Το πρώτο βιβλίο Αλφαβητάρι ή Αναγνωστικό, δεν δίνει μόνο τις πρώτες απλές, αλλά τόσο αναγκαίες γνώσεις. Δίνει το στίγμα μιας κοινωνίας, στην οποία καλείται να ενσωματωθεί το παιδί.
Το Αλφαβητάρι συνοδεύει γενιές και γενιές παιδιών στα πρώτα τους σχολικά βήματα και παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους.
Α) Αλφαβητάρια 18ου αιώνα.
Το πρώτο Αλφαβητάρι εμφανίστηκε το 1771, πρόκειται για ένα τετράδιο φτιαγμένο από φτηνά φύλλα, ραμμένο με κλωστή και βελόνα.
Το περιεχόμενό του ήταν κυρίως θρησκευτικό, εκδόθηκε στη Βιέννη, σε γλώσσα καθαρεύουσα.
Β) Αλφαβητάρια 19ου αιώνα (1800-1900).
Με την είσοδο του 19ου αιώνα κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα εικονογραφημένα αλφαβητάρια με εικόνες λιθογραφίες.
Από το 1870 είναι γραμμένα σε πιο στρωτή καθαρεύουσα, ενώ από το 1888 ξεκινά η επικράτηση της δημοτικής.
Αλλάζουν τα κείμενα από χριστιανικά, γίνονται σε πρόσωπα-ήρωες μακρινής εποχής.
Με την επικράτηση της Ελληνικής Επανάστασης και την ίδρυση του ελεύθερου κράτους, εκδίδονται σε Αθήνα, Πάτρα, Σμύρνη τα πρώτα Αναγνωσματάρια το 1829.
Τα Αναγνωστικά από 1900-1950
Τη δεκαετία 1907-1917, η καθαρεύουσα γίνεται επίσημη γλώσσα των βιβλίων του Δημοτικού και το 1919 ορίζεται και ως επίσημη γλώσσα και του κράτους.
Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1971 δίνει την ευκαιρία για τη συγγραφή νέων αναγνωστικών βιβλίων. Επιχειρείται στροφή στην τεχνική εκπαίδευση με στόχο την οικονομική αναβάθμιση.
Το «Αλφαβητάριο» του Θ. Αποστολόπουλου με ποιήματα και νουθεσίες στην καθαρεύουσα και βάρος στην καθαριότητα, κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1889, ενώ συνέχιζε να κυκλοφορεί αρχές του 20ου αιώνα.
«Τα καλά παιδιά μόλις εξυπνήσωσι την πρωίαν, νίπτουσι καθαρώς τας χείρας και το πρόσωπον. Κτενίζουσι τας τρίχας της κεφαλής, καθαρίζουσι τα ενδύματα...».
Το 1918 από το Εθνικό Τυπογραφείο κυκλοφόρησαν «Τα ψηλά βουνά», του Ζαχ. Παπαντωνίου, εμπνευσμένο από την επαρχία, μ' ένα μικρό τσοπανόπουλο, που βόσκει το κοπάδι του στα βουνά. Το βιβλίο κατάφερε να μιλήσει στην ψυχή του παιδιού και ν' αγαπηθεί και χρησιμοποιήθηκε το 1933 για την Δ' τάξη.
«Το Αλφαβητάρι με τον ήλιο»
Ένα βιβλίο όμως σταθμός που πρωτογράφηκε το 1919, από επιφανείς συγγραφείς: Ζαχ Παπαντωνίου, Παύλος Νιρβάνας, Μανόλ. Τριανταφυλλίδης, Αλ. Δελμούζος κ.α., με την καθοδήγηση του υπ. Παιδείας άφησε εποχή στα σχολικά βιβλία, αφού ταυτίστηκαν τα παιδιά με τους ήρωες στις ιστορίες του βιβλίου.
Το 1927 το Αναγνωστικό ο «Καλός Σπορέας» Στ' Δημοτικού, με κεντρικό πρόσωπο του βιβλίου τον Ρήγα Φεραίο.
Το 1934 εκδόθηκαν τα «Κρινολούλουδα» της Β' τάξης, με αναγνώσματα «Ο λύκος και τ' αρνί», «Τι διηγείται η ελιά» κ.α., ενώ το 1939 «Τα παιδάκια» για την Α' Δημοτικού.
Ο «Καλός Δρόμος» Β' δημοτικού του Γρ. Ξενόπουλου από το 1924-1930.
«Ο φάρος του χωριού»
Εντυπωσιακό Αναγνωστικό Ε' Δημοτικού «Ο φάρος του χωριού» το 1926-1932 (εννοώντας τον δάσκαλο).
Στο βιβλίο περιγράφεται η προσπάθεια ενός πρωτοδιόριστου δασκάλου με πολλές αντιξοότητες, αντιμετωπίζοντας την κακοπιστία των κατοίκων, τις αρρώστιες, τη γλώσσα κ.α. για να πετύχει. Σ' ένα από τα κείμενα «παντού πρώτοι με το δάσκαλο», ύστερα από αγώνες ο δάσκαλος κατάφερε να μεταμορφώσει το «Κακορίζικο», έτσι ονομαζόταν το χωριό, σε νέα τοποθεσία ως «Καλορίζικο» όμως φεύγει μαζί με τους νέους του χωριού στο Βαλκανικό πόλεμο.
Ζήτησε από τους επιστράτους να τον τοποθετήσουν στην ίδια μονάδα με τα «παιδιά του». «Τ' ανάθρεψα, τα δίδαξα και δεν τ' άφησα ως τώρα από κοντά μου, θα ήθελα και τώρα να τ' έχω μαζί μου, για να βλέπω πως θα πολεμούν και πως θα πεθαίνουν για την πατρίδα τους», έλεγε ο δάσκαλος.
Μόνο που τα νέα στο τέλος, όπως όλα τα πολεμικά νέα, είναι άσχημα. Ο δάσκαλος τραυματίζεται θανάσιμα, τη στιγμή που ο κόσμος πανηγυρίζει για την απελευθέρωση της πόλης των Ιωαννίνων. «Η καρδιά του, αδυνατισμένη από το αίμα που της χύθηκε, χτυπά γρήγορα και η αναπνοή του σφίγγει. Νομίζεις πως θα ξεψυχήσει. Μιλεί με κομμένα λόγια. Ζητεί να ιδεί από το παράθυρο του νοσοκομείου με τα μάτια του αυτούς που τραγουδούν και χορεύουν.
Πέντε-έξι νοσοκόμοι τον ανασηκώνουν τότε με το κρεβάτι και κρατώντας τον έτσι κοντά στο παράθυρο που βλέπει σε μια μεγάλη πλατεία, τον τοποθετούν, ώστε να βλέπει κάτι που δεν θα το λησμονήσει ποτέ του. Βλέπει να χορεύουν πολίτες με φεσάκια κόκκινα σαν παπαρούνες και χορεύοντας ακούει να τραγουδούν. Τα πήραμε τα Γιάννενα, μάτια πολλά το λένε:
Μάτια πολλά το λένε, όπου γελούν και κλαίνε...».
Γλωσσικές περιπέτειες το 1920-1930
Τη δεκαετία του 1920-1930 οι κυβερνήσεις αλλάζουν συνεχώς και συγχρόνως ξεκινούν νέες γλωσσικές περιπέτειες.
Το 1929 ξεκινά η διδασκαλία της δημοτικής γλώσσας στις τέσσερις πρώτες τάξεις και συγχρόνως με τη μεταρρύθμιση του υπουργού Παιδείας Γ. Παπανδρέου η φοίτηση στο δημοτικό γίνεται υποχρεωτική.
Το 1939 εκδόθηκε από τον Οργανισμό Σχολικών Βιβλίων το Αναγνωστικό Δ' Δημοτικού του Γ. Μέγα, με βραβευμένες συλλογές, από παραινέσεις για αγάπη, τιμιότητα, θρησκευτικά και πατριωτικά βιώματα.
2η σελίδα με την προτροπή του Ι. Μεταξά «Είστε Ελληνόπουλα και είναι μεγάλο πράγμα να είναι κανείς Έλλην».
Επίσης με πολλά ποιήματα του Ζ. Παπαντωνίου.
Επίσης το 1929 το Αναγνωστικό Ε' Δημοτικού «Ο πύργος του Βοσπόρου» του Γρ. Ξενόπουλου κ.α., στο οποίο παρουσιάζονται οι χαρές της εργασίας, καυτηριάζεται η οκνηρία, δίνεται βάρος στις αρετές και στην αυτοθυσία. Με ποιήματα Ζ. Παπαντωνίου «Η κατάρα του πεύκου», ιστορίες με ζώα, πατρίδα κ.α. Το 1930-31 τα «Βασανισμένα και δοξασμένα χρόνια» της Στ. Δημοτικού, με το «Σημαίνει ο Θεός...», Σουλιώτισσες και γενικά αγώνες του 1821.
Το 1932 το Αναγνωστικό Δ' τάξης του Α. Καρκαβίτσα «Το ραζακί σταφύλι» αλλά και τα «Πράματα Σπουδάματα» της Γ' τάξης.
Από το 1932-1936 το Αλφαβητάριο «Η χαρά μας», μ' αναγνώσματα της καθημερινής ζωής, αλλά και χαρούμενα τραγούδια «Τα καβούρια κάνουν γάμο», «Κάτω στο γιαλό» κ.α.
Το 1941 θεμελιώθηκε η σύνταξη της Νεοελληνικής Γραμματικής της Δημοτικής Γλώσσας του Μανόλη Τριανταφυλλίδη.
Μεταπολεμικά αναγνωστικά 1950-1985)
Τα βιβλία μετά το 1950 έχουν κείμενα με συνοχή, οι ήρωες είναι ανθρώπινοι, συνήθως παιδιά, ώστε οι μικροί αναγνώστες να μπορούν να ταυτιστούν μαζί τους.
Οι περιγραφές είναι ζωντανές για να κεντρίζουν το ενδιαφέρον και οι εικόνες κάνουν πιο ευχάριστη την ανάγνωση.
Μύθοι, λαϊκές παραδόσεις και δημοτικά τραγούδια συμπληρώνουν με τη δική τους πινελιά τις σελίδες τους.
Το Αλφαβητάριο «Τα καλά παιδιά» του 1950
Το βιβλίο έχει πολύ καλή εικονογράφηση, με όμορφα κείμενα, στα οποία πρωταγωνιστούν η Άννα, ο Ρήγας, ο Λευτέρης, η Νίνα κ.α.
Όμορφα ποιήματα όπως «Τα ευζωνάκια», «Αρνάκι άσπρο και παχύ», «Τριαντάφυλλο κλειστό είδε ένα παιδάκι» κ.α. που συναρπάζουν τα μικρά παιδιά.
Νέο Αλφαβητάριο από τα μακροβιότερα κυκλοφορεί από το 1954-1978, με νέες αντιλήψεις. Πρωταγωνιστές η Έλλη, η Λόλα, η Άννα και ο Μίμης, με εντυπωσιακά ποιήματα «Χελιδόνι μου γλυκό», «Της πατρίδας μου η σημαία», «Η καλή μας αγελάδα», «Ένας κόκορας ολάσπρος», «Πρόβαλες αυγούλα» κ.α., που είναι ευχάριστα για τα πρωτάκια.
Το 1954 επίσης κυκλοφορεί το Αναγνωστικό της Β' τάξης, μέχρι το 1979, ένα από τα ωραιότερα αναγνωστικά. Την ίδια περίοδο και το Αναγνωστικό της Γ' τάξης, με κείμενα που υμνούν κυρίως τους Έλληνες που πολέμησαν το 1940, την εργασία, τα βιβλία κλπ.
Αναγνωστικά μεγαλύτερων τάξεων
Καταξιωμένοι συγγραφείς γράφουν τα αναγνωστικά Δ', Ε', Στ' που κυκλοφορούν από το 1950-1957.
Θέματά τους πατριδοκεντρικά, με κατορθώματα ηρώων, όπως Καραϊσκάκη, Κανάρη και άλλων αγωνιστών του 1821.
Μία στρωτή εποχή από το 1954
Τα αναγνωστικά από το 1954 έχουν κείμενα γραμμένα σε κατανοητή γλώσσα, αλλά και με καθαρά νοήματα.
Μειώνονται αυτά του θρησκευτικού περιεχομένου, όμως «καλωσορίζουν» τους μαθητές στην πρώτη τους σελίδα με μια προσευχή.
Τα βιβλία αυτά, έρχονται και επανέρχονται στις τάξεις ακόμα και μετά τη μεταρρύθμιση του Β. Παπανούτσου το 1964, που σημάδεψε καθοριστικά τα εκπαιδευτικά πράγματα.
Σε πολλά απ' αυτά συναντούμε κείμενα και από παλαιότερες εκδόσεις βιβλίων από πληθώρα συγγραφέων.
Αναγνωστικό Δ' και Ε' του 1963
Με πλούσια θέματα του βιβλίου του 1963-64 κατά εποχές, με συναρπαστικά ποιήματα «Είμαι του ήλιου θυγατέρα», «Αμπέλι μου πλατύφυλλο», «Πάντα κι όπου σ' αντικρύζω», «Ξημερώνει αυγή δροσάτη», «Που πας καραβάκι», «Ο κόσμος λάμπει σαν ένα αστέρι» κ.α. Με εντυπωσιακά κείμενα όπως «Δάμων και Φιντίας», «Διογένης και Αλέξανδρος», «Γοργόνα» κ.α., όπου άφηναν άφωνα τα μικρά παιδιά. Πλούσιο σε κείμενα και το βιβλίο της Ε' τάξης, από τα οποία ξεχωρίζουν θέματα Βυζαντινής ιστορίας, η καλλιέργεια της γης και τα ποιήματα: «Μάνα κράζει το παιδάκι», «Ύμνος στην ελευθερία», «Τι είν' η πατρίδα μας» κ.α.
Επανέρχεται η καθαρεύουσα
Η μεταρρύθμιση του 1964 του Παπανούτσου δεν ολοκληρώνεται, αφού η δικτατορία του 1967 ανατρέπει το δημοκρατικό πολίτευμα, ενώ επαναφέρει την καθαρεύουσα σ' όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.
Από το 1967-1974 κυκλοφορούν νέα βιβλία, σε όχι κατανοητή γλώσσα. Σήμερα δε σώζεται κανένα, αφού μετά τη Μεταπολίτευση καταστράφηκαν όλα με εγκύκλιο σ' όλα τα σχολεία.
Νέα βιβλία στη δημοτική-μονοτονικό
Ακολούθησαν νέα βιβλία το 1980 με νέες ιδέες και σύγχρονους συγγραφείς όπως η Αγ. Βαρελλά, Π. Νικόδημος, Κ. Ουράνης, Γαλ. Σαράντη, Σπ. Μελάς κ.α.
Καθιερώνεται το μονοτονικό και η απλοποίηση της Γραμματικής και το 1983 το πενθήμερο στα σχολεία, αφού μέχρι τότε μαθήματα γινόταν πρωί-απόγευμα και το Σάββατο.
Επίσης κάθε Κυριακή γινόταν εκκλησιασμός των μαθητών του σχολείου συνοδεία του δασκάλου.
