβληµατίζοντας µε την πρωιμότητα της κατασκευής του, αν αναλογιστεί κανείς ότι ο αντίστοιχος Κήπος των Χανίων, που θεωρήθηκε πρωτοποριακός για την εποχή του, διαµορφώθηκε το 1871. Ο πρώιµος αυτός ρεθεμνιώτικος Κήπος θα πρέπει να υδρευόταν, κατά την πρώτη κρίσιµη περίοδο ανάπτυξης των φυτών, από τη γειτονική στα ανατολικά κρήνη, που σηµειώνεται στον ίδιο χάρτη και δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα αν ταυτιζόταν με την μεταγενέστερη Μεσκηνόβρυση (1863). Το πιθανότερο είναι ο Κήπος αυτός να καταργήθηκε, στη συνέχεια, λόγω ανάγκης περαιτέρω επέκτασης των µουσουλµανικών νεκροταφείων της πόλης.

 

Ο επόμενος δημόσιος Κήπος της πόλης διαμορφώθηκε το έτος 1889 από τον νεοσύστατο τότε Δήμο Ρεθύμνης, στην οροφή του Πύργου του Νερού (Σου Κουλέ). Ο Κήπος αυτός δημιουργήθηκε µε υπόδειξη του Ρεθεμνιώτη γιατρού Περτέφ Εφέντη, «...για να δώσει αέρα και ήλιο στους δυστυχισµένους, που κατοικούσαν στην υγρασία και τη µούχλα ανήλιων σπιτιών». Η θάλασσα όµως, που χτυπούσε τον Πύργο, δεν τον άφησε να µακροηµερεύσει. Για τους νεότερους θα πρέπει να συμπληρώσουμε ότι την εποχή εκείνη το τείχος που περιέβαλε το βενετσιάνικο λιμάνι ήταν άμεσα εκτεθειμένο στην ορμή του Κρητικού Πελάγους.

 

Η αυλή της Σχολής Αστυνομίας στις μέρες μας σε τίποτα σχεδόν δεν θυµίζει τον εκτεταµένο κήπο που είχε διαµορφωθεί εκεί, στο λυκόφως της οθωµανικής κυριαρχίας. Τον χώρο είχε παραχωρήσει το έτος  1894 στον ∆ήµο Ρεθύµνης ο Χασάν Μπαµπάς (ο οποίος είχε έναν επίσης εξαιρετικό κήπο στον γειτονικό τεκέ του) και για τη δηµιουργία του είχε πραγµατοποιηθεί έρανος. Είχε σχήµα τετράπλευρου και στην έκτασή του, που έφτανε τα είκοσι στρέμματα, είχαν φυτευτεί δέντρα και κατασκευαστεί κρήνες. Πρωτοποριακή για την εποχή ήταν η περίφραξή του µε συρµατόπλεγµα, για την αποφυγή ζηµιών από τα ζώα. Ο πρώιµος αυτός κήπος καταστράφηκε κατά την επανάσταση του 1897, εκτός κάποιων πεύκων στα βόρειά του.

 

Ο τέταρτος κατά σειρά δημόσιος Κήπος του Ρεθύμνου υπήρξε προϊόν ανακατασκευής. Το έτος 1898 ο Κήπος του Λιμανιού ανακατασκευάστηκε, µε φύτευση νέων δέντρων και δηµιουργία αναβρυτηρίου. Την επόµενη χρονιά, ο Αρµοστής Πρίγκιπας Γεώργιος τον επισκέφθηκε και φύτεψε συµβολικά έναν φοίνικα. Η ονοµασία της ευρύτερης περιοχής, που ακούγεται µέχρι σήµερα ως Κιουλούµπασης, οφείλεται, σύµφωνα µε µιαν άποψη, σ’ αυτόν ακριβώς τον «ωραίο κήπο» (παραφθ. > τουρκ. gül bahçe).

 

Ο πέμπτος κατά χρονολογική σειρά Κήπος δημιουργήθηκε σε τμήμα της τότε Πλατείας Αβέρωφ (σημερινή Νομαρχία και Γήπεδο) επί δηµαρχίας Χουσνί Βακογλάκη (1911-1919). Απαρτιζόταν από µια εκατοντάδα πυκνοφυτεµένων πεύκων, µε τρεις σκυρόστρωτους διαδρόµους ανάµεσά τους. Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι μια στοιχειώδης διαµόρφωση του χώρου είχε προηγηθεί, µε την οικοδόµηση του ∆ιοικητηρίου, στα µέσα του  19ου αι.  Εκείνη την πρώτη εικόνα της πλατείας έχει διασώσει σε πίνακά του ο λαϊκός ζωγράφος ∆. Τεριακής-Μούρµουρας.

Ο σημερινός λοιπόν Δημοτικός Κήπος είναι ο έκτος κατά σειράν. Όπως είναι γνωστό, τον οραματίστηκε ο δήμαρχος της πόλης Μενέλαος Παπαδάκης, που δημάρχευσε τη δύσκολη περίοδο Δεκέµβριος 1922 – Oκτώβριος 1925. Σ’ αυτόν δεν πιστώνεται µόνο η ίδρυση του Κήπου, αλλά και η εξασφάλιση των υλικών προϋποθέσεων συντήρησής του, µέσω της δηµιουργίας του παράπλευρου Αγροκηπίου (στο οικόπεδο του σημερινού χώρου στάθμευσης), το οποίο, µεταπολεµικά, συνέχισε τη λειτουργία του, στο εσωτερικό πλέον του Κήπου. Στο έργο του, ο Παπαδάκης είχε βασικό συµπαραστάτη τον δηµαρχιακό πάρεδρο Στυλιανό Γαλερό.

 

Ο άνθρωπος όμως που ολοκλήρωσε το έργο του Κήπου, και ταυτίστηκε µ’ αυτόν, ήταν ο  Τίτος Πετυχάκης, δικηγόρος το επάγγελµα, και, επί σειρά θητειών, δήµαρχος Ρεθύµνης. Ευρισκόµενος κάποτε στο Κάιρο, είχε εντυπωσιαστεί από τους ιδιωτικούς κήπους των εκεί πλουσιόσπιτων. Αργότερα, υπηρετώντας ως δικαστικός λειτουργός στον Βάµο Χανίων, φρόντισε για τη δηµιουργία ενός αλσυλλίου ευκαλύπτων, που διατηρείται µέχρι σήµερα. Από το  1925, ως δήµαρχος Ρεθύµνης πλέον, ρίχτηκε µε πάθος στο έργο της δηµιουργίας του Κήπου, µε βασικούς συµπαραστάτες τον έµπορο Γεώργιο Μαµαλάκη, τον αρχικηπουρό-επιστάτη ∆ηµήτριο Μανωλεσάκη και ακοίµητο φύλακα τον προσφυγικής καταγωγής Τσουµενή.

 

Για να μην μείνουμε όμως στο Ρέθυμνο και στους έξι Κήπους του, κινδυνεύοντας να χαρακτηριστούμε τοπικιστές, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι παρόμοια κίνηση σημειωνόταν και στα άλλα διαμερίσματα της Κρήτης. Η έννοια του δημόσιου κήπου εισήχθη στο νησί από μορφωμένους Οθωμανούς αξιωματούχους, οι οποίοι είχαν γνωρίσει τέτοιους κήπους κατά τη διάρκεια ταξιδιών, αποστολών ή σπουδών τους στην Ευρώπη. Μετά το Ρέθυμνο, στα Χανιά ο Γενικός Διοικητής Κρήτης Ρεούφ πασάς  το 1871 (και όχι το 1870, όπως πανομοιότυπα συνηθίζεται να αναφέρεται) ίδρυσε τον εκεί Κήπο. Σ’ αυτόν έχω αφιερώσει το βιβλίο μου «Ο Δημοτικός Κήπος των Χανίων. Ιστορία, πανίδα, χλωρίδα, εκπαιδευτικές δραστηριότητες», το οποίο πρόκειται να κυκλοφορήσει -σύντομα ελπίζω- σε δεύτερη, επηυξημένη, έκδοση από τις εκδόσεις «Πυξίδα της Πόλης».

 

Την ίδια ακριβώς περίοδο, δημόσιο κήπο ίδρυσε στην πρωτεύουσα του λιβά του Λασιθίου, το Καινούριο Χωριό  και αργότερα Νεάπολη, ο διοικητής του, Κωστής Αδοσίδης πασάς, ο οποίος εφοδίασε την εκεί έδρα του με πλήθος επιφανών δημόσιων κτηρίων. Ο κήπος της Νεάπολης διατηρείται σε γενικές γραμμές μέχρι σήμερα, εκτός από το περίφημο εξαγωνικό σιντριβάνι του. Υπάρχει μάλιστα η πληροφορία ότι ο πρώτος αυτός χριστιανός διοικητής μαζί με ορισμένα από τα δέντρα, είχε εισάγει για εδαφοκάλυψη το φυτό ξινίδα (Oxalis pescaprae), το οποίο σταδιακά επεκτάθηκε και κατέκλυσε την Κρήτη.

 

Ο πιο γνωστός ιδιωτικός κήπος βρισκόταν στο χωριό Αγιές Παρασκιές και ανήκε στον αγιογράφο Στέφανο Νικολαΐδη (εικόνα). Ήταν γνωστός με το όνομα «Περιβόλι» και αποτελούνταν από 600 δέντρα πολλών ποικιλιών. Ήταν διαιρεμένος σε αλέες, η καθεμιά από τις οποίες είχε διαφορετικό όνομα. Το έτος 1880 ο Φωτιάδης πασάς τον είχε επισκεφθεί. Λέγεται ότι, καθισμένος το ηλιοβασίλεμα στη βεράντα του σπιτιού, είχε υποδείξει ότι η θέση μιας κατάφορτης πορτοκαλιάς θα έπρεπε να είναι διαφορετική. Το ίδιο βράδυ επιστρατεύτηκαν αρκετοί χωρικοί για να μεταφυτεύσουν εκεί το δέντρο, οπότε το επόμενο πρωί η έκπληξη του Πασά ήταν μεγάλη από τη νέα θέση του δέντρου!

 

Και άλλοι ιδιωτικοί κήποι ήταν γνωστοί κατά τον 19ο αιώνα στην Κρήτη, μεταξύ των οποίων ο κήπος Σελσεμπίλια (το όνομα μιας από τις κρήνες του Παραδείσου) του Μουσταφά πασά, του επονομαζόμενου και Γκιριτλή, στα Περιβόλια Χανίων. Ήταν διαμορφωμένος γύρω από την εκεί έπαυλή του, που είχε οικοδομηθεί το έτος 1850. Σ’ αυτή φιλοξένησε ο Μουσταφά Πασάς τον Σουλτάνο Αμπντούλ Μετζίτ το 1850, όταν εκείνος επισκέφτηκε την Κρήτη μαζί με τον Αντιβασιλέα της Αιγύπτου Αμπάς.

 

Ένας άλλος επιφανής κήπος, αρκετά νεότερος χρονολογικά, είναι ο γνωστός ως Πάρκο Γεωργιάδη. Δημιουργήθηκε στη Ηράκλειο κατά τη δεκαετία του 1950 (εικόνα) στο όνομα του ιστορικού αυτού δημάρχου, ανάμεσα στη Λεωφόρο Δημοκρατίας και την πλατεία Ελευθερίας, στον χώρο της επιχωματωμένης τάφρου. Το Πάρκο έγινε ευρύτερα γνωστότερο πρόσφατα, εξαιτίας των κινητοποιήσεων για την αποτροπή ανάπλασής του, με αμφίβολα επιχειρήματα.

 

Στην Κνωσό η Βρετανική Σχολή Αθηνών συντηρεί μέχρι σήμερα τον κήπο που είχε δημιουργήσει γύρω από τη Βίλα Αριάδνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα ο Sir Arthur Evans, έναν μεσογειακό κήπο με φύτευση «ρομαντικά άναρχη». Ο κήπος αυτός είναι σήμερα προστατευόμενος και χαρακτηρισμένος ως «διατηρητέο ιστορικό μνημείο».

 

Στα Χανιά περισσότερο και στο Ηράκλειο και στο Ρέθυμνο λιγότερο, τα νεοκλασικά σπίτια των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα περιλάμβαναν στην πρόσοψή τους επιφανείς ιδιωτικούς κήπους, από τους οποίους δεν έλειπαν τα φοινικοειδή. Στο Ηράκλειο γνωστός ήταν ο μεγάλος κήπος της «Κονάκας» του Μπεδιρχάν μπέη με τα άφθονα νερά της, η «Περβόλα», στην οποία αργότερα οικοδομήθηκε το Πανάνειο Νοσοκομείο, όπως και ο κήπος του Σαμή Μπέη με τα σιντριβάνια του. Στα Χανιά διασώζονται ακόμα κάποιοι κήποι, ιδιαίτερα στην οδό Τζανακάκη, οι περισσότεροι όμως γερασμένοι.

Τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Κρήτης στα τέλη του 20ού αιώνα επιχείρησαν τη δημιουργία βοτανικών κήπων. Το Πολυτεχνείο Κρήτης δημιούργησε το έτος 1994 στα Χανιά το Πάρκο Διάσωσης Χλωρίδας και Πανίδας (φωτογραφία) σε έκταση 300 στρεμμάτων. Στο Ρέθυμνο οι πανεπιστημιακές σχολές δημιούργησαν στον περιβάλλοντα χώρο των κτηρίων τους τον Βοτανικό Κήπο Πανεπιστημίου Κρήτης, για ερευνητικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς. Στην Κήπο αυτό πολύ συχνή ξεναγός ομάδων επισκεπτών είναι η αναπληρώτρια καθηγήτρια Βιολογίας - Οικολογίας Μαριάννα Καλαϊτζιδάκη.

 

Η Μαριάννα Καλαϊτζιδάκη μου έκανε την τιμή να προλογίσει το βιβλίο μου και θα το παρουσιάσει σε εκδήλωση στα πλαίσια των Ημερών Ρεθύμνου 2019 την επόμενη Τετάρτη 19 Ιουνίου στις 8.30 μ.μ. στον Δημοτικό Κήπο. Συμπαρουσιαστής θα είναι ο Μίνως Αλεφαντινός, αρχιτέκτων μηχανικός και αντιδήμαρχος Ρεθύμνου. Στις προσπάθειες  αύξησης του πρασίνου θα αναφερθεί ο συμπολίτης εθελοντής Μιχάλης Κουμνάς. Θα ακολουθήσει η δική μου προβολή με «Τα παραλειπόμενα του βιβλίου». Την εκδήλωση θα συντονίσει ο αντιπρόεδρος του Συλλόγου Κατοίκων Παλιάς Πόλης Πετρούλα Βαρθαλίτου και θα χαιρετήσει ο πρόεδρος Θωμάς Κρεβετζάκης. Αποσπάσματα λογοτεχνικών κειμένων θα διαβάσουν οι Κατερίνα Ξεκάλου, ο Γιώργος Ξενικάκης και η Κατερίνα Τσακάλη.

 

Το βιβλίο αυτό επιμελήθηκε η Αγγελική Βλαχοπούλου και εκδότης του είναι οι Εκδόσεις Γραφοτεχνική, οι οποίες το ενέταξαν στη σειρά «Ιστορικές Περιηγήσεις στο Ρέθυμνο», ως τρίτο κατά σειρά. Η εκδήλωση τελεί υπό την αιγίδα του Δήμου Ρεθύμνης και την μουσική εισαγωγή της έχει παρακληθεί να προσφέρει, όπως παλιά κάθε Κυριακή, η ορχήστρα της Δημοτικής Φιλαρμονικής. Θα προηγηθεί σχετική ξενάγησή μου, με σημείο αφετηρίας την πλατεία της Νομαρχίας στις 7.00 μ.μ. Θα είναι η τρίτη στη σειρά, μετά από εκείνες τον Μάιο του 2017, και κατά πάσα πιθανότητα η τελευταία, εφόσον για την πραγματοποίησή της απαιτείται συντονισμός αρκετών συμπολιτών, προκειμένου να γνωρίσουμε τις «Περβόλες» και τις «κρυφές» αυλές της Παλιάς Πόλης. Όσοι πιστοί προσέλθετε, σε ξενάγηση και εκδήλωση!

0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ