Επιμέλεια Θοδωρής Ρηγινιώτης
«Ο άνθρωπος στην αρχή είναι δούλος του Θεού. Μετά γίνεται παιδί Του και τελικά αδελφός Του» (άγιος Γαβριήλ της Γεωργίας, †1995).
Στο προηγούμενο άρθρο μας διατυπώσαμε την άποψη ότι η διήγηση της δημιουργίας του κόσμου και της ζωής, όπως περιγράφεται στην Παλαιά Διαθήκη και ερμηνεύεται από τους ορθόδοξους Πατέρες της Εκκλησίας, ήδη από τον 4ο αιώνα μ.Χ. (Μ. Βασίλειο, άγιο Γρηγόριο Νύσσης κ.ά.) δεν έρχεται σε αντίθεση με τις ανακαλύψεις της σύγχρονης επιστήμης. Και τούτο, γιατί η Παλαιά Διαθήκη μας λέει ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε από το Θεό, αλλά δε μας λέει «πώς» ο Θεός τον δημιούργησε, ενώ οι μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας τονίζουν ότι ο Θεός δεν έχει ανθρώπινα χαρακτηριστικά και όσα λέει γι’ Αυτόν η Αγία Γραφή, που θυμίζουν ανθρώπινες πράξεις, πρέπει να ερμηνεύονται συμβολικά.
Όμως τονίζουν επίσης ότι ο Θεός υπάρχει και ότι ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να ενωθεί μ’ Αυτόν, μέσω του Ιησού Χριστού, και να φτάσει στη θέωση, δηλ. να γίνει άγιος. Αυτή η ένωση ανθρώπου και Θεού είναι η σωτηρία του ανθρώπου, όπως τη διδάσκει η Ορθοδοξία και την αποδεικνύουν με τη ζωή τους οι άγιοί μας, παλαιοί και σημερινοί.
Από τη Δημιουργία του κόσμου ώς τον Πύργο της Βαβέλ είναι φανερό πως η Γένεση (το πρώτο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης) συμπυκνώνει σε λίγες σελίδες γεγονότα που συνέβησαν σε διάρκεια εκατομμυρίων ετών. Οι περιγραφές των γεγονότων αυτών είναι γεμάτες παραμυθένια στοιχεία: συμβολισμούς και ανθρωπομορφισμούς (ο Θεός παρουσιάζεται σα να έχει ανθρώπινα χαρακτηριστικά, π.χ. να μιλάει). Αυτή η παραμυθένια γλώσσα ήταν απαραίτητη, γιατί η Γένεση απευθυνόταν σε αγράμματους βοσκούς του 1500 π.Χ., που ζούσαν ανάμεσα σε λαούς με εξωτικές ειδωλολατρικές θρησκείες, και φυσικά δε θα καταλάβαιναν, αν ο συγγραφέας τούς μιλούσε για κβάντα και DNA (που προφανώς δεν ήξερε και ο ίδιος να μιλήσει έτσι).
Οι πρωτόπλαστοι
Το νόημα της ιστορίας του Αδάμ και της Εύας σε λίγα λόγια μπορούμε να το περιγράψουμε ως εξής:
Οι πρώτοι άνθρωποι, προσκαλεσμένοι από το Θεό να γίνουν άγιοι, αρνήθηκαν αυτή την πρόσκληση. Εξαπατήθηκαν από το διάβολο και προσπάθησαν να φτάσουν στη θέωση με τις δικές τους δυνάμεις κι όχι παραμένοντας ενωμένοι με το Θεό μέσω της αγάπης και της εμπιστοσύνης προς Αυτόν. Θέλησαν δηλαδή να γίνουν «ίσοι» με το Θεό, όχι «όμοιοι» με αυτόν (όχι άγιοι), κι έτσι Του γύρισαν την πλάτη. Αυτό είναι, κατά τους αγίους διδασκάλους του χριστιανισμού, το πραγματικό γεγονός που κρύβεται πίσω από τη διήγηση της Παλαιάς Διαθήκης για το προπατορικό αμάρτημα. Το «δέντρο της γνώσης καλού και κακού», από το οποίο οι πρωτόπλαστοι «δεν έπρεπε να φάνε», σήμαινε ότι, ανάλογα με τη στάση τους απέναντι στο Θεό, θα γνώριζαν είτε το καλό είτε το κακό.
Με το προπατορικό αμάρτημα το κακό εισβάλλει στην καρδιά του ανθρώπου (που έχει ανοιχτεί προς αυτό) και φυσικά και στην ανθρώπινη ιστορία. Έτσι, η συνέπεια του προπατορικού αμαρτήματος είναι ο μεγάλος και τραγικός διχασμός ανάμεσα:
α) στον άνθρωπο και το Θεό: ο άνθρωπος ξεχνά τη γνώση του Θεού, που είχε πριν, και αρχίζει να θεοποιεί διάφορα άλλα πράγματα, καταλήγοντας στην ειδωλολατρία και τη μαγεία,
β) στον άνθρωπο και το συνάνθρωπο, και αρχίζει η παράνοια της βίας που δε σταμάτησε ποτέ σε όλη την τραγική ιστορία της ανθρωπότητας (ο πρώτος θάνατος, κατά τη Βίβλο, είναι ο φόνος του αθώου Άβελ από τον αδελφό του, τον Κάιν – από ανθρώπινο χέρι κι όχι από φυσικά αίτια),
γ) στον άνθρωπο και τη φύση, γι’ αυτό πρέπει να τη δαμάσει για να ζήσει, πολεμώντας μαζί της, και σήμερα που την έχει νικήσει καταλήγουμε στην καταστροφή του περιβάλλοντος (όχι βέβαια από τους χριστιανούς, αλλά από το μη χριστιανικό σύγχρονο πολιτισμό),
δ) στον άνθρωπο και τον εαυτό του (ισχυρή εσωτερική ροπή προς την καταστροφή, τη διαμάχη, την εκμετάλλευση κ.τ.λ. – «ορμή προς θάνατον», κατά το Φρόυντ, τον πατέρα της ψυχανάλυσης), με αποκορύφωμα αυτού του διχασμού το χωρισμό ψυχής και σώματος, δηλ. το θάνατο.
Η απώλεια του παραδείσου και η θεραπεία της αμαρτίας
Μετά τη διάπραξη του προπατορικού αμαρτήματος, κατά τη Βίβλο, ο Θεός αναγγέλλει στους πρωτοπλάστους τις συνέπειες της πράξης τους. Τους είχε ήδη πει: «αν φάτε από εκεί, θα πεθάνετε». Και, μετά το αμάρτημα, λέει στον Αδάμ: «θα τρως το ψωμί σου με τον ιδρώτα του προσώπου σου». Και στην Εύα: «ο άντρας σου θα κυριαρχήσει σε σένα» (άρα η καταπίεση της γυναίκας είναι συνέπεια του προπατορικού αμαρτήματος, γι’ αυτό στο χριστιανισμό καταργείται και τα δύο φύλα διακηρύσσονται ως ισότιμα, με αγιότερο ανθρώπινο πλάσμα μια Γυναίκα, την Παναγία, που είναι ανώτερη κι από τους αγγέλους) «θα γεννάς τα παιδιά σου με πόνους» κ.τ.λ. Επομένως, αν δεν είχε γίνει το προπατορικό αμάρτημα, δε θα πέθαιναν, δε θα έτρωγαν το ψωμί τους με ιδρώτα, δε θα γεννούσαν με πόνους κ.ο.κ.
Αυτό, κατά τους αγίους χριστιανούς διδασκάλους όλων των εποχών, θα συνεχιζόταν και στους απογόνους τους. Αντί γι’ αυτό, η απομάκρυνσή τους από το Θεό κληροδότησε στους απογόνους τους τις συνέπειές της. Το διαχωριστικό τείχος που υψώθηκε ανάμεσα στο Θεό και τους ανθρώπους συνεχίστηκε σε όλη την ανθρωπότητα. Οι άνθρωποι δεν βαρύνονται από το Θεό με κάποια «ενοχή» για το προπατορικό αμάρτημα, το οποίο δεν διέπραξαν, αλλά η ανθρώπινη φύση «αρρώστησε», με τραγικές συνέπειες για την ανθρωπότητα. Η «ασθένεια» αυτή είναι η αμαρτία, η οποία χρειαζόταν (και χρειάζεται) θεραπεία. Ολόκληρη η Βίβλος είναι η ιστορία του σχεδίου του Θεού για να θεραπεύσει αυτή την ασθένεια (διά του Χριστού).
Αμέσως λοιπόν ο Θεός αναγγέλλει και ότι «το σπέρμα της γυναίκας» θα είναι εχθρός του όφεως (διαβόλου). Και δε μιλάει για τους ανθρώπους γενικώς, αλλά για κάποιον συγκεκριμένο άνθρωπο: «Αυτός θα σου χτυπήσει το κεφάλι και συ θα του χτυπήσεις τη φτέρνα» (Γέν. 3, 15). Η αλληγορία είναι προφανής: παραπέμπει στην εικόνα κάποιου που πατάει ένα φίδι στο κεφάλι και το φίδι καταφέρνει να του δαγκώσει τη φτέρνα.
Κάποιος λοιπόν θα χτυπήσει τον όφι στο κεφάλι (θα τον εξολοθρεύσει) και αυτός θα του πληγώσει τη φτέρνα, δηλ. θα του καταφέρει μια πληγή οδυνηρή, αλλά μικρή. Ποιος είναι αυτός; Δεν είναι ένας προφήτης, αλλά ο εξολοθρευτής του διαβόλου. Αυτή είναι η πρώτη προφητεία για τον ερχομό του Σωτήρα, δηλαδή του Χριστού. Γι’ αυτό το λόγο βλέπουμε προφητείες και μύθους για τον ερχομό ενός ουράνιου Σωτήρα σε πάρα πολλές θρησκείες του αρχαίου κόσμου, ακόμη και στους αρχαίους Έλληνες, ενώ ο Χριστός χαρακτηρίζεται «προσδοκία των εθνών» (Γένεση, 49, 10).
[Σημειωτέον: γιατί «σπέρμα της γυναίκας»; Γιατί, απαντούν οι άγιοι διδάσκαλοι του χριστιανισμού, πρόκειται για ένα παιδί που θα γεννηθεί χωρίς πατέρα].
Συμβολισμοί και κυριολεξία
Εξετάζοντας κάπως πρόχειρα την ιστορία του Αδάμ και της Εύας (των πρωτοπλάστων), εντοπίζουμε:
Α. Στοιχεία που μπορούμε να θεωρήσουμε πραγματικά:
Ότι ο άνθρωπος δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα του Θεού (λογικός, ελεύθερος, πρόσωπο που ενώνεται με τα άλλα όντα διά της αγάπης), καλεσμένος να επιτύχει το καθ’ ομοίωσιν (να γίνει όμοιος με το Θεό, δηλαδή άγιος).
Ότι οι πρώτοι άνθρωποι γνώριζαν το Θεό και ζούσαν με αγάπη και αρμονία μαζί Του, με τους άλλους ανθρώπους και τα άλλα όντα της δημιουργίας. Φυσικά και κάθε άνθρωπος σε αρμονία με τον εαυτό του, δηλ. με ψυχική και σωματική ισορροπία. Αυτή η αρμονία και η αγάπη είναι ο παράδεισος.
Ότι, με υποκίνηση πονηρών αγγέλων, οι άνθρωποι πίστεψαν πως είναι καλύτερα να γίνουν θεοί με τις «δικές τους δυνάμεις», κόβοντας το δεσμό αγάπης τους με το Θεό. Η προσπάθειά τους αυτή όμως ήταν καταδικασμένη σε αποτυχία, γιατί μόνο σε σχέση με την Πηγή της Ζωής και της Αγιότητας ο άνθρωπος μπορεί να είναι ζωντανός και άγιος. Έτσι, επιχειρώντας την αυτοθέωση (να θεοποιηθούν από μόνοι τους), έχασαν τη θέωση, γιατί η καρδιά τους έκλεισε αφήνοντας το Θεό απ’ έξω (προπατορικό αμάρτημα).
Συνέπεια των παραπάνω ήταν η διάσπαση του ανθρώπου από το Θεό, το συνάνθρωπο, τη φύση και τον εαυτό του (γι’ αυτό η βία κυριαρχεί στην ιστορία της ανθρωπότητας και ο άνθρωπος καταστρέφει τον πλανήτη, σα να έχει τρελαθεί).
Β. Στοιχεία που μπορούμε να θεωρήσουμε συμβολικά:
Ο παράδεισος. Προφανώς υπονοείται όλη η Γη, αφού περικυκλώνεται από το Γάγγη (Φισών), το Νείλο (Γηών), τον Τίγρη και τον Ευφράτη.
Η δημιουργία του Αδάμ «από χώμα». Η ανθρωπομορφική εικόνα του ασπρογένη Θεού που πλάθει ένα ανθρωπάκι από χώμα δεν είναι κατάλληλη για την κατανόηση της Γένεσης. Υπονοείται ότι: α) ο άνθρωπος δημιουργήθηκε με ιδιαίτερη μέριμνα του Θεού, όχι απλώς με βάση τους «φυσικούς νόμους», όπως τα άλλα όντα, για τα οποία ο Θεός απλώς «είπε και έγιναν», β) ότι ο άνθρωπος είναι δημιουργημένος από τα συστατικά της Γης, όπως και τα ζώα (για τα οποία επίσης αναφέρεται ότι πλάστηκαν από χώμα, Γέν. 2, 19).
Η δημιουργία της Εύας από την πλευρά του Αδάμ. Υπονοεί την ισοτιμία των δύο φύλων, αφού η γυναίκα δεν πλάστηκε από την κεφαλή ή τα πόδια του άντρα, ώστε να είναι ανώτερη ή κατώτερη (η δημιουργία βέβαια, κατά τους Πατέρες, ολοκληρώνεται όταν από την «νέα Εύα», την Παναγία, γεννιέται ο νέος Αδάμ, ο Χριστός, οπότε έχουμε και πλάση του άντρα από τη γυναίκα => ισότητα των δύο φύλων).
Το δέντρο της γνώσεως του καλού και του κακού. Προφανώς δε χάσαμε τον παράδεισο για ένα… μήλο (άλλωστε πουθενά η Αγία Γραφή ή οι Πατέρες δεν αναφέρουν ότι το απαγορευμένο δέντρο ήταν μηλιά). Υπονοείται η στροφή του ανθρώπου προς το Θεό (γνώση του καλού) ή προς τον εαυτό του (γνώση του κακού = του θανάτου). Ο όφις προτρέπει τους πρωτόπλαστους να φάνε από το απαγορευμένο δέντρο για «να γίνουν σα θεοί». Όμως λέει ψέματα. Δε μπορούν να γίνουν θεοί παρά μόνο σε σχέση με το Θεό, γιατί ο Θεός είναι αγάπη. [Μια λεπτομέρεια: Ο άγιος, ο άνθρωπος που φτάνει στη θέωση ενωμένος με τον Τριαδικό Θεό, για τα άλλα πλάσματα του κόσμου παραμένει άνθρωπος. Αντίθετα, ο άνθρωπος που επιδιώκει την «αυτοθέωση» –να γίνει θεός με τις δυνάμεις του– συμπεριφέρεται στα άλλα πλάσματα ως «ο θεός τους», π.χ. οι θεοποιημένοι αρχαίοι βασιλείς, αλλά και ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος που κυριαρχεί στον πλανήτη και τελικά τον καταστρέφει].
Η «προπτωτική γυμνότητα», δηλ. ότι οι πρωτόπλαστοι αρχικά ήταν γυμνοί. Υπονοείται η αγάπη και η εμπιστοσύνη μεταξύ των ανθρώπων. Οι πρωτόπλαστοι, κατά τους Πατέρες, δεν ήταν γυμνοί: ευρισκόμενοι σε κατάσταση φωτισμού ή και θέωσης (την οποία έχασαν με την πτώση), έφεραν αντί ενδύματος τη «θεοΰφαντη στολή» του Φωτός του Θεού, δηλαδή των χαρισμάτων του Αγίου Πνεύματος.
Το «φύλλο συκιάς», με το οποίο οι πρωτόπλαστοι κάλυψαν τα γεννητικά τους όργανα. Υπονοείται ότι έκρυψαν τον εαυτό τους από τα μάτια του άλλου, γιατί δεν υπήρχε πια αγάπη και εμπιστοσύνη μεταξύ τους.
Η έξωση από τον παράδεισο ως «τιμωρία από το Θεό». Ο παράδεισος χάθηκε αυτόματα με την πτώση: ο άνθρωπος έγινε εχθρός του συνανθρώπου του, της φύσης, του Θεού, αλλά και του εαυτού του. Ο Θεός, στη Γένεση, παρουσιάζει το γεγονός ως τιμωρία, για να συνειδητοποιήσει ο άνθρωπος το κακό που προξένησε (άγ. Ισαάκ ο Σύρος).
Οι ίδιοι οι πρωτόπλαστοι περιέχουν στοιχεία συμβολισμού και αλληγορίας στη διήγηση της Γένεσης. Ο Αδάμ (=χωματένιος στις αρχαίες γλώσσες της Μεσοποταμίας) συμβολίζει το σώμα του ανθρώπου και η Εύα (=ζωή) το πνευματικό στοιχείο του ανθρώπου, την ψυχή. Γι’ αυτό η Εύα διαπράττει πρώτη το προπατορικό αμάρτημα: πρώτα στην ψυχή γεννιέται η επιθυμία της αμαρτίας και κατόπιν η ψυχή δίνει εντολή στο σώμα να την πραγματοποιήσει.
Υπήρξαν ο Αδάμ, η Εύα και τα παιδιά τους;
Η Γένεση αναφέρει τα ονόματα τριών γιων του Αδάμ και της Εύας (του αγίου και δικαίου βοσκού Άβελ, του γεωργού και αδελφοκτόνου Κάιν και του αγίου και δικαίου Σηθ, από τη γενιά του οποίου, μετά από χιλιάδες χρόνια γεννήθηκε ο Χριστός), αλλά προσθέτει ότι απέκτησαν «υιούς και θυγατέρες», που τα ονόματά τους δεν αναφέρονται. Το ίδιο και οι απόγονοι του Κάιν και του Σηθ περιλαμβάνουν πολλούς, μη κατονομαζόμενους, «υιούς και θυγατέρες». Δεν κατονομάζονται όλοι, γιατί αυτό που ενδιαφέρει την Αγία Γραφή είναι η γέννηση του Χριστού. Κατονομάζει λοιπόν μόνο εκείνη την αλυσίδα απογόνων, από την οποία αργότερα γεννήθηκε ο Χριστός.
Ο φόνος του Άβελ από τον Κάιν και οι ιστορίες των απογόνων των πρώτων ανθρώπων (οι λεγόμενοι «Προπάτορες»), μέχρι τον Κατακλυσμό και τη Βαβέλ, μήπως υπονοούν κάποια γεγονότα της προϊστορίας και γενικά της μακρινής αρχαιότητας, που εμείς αγνοούμε αλλά ο συγγραφέας της Γένεσης γνώριζε;
Θεωρώ αδύνατον να απαντήσουμε στα ερωτήματα αυτά. Πού τελειώνει η κυριολεξία και πού αρχίζει η αλληγορία και ο συμβολισμός; Αλλά και σε ποια φάση της προϊστορικής διαδρομής του ανθρώπου πρέπει να τοποθετήσουμε τα γεγονότα των πρωτοπλάστων (όπως κι αν τα ερμηνεύσουμε); Ωστόσο, η αιματηρή και βίαιη ιστορία της ανθρωπότητας τεκμηριώνει ότι το προπατορικό αμάρτημα είναι ένα αληθινό γεγονός (έστω κι αν δεν ξέρουμε ακριβώς τι έγινε), ενώ η παρουσία ορθόδοξων αγίων σε κάθε γενιά είναι η ορατή θεραπεία του προπατορικού αμαρτήματος: ο άνθρωπος ενώνεται ξανά με το συνάνθρωπο, το Θεό και τη φύση και βέβαια με τον εαυτό του.
Οι ίδιοι οι άγιοι ερμηνεύουν αυτή την κατάσταση ως άρση του προπατορικού αμαρτήματος και θεωρούν το Χριστό «δεύτερο Αδάμ». Αυτό είναι που έχει σημασία για το χριστιανό. Οι λεπτομέρειες των γεγονότων ξεφεύγουν από τις ερευνητικές μας δυνατότητες.
Ωστόσο, σήμερα η επιστήμη έχει φτάσει στην ανακάλυψη της «μιτοχονδριακής Εύας», δηλαδή στο συμπέρασμα ότι όλοι οι σημερινοί άνθρωποι της Γης είναι απόγονοι μιας μόνο γυναίκας, που έζησε πριν 200.000 χρόνια στην Αφρική. Προφανώς δεν είναι η Εύα της Παλαιάς Διαθήκης (ούτε και φαίνεται να ήταν η μοναδική γυναίκα της εποχής της πάνω στη Γη). Όμως η ανακάλυψή της κάνει την ιστορία για τη δημιουργία ενός πρωταρχικού ζεύγους να ακούγεται λιγότερο αλλόκοτη…
