ΤΟ ΟΡΕΙΝΟ ΧΩΡΙΟ ΤΟΥ ΨΗΛΟΡΕΙΤΗ ΤΟΥ ΑΓΩΝΙΣΤΗ ΤΟΥ ΑΡΚΑΔΙΟΥ ΠΑΠΑ-ΚΡΑΝΙΩΤΗ
Η Κράνα είναι ένα ιστορικό, κτηνοτροφικό χωριό, στους πρόποδες του Ψηλορείτη σε απόσταση 43 χλμ. από το Ρέθυμνο και σε υψόμετρο 610 μέτρα.
Έχει 193 κατοίκους (απογραφή 2011), αλλά με μόνιμους περίπου 120, ανήκει στο δημοτικό διαμέρισμα Λιβαδίων και στο Δήμο Μυλοποτάμου.
Αναφέρεται για πρώτη φορά το 1577, ενώ στην απογραφή του 1583 είχε 170 κατοίκους.
Το 1881 ανήκε στο Δήμο Γαράζου με 107 χριστιανούς, το 1928 στην κοινότητα Λιβαδίων με 171 κατοίκους.
Το 1999 στο Δήμο Κουλούκωνα, με 239 κατοίκους (2001).
Ονομασία
Η ονομασία της προέρχεται από το δωρικό τόπο του ονόματος Κρήνη (πηγή), που υπήρχε κοντά στο χωριό.
Σύμφωνα όμως μ' άλλη εκδοχή στα παλιά χρόνια λειτουργούσε εδώ εργαστήριο παραγωγής κρανών στρατιωτικών (κράνος-κράνα).
Στην περιοχή υπήρχαν παλιά τρεις οικισμοί:
α) Του Βυζαστάρη το μετόχι (κατοικούσαν όλοι οι Κόκκινοι).
β) Κυριακιανών μετόχι (και εδώ έμεναν Κόκκινοι).
γ) Πυρηνιανών μετόχι, όπου έμεναν οι κάτοικοι με το επώνυμο: Βάμβουκας, Μαγεράκης, Πυρίνος ή Τζεντούρης.
Αγωνιστές της Κράνας
Μεγάλη προσωπικότητα είναι ο Νικόλαος Κοκκινίδης ή Παπα-Κρανιώτης, ήρωας του Ολοκαυτώματος του Αρκαδίου το 1866, με μεγάλη προσφορά στην κρητική επανάσταση, μάλιστα τη νύκτα της 8ης Νοεμβρίου 1866, πήγε στο Αμάρι μήνυμα του Π. Κορωναίου που ζητούσε βοήθεια. Θυσιάστηκε σ' άλλη μάχη κατά των Τούρκων.
Η Κράνα είναι επίσης πατρίδα του Ηρακλή Κοκκινίδη (1842-1868), που έγινε οπλαρχηγός του Μαλεβιζίου και σκοτώθηκε σε μάχη στο Γάζι το 1868.
Στο χωριό μεταφέρθηκε το 1867 το «Νοσοκομείο» από τα Πλατάνια, για τις ανάγκες των τραυματιών της επανάστασης του 1866, για λίγο διάστημα, από τους γιατρούς Γιάννη Γερασιμίδη και Βερνάρδο Ορνστάιν.
Εκκλησίες-ιερείς
Ενοριακή εκκλησία του χωριού είναι η Κοίμηση της Θεοτόκου, ενώ Κοιμητηριακός ναός είναι ο Αγ. Χριστόφορος (9 Μαΐου).
Τις τελευταίες δεκαετίες θήτευσαν οι εφημέριοι: Μανόλης Πατελάρος, Γιάννης Κουτάντος (από Αξό), ενώ κατά διαστήματα οι: Βασίλης Μανιάς (Αξός), και τώρα Ανδρέας Κόκκινος (Κράνα).
Σχολείο-Γυμνάσιο
Αρχικά λειτούργησε ως μονοθέσιο σχολείο σε κτίρια ιδιωτικά (χτίστηκε το 1954) και κατά διαστήματα στεγαζόταν στην εκκλησία. Κατά τα τελευταία 25 με 30 χρόνια, λίγο πριν την παύση λειτουργίας του και ενσωμάτωσης στο δημοτικό σχολείο Λιβαδίων (πολυθέσιο) λειτούργησε ως 2θέσιο με δασκάλους τον Νικόλαο Αλεξάκη από την Κράνα και τον Στυλιανό Μανωλαράκη (έχει αποβιώσει μόλις 54 ετών) από το χωριό Γεράκι πεδιάδος. Κατά τα τελευταία έτη θήτευσαν με την οργανικότητα μονοθεσίου οι παρακάτω δάσκαλοι: Γεώργιος Καλλέργης από την Πλώρα της Μεσσαράς, Κωνσταντίνος Δαφέρμος από την Αξό Μυλοποτάμου, Γεώργιος Βεληβασάκης από Αβρακόντε οροπεδίου Λασιθίου, Γεώργιος Δρακούλης από Ζωνιανά, Κωνσταντίνος Φλουρής από Γενί Γκαβέ (Δροσιά) Μυλοποτάμου και Σοφοκλής Βάμβουκας από το χωριό Βενί Μυλοποτάμου.
Γυμνάσιο Κράνας
Έναρξη λειτουργίας του Γυμνασίου Κράνας σε ιδιωτικό κτίριο κατά το σχολικό έτος 1978-79 και μεταστεγάστηκε σε ιδιόκτητη στέγη κατά το σχολικό έτος 1986-87, όπου στεγάζεται και μέχρι σήμερα. Αρχικά φοιτούσαν 120 μαθητές και κατά το τρέχον σχολικό έτος 2013-14 φοιτούν 40 μαθητές περίπου συνολικά και στις τρεις τάξεις.
Γυμνασιάρχες τα τελευταία χρόνια:
2003-04 Γκρόζου Γεωργίου(Θεσσαλονίκη).
2004-06 Γιάννης Γαζανος (Μελιδόνι).
2006-08 Μαργαρίτα Τριπολιτάκη (Αθήνα).
2008-11 Όλγα Βαρότση (Βενί).
2011-14 Ιωσήφ Κουρμούλης (Αγκουσελιανά).
Ακόμη ανάμεσα στους καθηγητές που πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους ήταν οι: Γιώργης Σκανδάλης (Ανώγεια), παπα-Γιάννης Καλογεράκης (Αμάρι), Δέσποινα Πρίμπου, Κωνσταντίνος Στεφανάκης (Αγγελιανά), Μαρία Λαγουδάκη (Πέραμα) κ.α.
Εκπαιδευτικοί από την Κράνα: Ανδρονίκη Αλεξάκη, Ν. Αλεξάκης, Δ. Ζερβός, Αρτέμης Αλεξάκης κ.α.
Από την Κράνα ήταν και ο αστυνομικός διευθυντής Παντελής Αλεξάκης, που έφυγε πρόωρα.
Ποδοσφαιρική ομάδα-Πολιτιστικός Σύλλογος
Το 2009 ιδρύθηκε η ποδοσφαιρική ομάδα της Κράνας και μάλιστα κατέκτησε την πρώτη χρονιά τον τίτλο Γ' κατηγορίας ΕΠΣΡ.
Το 2010 αγωνίστηκε στη Β' κατηγορία (8η θέση) 2011 (10η), 2012 (8η), 2013 (6η) ενώ το 2013-14 δεν πήρε μέρος.
Το 2007 ιδρύθηκε ο ομώνυμος Πολιτιστικός Σύλλογος με σημαντική δράση σε παραδόσεις και ιστορία του τόπου.
Καλλιτέχνες κρητικής μουσικής
Γιώργης και Γιάννης Ζερβός, Βασίλης και Γιώργης Κλάδος, Δημήτρης Φραγκιαδάκης, Γιώργης Αλεξάκης (στιχουργός) κ.α.
Επίθετα-οικογένειες
Αλεξάκης, Βάμβουκας, Ζερβός, Κλάδος, Κόκκινος, Κοζορώνης, Φραγκιαδάκης.
Πηγές: «Ρεθυμνιώτικος πανδέκτης και πανόραμα» του Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη. Πολύτιμες πληροφορίες από τους συνταξιούχους δασκάλους: Τάσο Νύκταρη, Αντιγόνη Αλεξάκη-Νύκταρη, καθώς και από τους κατοίκους: Γιάννη Κόκκινο (Κοτζαμπασογιάννη), Αναστάση Κλάδο (Μπουργιαναστάση), Μιχάλη Κόκκινο (Σκαλίδη), Σπύρο Βάμβουκα (Βαμβουκοσπύρο).
