Τα όσα άσχημα συμβαίνουν σήμερα, μικρά ή μεγάλα, που είναι όμοια με τα χθεσινά, τα προχθεσινά και πάει λέγοντας μέχρι τα αρχαία χρόνια, μου φέρνουν στον νού την ιστορία του Θουκυδίδη, η οποία είναι πράγματι «κτήμα ες αεί», ένα παντοτινό πνευματικό κτήμα.
Αναφερόμενος στην αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου γράφει μεταξύ των άλλων και τα εξής: Στην Κέρκυρα συνέβησαν ¨χαλεπά¨, άσχημα, δύσκολα, αλγεινά πράγματα. (Εμείς λέμε το ξηρό και άγονο έδαφος-χωράφι χαλέπα). Αυτά δε τα ¨χαλεπά¨ που έγιναν θα συνεχίζουν να γίνονται, έως η ανθρώπινη φύση παραμένει η ίδια, αμετάβλητη. «Έως αν η αυτή φύσις ανθρώπων η»1. Ποιά όμως ήταν αυτά που έγιναν; Ο εμφύλιος πόλεμος ήταν, ο οποίος ξεκίνησε για οικονομικούς λόγους, όπως συνήθως ξεκινούν οι περισσότεροι απ’αυτούς.
Η Κέρκυρα θέλησε να εξουσιάσει την Επίδαμνο τών Ιλλυριών, σπουδαίο εμπορικό λιμάνι, το σημερινό Δυρράχιο της Αλβανίας. Οι Κορίνθιοι αντέδρασαν, διότι και η Κέρκυρα και η Επίδαμνος ήταν αποικίες της. Στο χορό μπήκαν και οι Αθηναίοι με τους Σπαρτιάτες. Οι Κερκυραίοι ξέχασαν την μητρόπολη τους την Κόρινθο και ζήτησαν τη βοήθεια των Αθηναίων. Το συμφέρον υπεράνω όλων, γιατί όλοι τους ως σπουδαίες εμπορικές-ναυτικές δυνάμεις (πλήν της Σπάρτης) είχαν τεράστια συμφέροντα.
Άρπαξαν λοιπόν την ευκαιρία οι Αθηναίοι και έσπευσαν να βοηθήσουν την Κέρκυρα. Οι Σπαρτιάτες και οι Κορίνθιοι οπισθοχώρησαν λόγω της μεγάλης δύναμης του Αθηναϊκού στόλου. Οι Κερκυραίοι πήραν θάρρος και άρχισαν οι απάνθρωπες πράξεις. Ο θάνατος πήρε χίλιες μορφές γράφει ο Θουκυδίδης (πάσα τε ιδέα κατέστη θανάτου).
Ο πατέρας σκότωνε το παιδί του (και γαρ πατήρ παίδα απέκτεινε), αλλά και τους ικέτες που κατέφευγαν στους ναούς τους σκότωναν, άλλους δε από αυτούς τους έκτιζαν μέσα στο ιερό και τους άφηναν να πεθάνουν εκεί. Επτά ημέρες γινόταν ο σκοτωμός. Μερικοί κρεμάστηκαν απο τα δένδρα και άλλοι αυτοκτόνησαν με διάφορους τρόπους. Πολλοί επίσης οφειλέτες σκότωναν τους δανειστές (απο των λαβόντων χρήματα).Θουκ. ιστ. 3.81. 2-5. Στη συνέχεια (βιβλίο 3.82.2) γράφει ότι οι εμφύλιες συγκρούσεις έφεραν μεγάλες και αμέτρητες συμφορές στις πολιτείες. Αυτό το κακό συνεχίζει ο Θουκυδίδης, ο εμφύλιος πόλεμος, μεταδόθηκε από πόλη σε πόλη (εστασίαζέ τε ουν τα των πόλεων) και όσες πολιτείες έμειναν τελευταίες έχοντας μάθει τι έγινε αλλού, προσπάθησαν να υπερβάλλουν με επινοητικότητα σε ύπουλα μέσα και ακατανόμαστες–ανήκουστες «ατοπίες» πράξεις. Για να δικαιολογήσουν τις πράξεις τους άλλαξαν ακόμα και τη σημασία των λέξεων. Η παράλογη τόλμη θεωρήθηκε ανδρεία και αφοσίωση στην παράταξη, που όποιος ήταν έξαλλος γινόταν ακουστός και όποιος έφερνε αντίρρηση γινόταν ύποπτος. Με λίγες λέξεις όποιος πρόφθανε να κάμει κακό πριν από τον άλλο ήταν άξιος επαίνου, καθώς και εκείνος που παρακινούσε στο κακό, όποιον δεν είχε σκεφθεί να το κάνει.
Στο 3.82.6 λέγει ακόμη ότι και η συγγέννεια θεωρήθηκε χαλαρότερος (αλλοτριώτερον) δεσμός από την αλληλεγγύη προς την παράταξη και αυτό έγινε για να μπορούν να διαπράξουν χωρίς δισταγμό οτιδήποτε ικανοποιούσε την πλεονεξία τους και όχι την κοινή ωφέλεια για την οποία είχαν δόσει όρκους στους θεούς (είχαν ορκιστεί).
Επίσης στο βιβλίο 3.82.8 γράφει ότι αιτία όλων αυτών ήταν η φιλαρχία,η οποία έχει ρίζα την πλεονεξία και την φιλοδοξία, που έσπρωχνε τις παρατάξεις να αγωνίζονται με προθυμία. Οι αρχηγοί έλεγαν για ισότητα των πολιτών, προσποιούμενοι ότι υπηρετούν την πολιτεία, ενώ πραγματικά ήθελαν να ικανοποιήσουν προσωπικά συμφέροντα και να νικήσουν τους αντιπάλους τους. Τούτο τους οδηγούσε να κάνουν τα φοβερότερα πράγματα. Καμία απο τις παρατάξεις (Ολιγαρχικοί-Δημοκρατικοί) δεν είχε ηθικό φραγμό, διότι ακόμη και εκείνοι από τους πολίτες που ήταν μετριοπαθείς τους θανάτωναν, είτε οι μεν, είτε οι δε, επειδή αρνούνταν να ταχθούν με το μέρος τους.
Παρακάτω 3.83.1 γράφει ότι οι εμφύλιοι σπαραγμοί έγιναν αιτία να απλωθεί παντού κάθε μορφή κακίας. Το ήθος που είναι το κύριο γνώρισμα της ευγενικής ψυχής κατάντησε να είναι καταγέλαστο και εξαφανίστηκε. Η φράση του Ρωμαίου ρήτορα Κικέρωνα ο tempora o mores – ω καιροί, ω ήθη, είναι λίαν επίκαιρη, διότι προσπαθούν σήμερα να βάλουν στα σχολεία ένα σωρό μαθήματα και αφήνουν έξω το μάθημα του ήθους-ηθικής. Όλοι οι σοφοί του τόπου μας αλλά και οι μεγάλοι της Εκκλησίας μας έγραψαν ηθικά έργα αλλά δυστυχώς είναι στα αζήτητα.
Ας προχωρήσουμε όμως στο βιβλίο 3.83.2,3,4. Όλοι ήταν δύσπιστοι, γράφει ο σπουδαίος ιστορικός και επικρατούσαν τις περισσότερες φορές οι διανοητικά κατώτεροι. Έτσι γνωρίζοντας την ανεπάρκεια τους κατέφευγαν σε βίαιες πράξεις, αν δε δεν τους έπαιρνε, σε ραδιουργίες και με τις πράξεις αυτές νόμιζαν ότι φυλάγονταν, με αποτέλεσμα οι αντίπαλοι να τους αφανίζουν, (άφαρκτοι2 μάλλον διεφθείροντο).
Τα παραπάνω λοιπόν και άλλα πολλά έγιναν στην Κέρκυρα που ήταν η αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου και κράτησε 27 χρόνια, τόσα πολλλά, απο το 431-404 π.Χ..
Έχω τη γνώμη ότι αυτόν τον μακροχρόνιο πόλεμο πρέπει να τον ονομάσομε 1ο Παγκόσμιο πόλεμο, διότι έλαβαν μέρος όλες οι δυνάμεις του τότε γνωστού κόσμου. Οι κύριες δυνάμεις ήταν οι Δημοκρατικοί της Αθήνας και οι Ολιγαρχικοί της Σπάρτης και πάνω τους αγκιστρώθηκαν οι υπόλοιπες απο το βορρά έως το νότο και απο την Ανατολή (Πέρσες) εως τη δύση. Αυτή την ιδέα ας την σκεφτούν οι μεγάλοι ιστορικοί και να κανονίσουν τη σειρά των παγκοσμίων πολέμων, αρκεί να μη ξεχάσουν και τον σημερινό, που είναι παγκόσμιος, οικονομικός και αυτός πόλεμος με άλλου είδους όπλα όμως.
Ωστόσο το ερώτημα είναι αν μπορούν όλα αυτά τα απάνθρωπα, που γίνονται, να σταματήσουν. Θα πείτε βέβαια εύλογα αυτά που γίνονται αιώνες τώρα πώς θα σταματήσουν; Δύσκολο, τρομερά δύσκολο αν σκεφτούμε τις τρομαχτικές δυνάμεις που μας σπρώχουν σ’αυτά. Πρέπει όμως να καταλάβουμε ότι οι δυνάμεις αυτές έχουν απέναντι τους άλλες, που μας βοηθούν στο σωστό. Έτσι δημιουργήθηκε ο κόσμος με θέσεις και αντιθέσεις. Νομίζω όμως ότι μπορούμε να αλλάξουμε τη φύση μας, διότι έχομε δυνατά όπλα όπως την ελεύθερη βούληση ή το αυτεξούσιο, που τονίζει η πίστη μας. Με άλλα λόγια μπορούμε να εκλέξουμε τούτο ή εκείνο, όπως έκανε ο Ηρακλής με την αρετή και την κακία. Δεν θα μπώ στο γενικό θέμα της ελευθέρας βουλήσεως, γιατί είναι πολύπλοκο. Θα σας γράψω όμως τι είπε ο Αριστοτέλης στο κεφάλαιο της Ηθικής: « Ο άνθρωπος είναι αρχή και κύριος των πράξεων του (Ηθ.Ευδ.Β6.1223α4). Αυτό βέβαια γίνεται «όταν ενεργεί μετά λόγου και διανοίας», δηλαδή μπορεί ελεύθερα να κάνει και τα αγαθά και τα κακά. Εάν όμως δεν έχει ελευθερία και πράττει ό,τι πράττει απο βία ή εξαναγκαζόμενος ή και από άγνοια ακόμη, αυτά θεωρούνται ακούσια. (Ηθικ. Νικομ. Γ1 1110 α1).
Και η χριστιανική διδασκαλία τονίζει το αυτεξούσιον του ανθρώπου. Ο Χριστός μας είπε «ει τις θέλει οπίσω μου ελθείν» (με υποθετική πρόταση γιατί μπορεί να εισάγεται και με αναφορική δηλ. όστις θέλει). Με τα λόγια αυτά τονίζεται η ελευθερία του ανθρώπου, διότι αν δεν ήταν ελεύθερος δεν θα αξιωνόταν ποτέ τέτοιας τιμής και σεβασμού.
Τώρα αν κάποιος δεν δέχεται τον Αριστοτέλη ή το αυτεξούσιο, θα σας γράψω τι είπε ο Πλούταρχος για τον δανεισμό, που βαραίνει όχι μόνο τον κάθε πολίτη χωριστά αλλά και όλους ως κράτος και στο τέλος θα κάνουμε ένα σχόλιο.
Η πραγματεία του Πλουτάρχου για τον δανεισμό έχει τίτλο «Περί του μη δειν δανείζεσθαι» δηλ. ο άνθρωπος δεν πρέπει να δανείζεται. Βέβαια αφήνει ελάχιστες και λίαν εξαιρετικές περιπτώσεις δανεισμού, που και σε αυτές πρέπει να υπάρξει ώριμη-ωριμότατη σκέψη.
Επειδή δεν θέλω να σας κουράσω θα σας αναφέρω τα σημαντικότερα.
Γράφει λοιπόν ο Πλούταρχος ότι όπως ο νόμος, που αναφέρει ο σοφός Πλάτωνας, απαγορεύει στους γείτονες να χρησιμοποιούν το νερό του άλλου, αν δεν σκάψουν προηγουμένως στη δική τους γη για να δουν αν υπάρχει ή δεν υπάρχει νερό, έτσι ακριβώς έπρεπε να υπάρχει νόμος και για τα χρήματα, ώστε να μη προσφεύγουν σε ξένες πηγές, αν πρώτα δεν έχουν εξετάσει τις δικές τους. Αυτό δε το κάνουν (δανεισμό) από πολυτέλεια, μαλθακότητα και για καλοπέραση, (υπο τρυφής και μαλακίας ή πολυτελείας). Δανείζονται μάλιστα με μεγάλο τόκο από δανειστές, που ζητούν μάρτυρες και ικανούς εγγυητές, (και μάρτυρα δίδουσιν και βεβαιωτήν). Αξιοσημείωτον προσέτι είναι και αυτό που αναφέρει στην αρχή (827), ότι οι δανειστές δεν δανείζουν «απόρους» ( α στερητικό και πόρος-πορί, διάβαση, άρα ο φτωχός, επειδή δεν μπορεί να πάει πουθενά), διότι βέβαια τι θα πάρουν από τον μή έχοντα (τοις γαρ απόροις ου δανείζουσιν). Παρακάτω (828) γράφει τα εξής προφητικά: O Περικλής είπε στους Αθηναίους ότι τοποθετήσαμε στο χρυσό άγαλμα της Αθηνάς 40 χρυσά τάλαντα, ώστε να τα χρησιμοποιήσουμε σε μια ανάγκη και μόλις περάσει αυτή η δυσκολία θα τα ξανατοποθετήσομε πάλι στο ακέραιο. Έτσι δεν θα δεχθούμε φρουρά κατοχής, (μη παραδεχώμεθα φρουράν δανειστού πολεμίου), ούτε θα επιτρέψομεν να πουληθούν τα υπάρχοντα μας σαν δούλοι (μηδ’ οράν τα αυτών επί δουλεία διδόμενα).
Ο Θουκυδίδης στο 2ο βιβλίο 13 γράφει, ότι ο Περικλής τόνισε στους Αθηναίους, πως εν εσχάτη ανάγκη μπορούν να κάμουν το ίδιο και με το χρυσάφι άλλων ναών.
Σε αυτά τα θέματα μπορούν να βοηθήσουν συνεχίζει ο Πλούταρχος και οι γυναίκες. Οι Ρωμαίες π.χ. έδωκαν τα κοσμήματα τους, (τον κόσμον επέδωκαν) και οι Καρχηδόνιες έκοψαν τα μαλλιά τους για να κατασκευαστούν σχοινιά σε πολεμικές μηχανές (εκείραντο τας κεφαλάς και ταις θριξίν εντείναι τας μηχανάς υπέρ της πατρίδος). Επί τη ευκαιρία σας συνιστώ να διαβάσετε το ξεχωριστό έργο του Πλουτάρχου «Γυναικών αρεταί».
Επομένως τρέξε, τονίζει ο σοφός Πλούταρχος, να φύγεις απο τον δανειστή, διότι μπορεί να μη σου ζητά «γη και ύδωρ» αλλά παρεμβαίνει στην ελευθερία σου και σε υποδουλώνει, (της ελευθερίας απτόμενον και προγράφοντα την επιτιμίαν). Σε υποδουλώνει και σε εξαθλιώνει, διότι σε παρενοχλεί αν δεν πληρώνεις, εφτελίζει την τιμή αν πουλάς κάτι και αν δεν πουλάς σε αναγκάζει χωρίς να το θέλεις. Αν τον πας στα δικαστήρια έρχεται σε συμφωνία μαζί σου, αν πας στο σπίτι του σου κλείνει την πόρτα, αν δε καθίσεις σπίτι σου στήνεται απέξω και σου κτυπάει την πόρτα συνεχώς, (επισταθμεύοντα και θυροκοπούντα).
Εν συνεχεία (829) γράφει ότι οι δανειστές καθιστούν την «αγορά» την κοινωνία δηλαδή, χώρα «ασεβών» εξαθλιωμένων οφειλετών και σαν τους γύπες (γυπών δίκην) κομματιάζουν τις σάρκες τους και τις καταβροχθίζουν, (εσθίουσιν και υποκείρουσιν). Με αυτά δεν θέλω να κηρύξω πόλεμο στους δανειστές, (πόλεμον εξενηνοχότα προς τους δανειστάς), αλλά για να αποδείξω σε όσους δανείζονται με προχειρότητα (τοις προχείρως δανειζομένοις), ότι ο δανεισμός φέρνει «αισχύνη» εντροπή, «ανελευθερία» υποτέλεια, «εσχάτη αφροσύνη» εσχάτη τρέλα, απερίσκεπτη δηλαδή ενέργεια και μαλθακότητα, γιατί είναι σίγουρο ότι συνέχεια θα ακούνε ¨δός μου τα λεφτά μου, ξόφλησε με, (ουδεν εστίν τούτων αίσχιον, ουδεν δυσχερέστερον τον ακούσαι «απόδος»).
Επειδή υπάρχουν και άλλα θα μεταβώ προς το τέλος. Οι οφειλέτες, γράφει δεν θα καθαρθούν ποτέ, αλλά «όσαι του έτους ώραι» θα σκέπτονται «μετ’οδύνης και σπαραγμού τον τόκον». Πράγματι ο τόκος έρχεται με οδύνη και σπαραγμό. Το ρήμα είναι τίκτω και αναφέρεται στη γυναίκα, διότι για τον άνδρα υπάρχει το ρήμα γεννώ. Θα έχεται ακούσει «ο ανήρ γεννά η δε γυνή τίκτει». Ο τόκος λοιπόν βγαίνει απο το ρήμα τίκτω και έχομε τοκετός, τόκος που σημαίνει τέκνο. Επομένος ο τόκος είναι το παιδί, το τέκνο του χρέους.
Και τώρα ήλθε η σειρά του σχολίου που υποσχεθήκαμε. Θα παρατηρήσετε οτι και ο Πλούταρχος στην πραγματεία του δέχεται την ελευθερία και την τοποθετεί πολύ ψηλά. Επομένως ο άνθρωπος αξίζει και μπορεί να κάνει κόπους και θυσίες για να την έχει αλλάζοντας βέβαια τη φύση του προς το καλό, γιατί διαφορετικά είναι άξιος της μοίρας του. Γιατί δηλαδή να γίνει υποζύγιο, που ο αναβάτης του, καθήμενος συνεχώς στη ράχη του, θα τον οδηγεί όπου αυτός θέλει, όπως ακριβώς το αναφέρει ο Πλούταρχος σε άλλο σημείο της πραγματείας του, που δεν το ανέφερα, αλλά θα το αναφέρω τώρα. «ο δ’άπαξ ενειληθείς μένει χρεώστης δια παντός, άλλον εξ’ άλλου μεταλαμβάνων αναβάτην, ώσπερ ίππος εγχαλινωθείς, αποφυγή δ’ ουκ εστίν επί τας νομάς εκείνας και τους λειμώνας αλλά πλάζονται καθάπερ οι θεήλατοι και ουρανοπετείς εκείνοι του Εμπεδοκλέους οι δαίμονες» 830e.
Προσέξετε τώρα τη μετάφραση. Εκείνος ο οποίος οδηγείται, πιάνεται, εμπλέκεται (ενειληθείς) μία φορά (άπαξ) μένει χρεώστης δια πάντος, φορτωνόμενος τον ένα αναβάτην (καβαλάρη) μετά τον άλλον, όπως τα άλογα που τους έχουν περάσει χαλινάρι και δεν μπορούν πλέον να πάνε σε βοσκοτόπια (νομάς) και καταπράσινα λειβάδια (λειμώνας), αλλά περιπλανώνται (πλάζονται) σαν τους ουράνιους δαίμονες του Εμπεδοκλή κυνηγημένοι απο του Θεούς.
Κλείνοντας θέλω να τονίσω ότι ο Χαιρωνίτης ιστορικός και σοφός δεν έγραψε την πραγματεία του αυτή (92μ.χ.) τυχαία, ούτε τυχαία και εγώ αυτό το δοκίμιο. Οι άνθρωποι εκείνης της εποχής μαστίζονταν απο τους δανειστές–πιστωτές ντόπιους αλλά και ξένους. Οι ξένοι κυρίως ήταν οι Ρωμαίοι, όπως π.χ. είναι και οι σημερινοί, τους οποίους γνωρίζουμε πολύ καλά. Άρα απο εδώ και στο εξής τουλάχιστον ας μην ξεχνάμε το αυστηρό και καυστικό μήνυμα του Πλουτάρχου: «έχεις; Μη δανείζεσαι γιατί δεν σου λείπουν. Δεν έχεις; Μην δανείζεσαι γιατί δεν θα ξεχρεώσεις το χρέος σου ποτέ».
1. Το μονοτονικό δεν διακρίνει τι είναι το πρώτο «η» και τι είναι το δεύτερο «η». Το πρώτο είναι το άρθρο και παίρνει δασεία. Το δε δεύτερο «η» με ψιλή περισπομένη και υπογεγραμμένη είναι υποτακτική (γ΄ενικό πρόσωπο ενεστώτα) του βοηθητικού ρήματος ειμί-είμαι και μεταφράζεται «να είναι».
2. Η λέξη άφαρκτος βγαίνει απο το α το στερητικό + φρακτός–φράσσω = φράκτης και σημαίνει αφύλακτος, αφρούρητος, ξέφραγος. Πρόκειται για μετάθεση φθόγγων. Το φαινόμενο αυτό χρησιμοποιήται στη γλώσσα μας, όπως π.χ. στον Όμηρο, στους τραγικούς ποιητές και δή στον Ευριπίδη (Μήδεια, Εκάβη, Ιφιγένεια κ.τ.λ.) με την προσφιλή τους λέξη φάσγανον (εργαλείο που σφάζει) αντί σφάγανον από το σφάζω, «Μη θηκτόν ώση φάσγανον». Ώση,-* σπρώξει, απο το ωθώ, ώθηση, ωστικό κύμα. Θηκτόν είναι από το θήγω, ακονίζω. Η δε ερμηνεία είναι μήπως και ωθήσει μέσα της κάποιο αιχμηρό, ακονισμένο μαχαίρι δίκοπο, ξίφος (Ευρ. Μήδεια 40).
Σκαλιδάκης Κωνσταντίνος
Συνταξιούχος Καθηγητής τηλ.2831054189 κιν.6933160362
