Εντυπωσιακό ζωγραφικό διάκοσμο, επιτύμβιες στήλες, πήλινα τμήματα στο δάπεδο και άλλα σημαντικά ευρήματα από την περίοδο χρήσης του, αποκαλύπτει η αρχαιολογική σκαπάνη στο τέμενος της Βαλιδέ, στο κέντρο της πόλης του Ρεθύμνου.
Η ολοκλήρωση των ανασκαφικών εργασιών και η αποκατάσταση του κτιριακού συγκροτήματος του επί σειρά δεκαετιών τζαμιού, είναι βέβαιο πως θα δώσει ακόμα ένα σημαντικό μνημείο για τους επισκέπτες της πόλης, το οποίο μάλιστα θα μπορεί να φιλοξενεί ποικίλες εκδηλώσεις.
Τα έργα βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη υπό την επίβλεψη της Διευθύντριας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου κ. Αναστασίας Τζιγκουνάκη, του αρχαιολόγου Κωστή Γιαπιτσόγλου και της μηχανικού Μαρίτας Βασιλάκη.
Μιλώντας στην εφημερίδα μας η κ. Τζιγκουνάκη, τόνισε τα εξής: «Στο μνημείο εργάζονται αυτή την περίοδο μόνο ο κ. Γρηγόρης Τσόγκας, συνεπικουρούμενος από τον κ. Μαρκάκη Γιάννη, ειδικευμένους τεχνίτες αναστήλωσης, και ολοκληρώνουν την αρμολόγηση του εσωτερικού του τζαμιού. Ακόμη ο εξαιρετικός συντηρητής κ. Νικηφόρος Κώστας αποκαλύπτει τον –πολύ ενδιαφέροντα, με έντονη χρωματική παλέτα- ζωγραφικό διάκοσμο, όπου αυτός διατηρείται κάτω από τα μεταγενέστερα κονιάματα, κυρίως στα τόξα και τα ανοίγματα. Έχει ανασκαφεί τμήμα του ανατολικού χώρου από τον ειδικευμένο τεχνίτη ανασκαφών κ. Δρουδάκη Γιώργο και έχει αποκαλυφθεί τμήμα του δαπέδου από πήλινες πλάκες, ενώ σε τακτά διαστήματα υπάρχει αναμόχλευση του δαπέδου όπου είχαν τοποθετηθεί ταφικές στήλες, που φαίνεται να προέρχονται από οθωμανικό νεκροταφείο. Η ανασκαφή του χώρου θα συνεχιστεί όταν αυτό θα είναι εφικτό, βάσει των ανασκαφικών εκκρεμοτήτων της Εφορείας.»
Το τέμενος της Τουρχάν Χαντιτζέ δεσπόζει ακόμη με τον επιβλητικό μιναρέ του στην περιοχή της Μεγάλης Πόρτας της παλιάς πόλης του Ρεθύμνου, παρότι έχει περικλειστεί από διάφορα μεταγενέστερα κτίσματα. Η Τουρχάν Χαντιτζέ ανήκε στο χαρέμι του σουλτάνου Ιμπραήμ (1640-1648) και έγινε βασιλομήτωρ (valide sultan) το 1648, όταν έγινε σουλτάνος ο γιος της, Μεχμέτ Δ’. Η ίδια βαλιδέ σουλτάνα ίδρυσε και το Τουρκικό Σχολείο στο Ρέθυμνο, το σημερινό 1ο Δημοτικό Σχολείο Ρεθύμνου.
Η παλαιότερη αναφορά στο τζαμί χρονολογείται το 1654, ελάχιστα χρόνια μετά την κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς. Έγγραφο του 1671 καθόριζε την εξάρτησή του από το τζαμί της Βαλιδέ Σουλτάν στο Bahçe Kapusu της Κωνσταντινούπολης. Το τζαμί λειτούργησε ως μουσουλμανικό τέμενος μέχρι και την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1925, όταν και παραγκωνίστηκε.
Για πολλά χρόνια το μνημείο χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη της εφορείας αρχαιοτήτων ενώ η εγκατάλειψη του έδωσε την δυνατότητα να αναπτυχθούν γύρω του κτίσματα, τα οποία το «έπνιξαν» με αποτέλεσμα να είναι διακριτός μόνο ο μιναρές του, διάσημος για τις επιγραφές και τα θρησκευτικά σύμβολα που φέρει.
Η είσοδος του είναι από την οδό Τομπάζη ενώ η περίτεχνη κρήνη του – ένα από τα ωραιότερα μνημεία του Ρεθύμνου - βρίσκεται μέσα σε ιδιωτικό κτίσμα, στο οποίο σήμερα λειτουργεί εμπορικό κατάστημα.
