ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Ν.ΠΑΠΑΔΑΚΗ
Ο Ντόναλντ Τράμπ εξελέγη Πρόεδρος των ΗΠΑ ως «αντι-παράδειγμα». Αυτή είναι η άποψη του Καθηγητή στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Αν. Διευθυντή του Κέντρου Ερευνών και Μελετών (ΚΕΜΕ) του Πανεπιστημίου Κρήτης κ. Νίκου Παπαδάκη, ο οποίος προχώρησε σε μια εμπεριστατωμένη ανάλυση της εκλογής του νέου πλανητάρχη.
Ερωτηθείς από την εφημερίδα μας για το πώς ερμηνεύει το εκλογικό αποτέλεσμα που έδωσαν οι κάλπες στις ΗΠΑ, ο κ. Παπαδάκης απάντησε τα εξής:
«Η εκλογή του Donald Trump ως 45ου Προέδρου των ΗΠΑ, συνιστά μια από τις μεγαλύτερες εκπλήξεις στην σύγχρονη πολιτική ιστορία. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν είναι και ερμηνεύσιμη. Επιτυχημένος επιχειρηματίας ο κος Trump, υποθέτει κανείς ότι είναι εξοικειωμένος με την προσέγγιση “think out of the box”. Και ο ίδιος δεν σκέφτηκε απλά έτσι. Ενήργησε αναλόγως. Αν επιχειρούσαμε να αποτυπώσουμε με δυο λέξεις τα συστατικά στοιχεία της εκλογικής στρατηγικής του, όπως και της επικοινωνιακής του τακτικής, αυτές θα ήταν το «ενάντια» και το πρόθεμα «αντι-». Against all odds, αλλά και μόνος εναντίον όλων. Αυτό επιχείρησε κυρίως να επικοινωνήσει και από ότι φάνηκε το πέτυχε.
Μια προσέγγιση που δεν ήταν ούτε υλικά ούτε συμβολικά απρουπόθετη. Η βασική της προϋπόθεση ήταν η πειστική παραμετροποίηση του «αντί». Κι αυτό στην περίπτωση του Trump δεν εξαντλήθηκε σε μια γενική anti-establishment (αντι-συστημική) ρητορική. Όντως αυτό ήταν το εστιακό σημείο, πλην όμως παραμετροποιημένο και εξειδικευμένο (π.χ. anti-trade, anti-migration κλπ) και θεμελιούμενο στο υφιστάμενο «κύμα αντι-παγκοσμιοποίησης». Οι γενικευτικές αποφάνσεις, συχνά απλουστεύουν τις (ήκιστα τεκμηριωμένες) απαντήσεις σε σύνθετα ερωτήματα και συνακόλουθα διευκολύνουν την παρακείμενη λειτουργία των διαφορικών διαμοιρασμών. Ο Trump δεν αρκέστηκε στην ορατότητα της αντίθεσης και στην πρόσβλεψη στον προσπορισμό εκλογικού οφέλους από την άρδευση της ψήφου διαμαρτυρίας. Προφανώς αξιοποίησε και τα δυο στο έπακρο, δεν έμεινε μόνο σε αυτά ωστόσο. Μεταξύ άλλων: Έδωσε έμφαση στην οικονομία (παραδοσιακά προνομιακό πεδίο των Δημοκρατικών), ανακινώντας ζητήματα όπως η αποβιομηχάνιση (την οποία συστηματικά απέδιδε στις εμπορικές συμφωνίες) και οι καθηλωμένοι μισθοί και επένδυσε στην υφιστάμενη διεύρυνση των ανισοτήτων, σε μια χώρα όπου το 14,5% του πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, η φορολογία είναι υψηλή και η εργασιακή επισφάλεια χαρακτηρίζει (καθόλου αδικαιολόγητα) τις εργατικές τάξεις. Επέμεινε στο ζήτημα της εμπιστοσύνης, εκτιμώντας ότι έτσι θα απονεύρωνε το σαφές πλεονέκτημα της Hillary Clinton ως προς την εμπειρία στην άσκηση πολιτικής και τελικά στην ικανότητα διακυβέρνησης (π.χ. έθετε επανειλημμένα το ανοικτό ζήτημα των e-mail). Και σίγουρα η αναζωπύρωση του ζητήματος λίγες μέρες πριν από τις εκλογές λόγω της ανακοίνωσης του FBI περί διερεύνησης, τον διευκόλυνε αποφασιστικά σε αυτό του το εγχείρημα. Τι έκανε τελικά ο Trump: υιοθετώντας ένα επιθετικό, προκλητικό και όχι σπάνια προσβλητικό (ειδικά ως προς τις μειονότητες) πολιτικό λόγο, απονεύρωσε την πολιτική ορθότητα, αναδιευθέτησε αξιακές διαιρέσεις, ανακατεύθυνε την agenda και τελικά συστηματικά επιχείρησε τη συγκρότηση ενός νέου «εθνικού ρομάντζου» (για να αξιοποιήσουμε τον εξαίσιο όρο που έχει εισάγει ο Καθηγητής Γιάννης Μεταξάς) για τις ΗΠΑ και την απεύθυνση στον πατριωτισμό. Η τακτική της πρόκλησης ενεργοποίησε τον υφιστάμενο κοινωνικό αυτοματισμό (στα απόνερα της ύφεσης) όπως και το μηχανισμό της ταύτισης, στα τμήματα του εκλογικού σώματος που κατεξοχήν τον ενδιέφεραν για να κερδίσει, ήτοι τα πολυπληθέστερα, που συγχρόνως δεν χαρακτηρίζονται από κομματική ταύτιση με τους Δημοκρατικούς (όπως οι μειονότητες). Επιπρόσθετα ο ίδιος αυτό- προβλήθηκε, πειστικά από ότι φαίνεται, ως ο doer που μπορεί να λύσει προβλήματα επ’ ωφελεία μεγάλων στρωμάτων του πληθυσμού, τα οποία πλήττονται από την εργασιακή επισφάλεια και τη διεύρυνση των ανισοτήτων. Σχετικά απλουστευτικό μήνυμα, που όμως φαίνεται ότι έπεισε. Και δεν έπεισε λίγους. Κι αυτό γιατί στοχευμένα ενετάχθη στη μεγάλη εικόνα της επικοινωνιακής στρατηγικής Trump. Κι αυτή όντως μπορεί να συνοψισθεί σε μία λέξη: αντιπαράδειγμα. Αντιπαράδειγμα που συναρθρώθηκε με ρηματικές πρακτικές, έμπλεες από εύληπτους διαφορικούς διαμοιρασμούς (εμείς και όλοι οι άλλοι- πχ μετανάστες, μουσουλμάνοι κλπ). Παράλληλα, ο Trump, ενάντια στο ελεύθερο εμπόριο, πρότεινε αφενός την υπερ-δασμολόγηση εισαγόμενων προϊόντων (ειδικά από την Κίνα) κι αφετέρου μια δομική φορολογική μεταρρύθμιση, με κύριο υπεσχημένο τη θηριώδη μείωση φόρων για να τονώσει την επιχειρηματικότητα και τη δημιουργία ή τη διατήρηση θέσεων εργασίας. Aλήθεια πόσο εφικτά είναι όλα αυτά? Εφικτά ή μη, φαίνεται να είχαν ισχυρή απήχηση σε μεγάλα τμήματα του εκλογικού σώματος όσο και ελκυστικότητα σε σειρά Πολιτειών (όπως οι μεσοδυτικές). Συγχρόνως, αντιμετωπιζόμενος εξαρχής ως «παρίας» του πολιτικού συστήματος (ακόμα και μέσα στο ίδιο του το Κόμμα), δεν έκανε τίποτα να αλλάξει αυτήν την εικόνα. Αντιθέτως, την ενίσχυσε στα όρια της εργαλειοποίησης. Κι αυτό γιατί προσέβλεπε στο μηχανισμό της ταύτισης με πολλούς πολίτες που αισθάνονται ακριβώς το ίδιο: παρίες του «συστήματος». Του όποιου συστήματος. Με όποιον τρόπο το αντιλαμβάνονται. Σε ένα ενίοτε βίαια και οπωσδήποτε καταιγιστικά διεθνοποιημένο οικονομικό και πολιτικό περιβάλλον, ο ίδιος αντιπρότεινε μια ελκυστική εκδοχή απομονωτισμού: America first.
Ο Donald Trump κέρδισε. Η Hillary Clinton έχασε. Και δεν είναι καθόλου άμοιρη ευθυνών για την ήττα των Δημοκρατικών. Γνώριζε εξαρχής (ή τουλάχιστον) όφειλε να γνωρίζει ότι ένα μεγάλο μειονέκτημα της ήταν η συμβολοποίηση στο πρόσωπο της του πολιτικού (ενίοτε και οικονομικού) «κατεστημένου». Σύζυγος Προέδρου, γερουσιαστής, Υπουργός Εξωτερικών, μεταξύ άλλων. Κι όλα αυτά σε μια εκλογική αναμέτρηση όπου το διακύβευμα έτεινε να γίνει όλο και περισσότερο η αλλαγή. Πως αντιμετωπίζεις αλήθεια ένα τέτοιο μειονέκτημα, στο πλαίσιο ενός εκλογικού ανταγωνισμού που γινόταν όλο και πιο τοξικός? Σίγουρα όχι με ένα εξατομικευμένο (εγώ μπορώ γιατί εγώ ξέρω), αδύναμο, συχνά περίπλοκο μήνυμα, χωρίς μια πειστική ανταπάντηση στα της οικονομίας. Καλώς επέμεινε στην αξιακή θεμελίωση της σύγχρονης δημοκρατίας. Το πρόβλημα ήταν όμως ότι σχεδόν εξάντλησε την ορατότητα της προεκλογικής της καμπάνιας σε αυτό. Προφανώς δεν ήταν αρκετό. Κι άλλα έπαιξαν ρόλο. Ο ίδιος ο εκλογικός κύκλος (ήδη είχαν προηγηθεί δυο θητείες δημοκρατικού προέδρου και μόνο μία φορά στη σύγχρονη ιστορία ανετράπη η χρονική ακολουθία της πολιτικής εναλλαγής). Επιπρόσθετα, η έκβαση μιας τέτοιας τάξεως εκλογικής αναμέτρησης είναι συνάρτηση της κινητοποίησης. Κι εκεί ο Trump πέτυχε το μέγιστο δυνατό. Αρκεί να λάβει κανείς υπόψη του ότι ενώ αρκετά κορυφαία στελέχη του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος διαχώρισαν τη θέση τους, οι παραδοσιακοί ψηφοφόροι τον ψήφισαν μαζικά. Από την άλλη, η H. Clinton εμφανίστηκε κι εκεί αδύναμη. Επιπρόσθετα, οι swing states της έστρεψαν την πλάτη, όχι δίχως δικές της ευθύνες. Η εκλογική συμπεριφορά είναι αναντίλεκτα πολυπαραμετρική και συναρτάται, όλο και περισσότερο, με την υποκειμενική προσοικείωση τόσο του πραγματικού, όσο και του τι εξατομικευμένα συνιστά πρόταγμα ή διακύβευμα εντός αυτού. Διεθνώς παρακολουθούμε ισχυρές ενδείξεις σοβαρών μετασχηματισμών στις παραμέτρους διαμόρφωσης της εκλογικής συμπεριφοράς, που επίσης συναρτώνται σε αρκετές περιπτώσεις με την αποδόμηση του framework of standard biography (με όρους Peter Alheit), η οποία με τη σειρά της εκβάλει σε μια βίαια εξατομίκευση (ας ξαναδιαβάσουμε το Coming Up Short της Jennifer M. Silva). Κοντολογίς: ο Donald Trump ξεκινώντας από την αφετηρία του outsider, «διάβασε» καλύτερα το εκλογικό σώμα, εργαλειοποίησε όπου το έκρινε αφενός σκόπιμο κι αφετέρου πρόσφορο θεμελιώδεις αγωνίες μεγάλων τμημάτων του, αξιοποίησε το «αντι-συστημικό» ρεύμα και επιχείρησε να δώσει (συχνά απλουστευτικές, ενίοτε διχαστικές, πλην όμως συγκεκριμένες) απαντήσεις στις προαναφερθείσες αγωνίες. Και τελικά πέτυχε εκλογικά αυτό που εξαρχής επεχείρησε: να λειτουργήσει ως ένα πειστικό «αντι-παράδειγμα».
