Τον Ιούλη μήνα του 1947 ήρθα στο Ρέθεμνος, για ν’ αρχίσω φροντιστήριο προκειμένου να δώσω εξετάσεις το Σεπτέμβρη για να εισαχθώ στο Γυμνάσιο. Φροντιστής μου θα ήταν ο θεολόγος καθηγητής του Γυμνασίου Σπύρος Θυμιανός, γαμπρός των Ανδρουλιδάκηδων. Και τούτο, γιατί με την οικογένεια Κων/νου Ανδρουλιδάκη οι Καλλέργες, το σόι της Μάνας μου, ήταν μακρινοί συγγενείς. Και με τα παιδιά του Κων/νου, που καταγόταν από τον Καϊναρτζέ, διατηρούσαμε και φιλικές σχέσεις. Ιδιαίτερα ο πιο μικρός αδερφός της Μάνας μου ο Γιώργης, που ήταν τσαγκάρης και διατηρούσε στην Αρκαδίου 102 καλό κι ονομαστό μαγαζί, ήταν πολύ φίλος και συνδεμένος με τους Ανδρουλιδάκηδες.
Το Μίνω, που ζούσε στην Αθήνα. Το διακρινόμενο ανάμεσα στους δικηγόρους του Ρεθέμνους Νίκο. Το συμβολαιογράφο Γιώργη, που μετοίκησε στην Αθήνα μετακατοχικά. Τον επίσης συμβολαιογράφο πράο και πάντα χαμογελαστό Σπύρο, σύζυγο της κόρης του συμβολαιογράφου Λουκάκη Λέλας. Αλλά και με τις αδερφές τους. Τη Ευαγγελία, που ήταν Δασκάλα κ είχε παντρευτεί το δικηγόρο Προκοπάκη. Την Αλεξάνδρα, που είχε παντρευτεί το δικηγόρο Σταύρο Κελαϊδή και την Ελίζα, που είχε παντρευτεί τον καθηγητή Σπύρο Θυμιανό.
Γι’ αυτό και θα με φρόντιζε αυτός ο θεολόγος καθηγητής, που ήταν ψηλός και μ’ ευχάριστο παρουσιαστικό. Το περπάτημά του ήταν χαραχτηριστικό. Αργός ρυθμός. Μεγάλες δρασκελιές. Κ ένα «παλαντζάρισμα» αριστερά-δεξιά, λες και βρισκόταν σε κατάστρωμα πλοίου σε φουσκοθαλασσιά. Είχε κακοποιηθεί από τους ΝΑΖΙ αλεξιπτωτιστές, που τον είχαν συλλάβει κοντά στη Μαγνησία. Ήταν ο ένας από τους τρεις θεολόγους καθηγητές Γυμνασίου της πόλης μας, που ασκούσαν και χρέη ιεροκήρυκα στους Ναούς της. Οι άλλοι δυο ήταν ο Κωστής Δρακωνάκης από το Λασίθι κι ο Κων/νος Πωλογιωργάκης. Κ οι τρεις τους με δίδαξαν υστερότερα και τους θυμούμαι πάντα μ’ ευγνωμοσύνη και μάλιστα το Θυμιανό και το Δρακωνάκη. O Δρακωνάκης μάλιστα, που με το γιο του Ανδρέα είμαστε συμμαθητές κ ήταν ο απουσιολόγος του τμήματος, με δίδαξε κι αρχαία ελληνικά στις δυο πρώτες τάξεις του Γυμνασίου…
Το σπίτι του Θυμιανού ήταν αμέσως ανατολικά του ξενοδοχείου Ξενία, που τότε δεν ήταν ακόμη χτισμένο. Το σπίτι αυτό ήταν μονοκατοικία με κήπο περιποιημένο. Είχε πολλές και πολύχρωμες τριανταφυλλιές. Δυο σειρές αγγελικές κουρεμένες, που σχημάτιζαν πράσινους «τοίχους» πιο ψηλούς από το μπόι που είχα. Αυτές μ’ εντυπωσίαζαν πολύ. Άφηναν μεταξύ τους διάδρομο, που οδηγούσε από την αυλόπορτα στη δυτική βεράντα, απ’ όπου η κύρια είσοδος του σπιτιού. Εκεί, σ’ αυτή τη βεράντα, που την έλουζε το δροσερό θαλασσινό αεράκι καθόμαστε και με δίδασκε ο αξέχαστος καθηγητής…
Η αφεντιά μου θα ήμουν κάτω από την προστασία του θείου μου και θα έμενα σπίτι του, όσο θα μαθήτευα στο Γυμνάσιο, αν, φυσικά, θα πετύχαινα να εισαχθώ σ’ αυτό τον «Οίκο(ς) Παιδείας», όπως έγραφε κ η πινακίδα πάνω από τα …προπύλαιά του.
Το σπίτι του καλού μου θείου Γεωργίου Ν. Καλλέργη, που θα με φιλοξενούσε, θα με ταϊζοπότιζε και θα με προστάτευε, σαν καλός μου Άγγελος, βρισκόταν στην παλιά πόλη. Σ’ ένα στενό δρόμο, που έφερε τον παλιό καιρό την ονομασία «οδός Χλόης» και τώρα φέρει την ονομασία «οδός Μίνωος». Είχε τότε τον αριθμό «11». Εκεί, στη γωνία
της Μίνωος με την οδό Αναγνώστη Τσίχλη στέκει ακόμη, αλλά τώρα είναι ανακαινισμένο. Ήταν κ είναι ακόμη μονώροφη μονοκατοικία με είσοδο τότε από τη Μίνωος. Τώρα έχει αγοραστεί κι ανήκει σε αλλοδαπό ιδιοχτήτη. Η είσοδός του έχει μεταφερθεί στην οδό Τσίχλη και προς τη Μίνωος έχει κρεμαστεί μικρό μπαλκόνι, χάρη στο οποίο έχει υποχωρήσει λίγο προς τα μέσα ο τοίχος του ορόφου. Με την είσοδό σου στο ισόγειο, έμπαινες στο «καθημερινό» κι από εκεί στην κουζίνα, που ήταν κανονική στις διαστάσεις της με μικρό κελάρι (αποθήκη) και μικρό αποχωρητήριο στο βάθος της προς την οδό Τσίχλη. Δίπλα στην πόρτα της κουζίνας ήταν εσωτερική σκάλα, που οδηγούσε από το καθημερινό στον όροφο. Η σκάλα είχε τρία πέτρινα σκαλοπάτια και μετά το τρίτο σχημάτιζε πλατύσκαλο. Πάνω σ’ αυτό είχε τη βάση της ξύλινη σκάλα, με αντίθετη φορά προς την πέτρινη κι οδηγούσε στον όροφο. Κάτω από αυτή τη σκάλα ήταν τοποθετημένο το κελάρι, που κατείχε και χώρο της κουζίνας για να τετραγωνίζεται και να γωνιάζει στο δυτικό τοίχο της οικοδομής. Στον όροφο ήταν ένα μεγάλο δωμάτιο, που μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως σαλόνι κ ένα μικρό, σαν κρεβατοκάμερα. Αυτοί οι δυο χώροι κι ο μικρός διάδρομος, που σχηματιζόταν μεταξύ τους από το κεφαλόσκαλο ίσαμε τον απέναντι τοίχο, είχαν ξύλινο δάπεδο (οντά). Πλάι στο κεφαλόσκαλο ήταν ένα πιο μικρό ακόμη πλακόστρωτο δωμάτιο, που συμπλήρωνε κατά το πλάτος τη διάσταση του χτιρίου. Σ’ αυτό το πολύ μικρό δωμάτιο, που χωρούσε μόλις μια «κοκέτα», υπήρχε βορινή πόρτα, που οδηγούσε σε πολύ μικρό ακάλυπτο πλακόστρωτο χώρο κι από ‘κει μια σιδερόσκαλ’ ανέβαζε στο δώμα της οικοδομής, που ήταν στρωμένο με λεπιδόχωμα.
Αυτό το μικρό πλακόστρωτο δωματιάκι παραχωρήθηκε σε μένα σαν υπνοδωμάτιο και το διπλανό ήταν το υπνοδωμάτιο του θείου μου. Το πιο μεγάλο δωμάτιο έμενε στην ουσία κενό, ίσαμε που νυμφεύτηκε ο θείος μου (1949) την θειά μου την Ελένη το γένος Εμμ. Λιοδάκη.
Η θειά μου, ήταν η πιο μικρή από τις τρεις θυγατέρες του Εμμανουήλ Λιοδάκη και της Καλλιόπης, το γένος Στυλ. Καλαϊτζάκη. Οι δυο άλλες ήταν η Βαγγέλα κ η Μαρία, που εργαζόταν στο τυπογραφείο των θείων τους Βασιλάκη και Γιάγκου Καλαϊτζάκη. Η θειά μου ήταν νηπιαγωγός στο νηπιαγωγείο της «κυρίας Αμαλίας», που λειτουργούσε τότε δυτικά του κεντρικού καταστήματος της Εθνικής Τράπεζας, με είσοδο από την Τσουδερών. Οι Λιοδοπούλες αυτές ήταν ορφανές. Ο πατέρας τους είχε σκοτωθεί στα Περιβόλια σ’ ένα γλέντι, κατά τη διάρκεια του οποίου εξελίχτηκε από μια παρεξήγηση «καβγάς». Δέχτηκε μια δυνατή κλωτσιά στην κοιλιά κ έμειν’ επί τόπου ο καημένος. Στο μέτωπο της Αλβανίας έχασαν και το Στέλιο, το μοναδικό τους αδελφό. Κ έμειναν αυτές με τη χαροκαμένη Μάνα τους στην προστασία του αδελφού της, αυτού του καλοκάγαθου Βασιλάκη, που έμεινε χωρίς δική του οικογένεια...
Σ’ αυτή τη φωτογραφία φαίνεται η οδός Αναγνώστη Τσίχλη. Πρώτο δεξιά είναι το ανακαινισμένο σήμερα και φρεσκοβαμμένο σπίτι του θείου μου. Διακρίνεται η πόρτα του, που παλιά ήταν παράθυρο. Το σπίτι που ακολουθεί ύστερ’ από αυτό ήταν τότε της κυράς Αργυρώς. Μιας γερόντισσας, που είχε μανία με την καθαριότητα. Αλλοίμονο σ’ όποιο πατούσε και λέρωνε το στενό τσιμεντένιο πεζοδρόμιο, που είχε ριγμένο κατά το πλάτος της πρόσοψης του σπιτιού της. Απέναντι στης κυράς Αργυρώς στο δίπατο σπίτι έμενε η οικογένεια του Καραγιάννη, που ήταν μάγειρας στη Χωροφυλακή. Η γυναίκα του, η Αρχοντία, ήταν προσφυγοπούλ’ από τη Λούτρα. Ο μαντρότοιχος μπροστά με τις καρικατούρες ανήκε στο σπίτι της Ματούλας, κ είχε κ εξακολουθεί να έχει είσοδο από τη Μίνωος και μεγάλη αυλή.
Σ’ αυτό το στενό της παλιάς πόλης, που ήταν το σπίτι του θείου μου, δόθηκε από το Δήμο τιμητικά τ’ όνομα της πιο παλιάς Δυναστείας, που γνωρίζομε πως βασίλεψε στην Κρήτη. Εκείνης του Μίνωος! Μια και δεν υπήρχε ίχνος Χλόης σ’ αυτό. Κ είναι το πρώτο παράλληλο στενό νότια της Μελισσηνού. Πίσω από τις εγκαταστάσεις της παλιάς «Ηλεχτρικής», των Μυρσιλίδη – Ζακάκη - Σκευάκη – κ.λπ., που τώρα κατέχει τον τόπο τους ξενοδοχείο.
Η Μίνωος ήταν πρωτύτερα τουρκομαχαλάς. Γι’ αυτό τα σπίτια της άδειασαν με την αποχώρηση των τούρκων εξαιτίας της ανταλλαγής πληθυσμών, που έγινε στην Κρήτη αρχές της δεκαετίας του είκοσι. Αυτά τα σπίτια παραχωρήθηκαν υστερότερα στους έλληνες πρόσφυγες, που ήρθαν καταδιωγμένοι από τη Μικρασία φουρνιές – φουρνιές από το 1922 ως τα 1924, σαν ανταλλάξιμα. Γι’ αυτό κατοικούσαν όλη τη Μίνωος πρόσφυγες. Οι λιγοστοί ντόπιοι που κατοικούσαν σ’ αυτή κατά την περίοδο 1947 – 1953, που αναφέρομαι, αγόρασαν τους κλήρους προσφύγων, που μετοίκησαν αλλού ή είχαν οι πρόγονοί τους εγκατασταθεί στη Μίνωος πριν από την ανταλλαγή πληθυσμών.
Η Μίνωος αρχίζει από την Στεφ. Ξανθουδίδου, που είναι κάθετος προς τη Μελισσηνού, και φτάνει ως τη Νικηφόρου Φωκά (Μακρύ Στενό), που κατεβαίνει από τη λεωφόρο Κουντουριώτη απέναντι από τον Κήπο και φτάνει ως τη Μελισσηνού. Διαπερνά κατά πλάτος όλη την παλιά πόλη και τη χωρίζει σε ανατολική και δυτική. Παλιά το «Μακρύ Στενό» δεν ξετρυπούσε στη λεωφόρο. Κατέληγε στην πρέχταση των Πεταλάδικων. Συνδέθηκε με τη λεωφόρο, αφού γκρεμίστηκε το τείχος της πόλης και διανοίχτηκε δρόμος.
Στον καιρό μου κ η Μίνωος, όπως κι όλα τα στενά της παλιάς πόλης, ήταν στρωμένη με κούμουλη. Τώρα είναι κι αυτή πλακοστρωμένη κι αναβαθμισμένη, χωρίς λακκούβες και λασπόνερα. Αλλά δεν έχει πεζοδρόμια, όπως στερούνται από αυτά και τα υπόλοιπα στενά, λόγω του μικρού τους πλάτους.
Τα σπίτια μια κι άλλη του Στενού ήταν τα πολλά και τότε μονώροφα, με ισόγειο κ ένα όροφο. Τα ισόγεια ήταν λίγα…
Αν μπούμε στη Μίνωος από τη Στεφ. Ξανθουδίδου και κατευθυνθούμε προς τη Νικηφ. Φωκά, το πρώτο χτίριο, που συναντούμε στα δεξιά μας (Βορινή πλευρά) είναι αυτό, που σήμερα στεγάζει ξενοδοχείο, που κατέχει τον τόπο και το μετασκευασμένο χτίριο, όπου από το 1926 ως το 1958 λειτουργούσε το εργοστάσιο παραγωγής ηλεχτρικής ενέργειας και πάγου, της παλιάς «Ηλεχτρικής», όπως προανέφερα.
Η «Ηλεκτρική Εταιρία» είχε ιδρυθεί κατά το 1925/1926 με πρωτοβουλία του Γιάννη Ηρ. Σκευάκη, σε συνεργασία με τον αδελφό του και με τον Αλκαίο Μυσιρλίδη, με την οικονομική συνδρομή και των Τίτου Ζακάκη, Σταυρουλάκη, κι άλλων είκοσι περίπου Ρεθεμνιώτων κεφαλαιούχων. Αυτοί συνέπηξαν Εταιρία και συνένωσαν τις τεχνικές γνώσεις κ εμπειρίες με τις οικονομικές δυνατότητές τους, για να προσφέρουν στους συμπολίτες τους εκσυγχρονισμό, πρόοδο κι ανάπτυξη, φυσικά, με το αζημίωτο. Κι από τότε, ως και τη δεκαετία του 1950, φωτιζόταν δρόμοι κ οικοδομές (κατοικίες και καταστήματα) της πόλης με ρεύμα ηλεχτρικό. Άρχισαν να δημιουργούνται νέα επαγγέλματα και ν’ αναπτύσσεται μοντέρνα τεχνολογία βασισμένη στον ηλεχτρισμό. Και με τη βοήθειά του να βελτιώνεται η ποιότητα ζωής και τα οικονομικά των κατοίκων. Ώσπου με την υποταγή της Χώρας στο ΝΑΖΙσμό, επιτάχτηκε και το εργοστάσιο της Ηλεχτρικής, που βρισκόταν στο χώρο, που αναφέρομαι. Μετά την Γερμανοκατοχή η Εταιρία, από ιδιωτική επιχείρηση, μετατράπηκε σε δημοτική. Υστερότερα, 1958/59, έφτασε στην Κρήτη το μακρύ χέρι της Δ.Ε.Η. κι από τότε η δημοτική επιχείρηση παραχώρησε τη θέση της στη δημόσια Δ.Ε.Η..
Θυμούμαι τα …κανδήλια, που φώτιζαν μετακατοχικά το Ρέθεμνος. Και δεν ξεχνώ τα κανδήλια, που κατέβαζαν οι Ρεθεμνιώτες από την ανεπάρκεια του φωτισμού και τις συνεχείς διακοπές ρεύματος που απολάβαιναν. Όπως θυμούμαι και τα πήγαιν’ έλα στην Αθήνα του Γραμματέα τότε του Δήμου, του αξέχαστου Βασίλη Στυλ. Καλαϊτζάκη, συνεκδότη κι αρθρογράφου της εφημερίδας «Κρητική Επιθεώρησις», που είχε ιδρύσει ο Στυλιανός Καλαϊτζάκης, ο επιλεγόμενος και «Γουτεμβέργιος του Ρεθύμνου», στα 1911. Αυτός ο καλοκάγαθος και σεβαστός στους Ρεθεμνιώτες Βασιλάκης, αγωνιζόταν μετακατοχικά για τη βελτίωση της κατάστασης της «Ηλεχτρικής», ως Γραμματέας του Δήμου Ρεθύμνης, με Δήμαρχο τον Τίτο Πετυχάκη.
Η παραγωγή πάγου, δεν ξέρω αν υπήρχε και προκατοχικά. Μετακατοχικά όμως λειτουργούσε. Τα μηχανήματα παραγωγής πάγου δούλευαν στο δυτικό κομμάτι των εγκαταστάσεων της επιχείρησης με είσοδο – έξοδο από τη Μελισσηνού. Πολλές φορές, όντας περίεργος, είχα παρακολουθήσει τη λειτουργία των μηχανημάτων αυτών και τη διαδικασία παραγωγής του πάγου. Πως γέμιζαν τα μεταλλικά καλούπια με νερό. Πως γινόταν η ψύξη του νερού με την εξαέρωση υγρής αμμωνίας, αν θυμούμαι καλά. Και πως «θερμαινόταν» κατόπιν τα καλούπια για να διασταλούν και να μπορέσουν έτσι να ξεκαλουπώσουν εύκολα τις παγοκολόνες. Πως τα …προσγείωναν μηχανικά κι άδειαζαν τις παγοκολόνες στο τσιμεντένιο δάπεδο…
Αυτές τις παγοκολόνες μοίραζαν στους αγοραστές κάθε μέρα, με τρίτροχα καρότσια τύπου αχθοφορικών, υπάλληλοι ή μεταπράτες της επιχείρησης. Καλοί πελάτες του παγοποιείου ήταν τα ζαχαροπλαστεία, που παρασκεύαζαν και διέθεταν παγωτά στη δική τους πελατεία κι άλλου είδους επιχειρήσεις, που χρειαζόταν πάγο για τη συντήρηση των προϊόντων τους. Τα σπίτια, που είχαν την ευχέρεια να διαθέτουν ψυγείο ήταν τότε μετρημένα.
Μετά τον ερχομό της Δ.Ε.Η., ήρθαν και τα ηλεχτρικά ψυγεία κι από τότε οι συντηρήσεις κ οι καταψύχτες ακόμη και του Δημοσίου έχουν βελτιωμένη απόδοση. Έτσι, εχτός από τους κατεψυγμένους βακαλάους, απολαβαίνομε και κατεψυγμένους «εκλελεγμένους» Πολιτικούς κ «ευδοκίμως κ επαξίως» προαγομένους με πολιτικά κριτήρια Διευθυνταράδες σε θέσεις κλειδιά, που λειτουργούν κανονικά μόνο κατά τα διαστήματα διακοπής ρεύματος από τη Δ.Ε.Η.. Γι’ αυτό προχωρούν με τον «αραμπά» οι υποθέσεις των πολιτών και των Δημοσίων Έργων και προοδεύει ο Τόπος. Βέβαια!...
Στα μέσα της δεκαετίας του 1960, κι αφού πια είχε παύσει το ακίνητο αυτό να εξυπηρετεί το σκοπό του, πουλήθηκε από το Δήμο μ’ ευνοϊκούς όρους προς τον αγοραστή, με τη μεσολάβηση του τότε Βουλευτή Ιωάννη Εμμ. Τσουδερού. Γνωστού και μη εξαιρετέου «Αποστάτη», Μασόνου, πράχτορα των Η.Π.Α. κ υπάλληλου της Πρεσβείας τους κατά τη Διχτατορία των Συνταγματαρχών…
(Η συνέχεια στο επόμενο)
