Η ενθρόνιση κάποιας εκκλησίας ίσως να μην είναι σημαίνον ιστορικό γεγονός. Είναι αξιοσημείωτο όμως στα πλαίσια ενός μικρού χωριού λόγω των πολλών δυσκολιών που υπήρξαν και που αποτελεί σημείο αναφοράς της νεότερης ιστορίας του. 

Α Κρήτη 

Το 1830 τελειώνει η επανάσταση και ιδρύεται το νέο ελληνικό κράτος. Η Κρήτη παρά τους ποταμούς αίματος που έχυσαν τα παιδιά της δεν περιλαμβάνεται στην ελληνική επικράτεια. Απ'εναντίας δίδεται δώρο στον Μοχάμετ Αλή της Αιγύπτου για τις υπηρεσίες που προσέφερε  ο γιος του Ιμπραχήμ στην καταστολή της επανάστασης στην Πελοπόννησο και στην Κρήτη1

Το 1841 ξεσπά η επανάσταση "του Χαιρέτη" στην δυτική Κρήτη κυρίως• συμμετείχαν και οι Σφακιανοί που είχαν μεταδημοτεύσει κάνοντας χρήση της άρσης του νόμου του << πλησιαστού>>2 και διαπίστωσαν πως ήσαν αφελείς να πιστέψουν τον πασά ότι δεν θα πλήρωναν φόρους στον τόπο που μετοίκησαν. Φυσικά και στο τέλος υπέκυψαν. 

Το 1858 ξεσπά η επανάσταση του Μαυρογένη η μία και μοναδική αναίμακτη επανάσταση της Κρήτης πού είχε οικονομικά κυρίως αιτήματα χωρίς να ζητά ένωση με την Ελλάδα. Η επανάσταση συνέπεσε με τον Κριμαϊκό πόλεμο3 που έγινε για να σωθεί η καταρρέουσα οθωμανική αυτοκρατορία ύστερα από τις αλλεπάλληλες ήττες της από την τσαρική Ρωσία. 

Για να εμπόδιστεί η ελληνική κυβέρνηση να βοηθήσει την Κρήτη, αγγλογαλικά στρατεύματα κατέλαβαν τον Πειραιά.

Η επανάσταση έληξε με την έκδοση του σουλτανικού διάταγματος ( Χάττι Χουμαγιούν) πού έκανε σημαντικές παραχωρήσεις όπως: 1) γενική αμνηστία 2) πλήρης ανεξιθρησκεία 3) δικαίωμα να έχουν οι χριστιανοί όπλα στα σπίτια των 4) σύσταση επαρχιακών συμβουλίων 5) ελάττωση των φόρων και 6) δικαίωμα διορισμού στο δημόσιο και των χριστιανών.

Τα προνόμια και οι ευεργετικές διατάξεις του 1858 σιγά-σιγά ψαλιδίατηκαν απο τούς Οθωμανούς. Το 1866 ξεσπά νέα πολυαίμακτη επανάσταση που κράτησε ως το 1869. Στη διάρκεια της έλαβε χώρα το ολοκαύτωμα της Μονής Αρκαδίου. Αυτή τη φορά η Κρήτη πλήρωσε τον οξύ ανταγωνισμό της Αγγλίας με τη Γαλλία για τον έλεγχο του εμπορικού δρόμου που δημιουργήθηκε με την διάνυξη της διώρυγας του Σουέζ4. Οι Γάλλοι έπεισαν  τους Αιγυπτίους να στείλουν στρατεύματα για να κατασταλεί η επανάσταση. Οι Άγγλοι καραδοκώντας να μην χαθεί η Κρήτη από τον σουλτάνο, τον πείθουν να στείλει και αυτός στρατεύματα. Το 1868 το σύνολο των οθωμανικών στρατευμάτων φθάνει τον εκπληκτικό αριθμό των 60.000 ανδρών, συνεπικουρούμενων από τους τουρκοκρητικούς. Έλαβαν μέρος όλοι οι Κρήτες χριστιανοί με βοήθεια ελλαδιτών εθελοντών υπό τον Πάνο Κορωναίο.

Διαρκούσης της επανάστασης η Υψηλή Πύλη δηλαδή ο σουλτάνος και η ανώτατη οθωμανική διοίκηση, με αγγλική πίεση για να ηρεμήσει τους Κρητικούς, εκδίδει τον Οργανικό Νόμο5.  Παράλληλα, για την τήρηση της τάξης, κτίζει σε πολλά μέρι της Κρήτης μικρούς πύργους ( Κουλέδες), όπου στρατωνίζονταν 60-100 ιππείς, για άμεση επέμβαση όπου ξεσπούσε στάση όπως έλεγαν τις επαναστάσεις οι οθωμανοί. Στην περιοχή μας τέτοιος ήταν ο κουλές των Κορέδω πάνω από την Κοξαρέ. 

Ένα χρόνο ύστερα από την ψήφιση του Οργανικού Νόμου, το 1869, η Υψηλή Πύλη ανακαλεί τις διατάξεις του αφού βρήκε την Κρήτη γονατισμένη. Φέρνει έποικους, ( Κιρκάσιους, Άραβες της Λιβύης και Κούρδους ) γιά να αλλοιώσει την σύνθεση του πληθυσμού υπέρ των μουσουλμάνων.

Το 1877 ξεσπά νέος ρωσοτουρκικός πόλεμος. Οι Ρώσοι φθάνουν έως το προάστιο της Κωνσταντινούπολης Άγιο Στέφανο. Οι Άγγλοι περνούν τα στενά για να σώσουν το καταρρέον οθωμανικό καθεστώς. Οι κρήτες βρήκαν νέα ευκαιρία για επανάσταση. Τον αγώνα διηύθυνε η Μεταπολιτευτική Επιτροπή6. 

Η Υψηλή Πύλη ύλη με τη συνθήκη του Βερολίνου που αντικατέστησε την συνθήκη του Αγίου Στεφάνου προχωρεί σε νέες παραχωρήσεις. Ύστερα από πίεση των Άγγλων υπογράφεται η Σύμβαση  της Χαλέπας7. 

Η σύμβαση προέβλεπε να δοθούν στους χριστιανούς περισσότερες έδρες στο νομοθετικό σώμα, προεξοφλήθηκε η ψήφιση νέου δικαστικού οργανισμού και δημοτικού νόμου. Ορίστηκε οι συζητήσεις στο κοινοβούλιο και στα δικαστήρια, να γίνονται μόνο στην ελληνική γλώσσα, καταρτίστηκε χωροφυλακή από ντόπιους χριστιανός και μουσουλμάνους, και έγινε ουσιαστικά η αφετηρία για μελλοντικές μεταρρυθμίσεις. Το πολίτευμα πήρε χαρακτήρα διαχειριστικής αυτονομίας. Ο σουλτάνος με υπόδειξη των Άγγλων διατήρησε το δικαίωμα της αρνησικυρίας (véto)8, πού έγινε αφορμή σιγά-σιγά να εκμηδενιστούν τα προνόμια της σύμβασης... 

Με την υπογραφή της Σύμβασης της Χαλέπας η Υψηλή Πύλη διορίζει για μία δεκαετία, γενικούς διοικητές της Κρήτης 6 χριστιανούς ηγεμόνες, τους πέντε πρώτους Φαναριώτες και τον έκτο Πολωνό. ( Κων/ος Αδοσίδης, Αλέξανδρος Καραθεοδωρή, Ι. Φωτιάδης, Σάββας, Κ. Ανθόπουλος, Ν. Σαρντίνσκυ). Στο τέλος της δεκαετίας του 1880 ο σουλτάνος επωφελούμενος από την defacto ανακήρυξη της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα, από το πατριδοκάπηλο κόμμα των συντηρητικών ( Καραβανάδες), κηρύσσει στρατιωτικό νόμο, καταργεί τη Σύμβαση της Χαλέπας και επαναφέρει τους οθωμανούς διοικητές. Αυτή την δεκαετία επωφελούμενη από την φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος, οι χωριανοι μας Παλαιολουτριανοί ανοικοδομούν τον ναό της Αγίας Κυριακής.

Β.  Η ΠΕΡΙΟΧΉ ΜΑΣ 

Το 1881 διενεργείται η τελευταία οθωμανική απογραφή. Ανετέθη και την έφερε εις πέρας ο Νικόλαος Σταυράκης τότε γενικός γραμματέας της γενικής διοίκησης της Κρήτης9.  

Σύμφωνα με την απογραφή αυτή τα 8 χωριά της περιοχής μας παρουσιάζουν την εξής σύνθεση από πλευράς θρησκείας: τρία χριστιανικά, δύο μουσουλμανικά και τρία με μεικτό πληθυσμό.

Συγκεκριμένα :

      Αμιγώς χριστιανικά είναι: 

Ο Αϊ Γιάννης ο Καημμένος 69 οικογένειες 273 κάτοικοι 

Γκουσελιανά 29 οικογένειες 134 κάτοικοι 

Καλή Συκιά 29 οικογένειες 118 κάτοικοι 

Αμιγώς μουσουλμανικά είναι :

Ατσιπάδες 67 οικογένειες 236 κάτοικοι 

Τσικαλαριό 18 οικογένειες 57 κάτοικοι 

Μεικτά είναι τα:

Κοξαρέ χριστ. Οικ. 36 κάτοικοι 139

               Μουσουλ. Οικ. 22 κάτοικοι 73

Αγ. Βασίλης χριστ. Οικ. 18 κάτοικοι 75

               Μουσουλ. Οικ 1 κάτοικοι 9

Παλαιόλουτρα χριστ. Οικ. 10 κάτοικοι 49

             Μουσουλ. Οικ. 19 κάτοικοι 77

Γ.  Τα Παλαιόλουτρα

Το χωριό μας συναντάται πρώτα στην απογραφή του Barotci το 1557 σαν Paliolutra.  

Η λέξη μαρτυρεί πώς κάποτε πιθανότατα την ρωμαϊκή ή την ελληνιστική περίοδο, πού ήκμασαν οι thermae ήσαν λουτρά με ιαματικό νερό10. 

Με την αλλαγή της θρησκείας τα λουτρά εγκαταλείφθηκαν και λησμονήθηκαν. Έμεινε μόνο το όνομα του χωριού του οποίου το πρώτο συνθετικό δηλώνει χρήση, ιδιότητα που δεν υφίσταται πλέον, όπως παλαιόχωρα, παλαιόκαστρο, παλιομήτατο και λοιπά. 

Οι κάτοικοι βέβαια ακολούθησαν την ανατολική ορθόδοξη εκκλησία. Κατά τον 18ο αιώνα παρατηρούνται στην Κρήτη ομαδικοί εξισλαμισμοί για προφανείς λόγους. Η επανάσταση του 1821 βρίσκει το χωριό μας με μια μόνη χριστιανική οικογένεια τους Τζέληδες. Όλοι οι άλλοι ήσαν μουσουλμάνοι. Μετά το 1830, έτος ίδρυσης του εταίρου οικισμού της κοινότητάς μας11, από τον Γεώργιο Κουρμούλη, γίνεται άρση του νόμου του <<πλησιαστού>> μόνο για τους Σφακιανούς. ( παραπομπή αρ.2). Τον Κουρμούλη πλαισιώνουν περίπου 20 σφακιανές οικογένειες που εγκαθίστανται σε Γκουσελιανά και Παλαιόλουτρα12.   

Κατά την απογραφή Νικολάου Σταυράκη ( παραπομπή αρ.9) βρέθηκαν στα Παλαιόλουτρα 49 χριστιανοί κάτοικοι κατανεμημένοι σε 10 οικογένειες13 που ήσαν  οι εξής:

Κάτοικοι άρρενες 31 θήλεις 18 σύνολο 49

1) οικογένεια Ανδρουλιδάκη ( Λευκωγιανοί)

Γονείς: Χαράλαμπος - Μαρία 

Τέκνα: Γιώργης, Αλεξάνδρα, Ευαγγελία, Διαμάντα 

Σύνολό: 2+4= 6 μέλη 

2) οικογένεια Θεοδοσάκη ( Παπαδιανοί)

Γονείς: Βασίλης - Σοφία 

Τέκνα: Στελιανός, Ζαφειρένια, Μανώλης, Μαρία, Γιώργης.

Ανηψιός: Μανώλης 

Σύνολό: 5+3= 8 μέλη 

3) Κουταλάδες 2 οικογένειες 

Γονέας: Μαθιός 

Τέκνα: Μάρκος, Νικολής, Γιαννιός - σύζυγος Στελιανή

4) Γονείς: Σήφης - Διονυσία 

Τέκνο: Μανώλης 

Σύνολό Κουταλάδων: 6+2=8 μέλη 

5) οικογένεια Μαρκουλάκη:

Γονείς: Μανώλης - Κατερίνη, αδελφός Ανδρέας 

Τέκνα: Γιώργης, Φωτεινή 

Προστατευόμενο μέλος: Σήφης Μπέλεχας 

Σύνολό: 4+2=6 μέλη 

6) Τζέληδες δύο οικογένειες 

Γονείς: Γιάγκος - Μαρία  Αδελφοι Αντώνης,  Μανώλης 

Τέκνο: Στελιανός 

7) Γονείς: Γιώργης - Ευλαμπία

Τέκνο: Στελιανός 

Σύνολό Τζέληδων: 6+2= 8 μέλη 

8) οικογένεια Τζούγκρου ( Τζουγκράκης)

Γονέας: Πέτρος 

Τέκνο: Ευάγγελος 

Σύνολό: 2+0= 2 μέλη 

9) οικογένεια Φρυσουλάκη ( Φρυσούληδες)

Γονείς: Ανδρέας ( Μακρέ Αντρουλής) - Μαρία ( Κοκκώνα) 

Τέκνα: Στελιανός, Γιώργης, Σπυρίδος, Κατερίνη 

4+2= 6 μέλη 

10) οικογένεια Χιώτη

Γονείς: Μανώλης - Κλεάνθη (Μαρία)

Τέκνα: Μιχάλης, Γραμματική, Καλλιόπη 

2+3=5 μέλη 

     Δ. Ο ιερέας Βασίλειος Στ. Παπαδάκης ή Θεοδοσάκης 

Ο Παπαβασίλης γεννήθηκε στα Παλαιόλουτρα το 1833 από νεοαφιχθείσα οικογένεια Σφακιανών. Κάποιες μαρτυρίες λένε πώς οι Θεοδοσάκηδες ήσαν κλάδος των Κλειδήδων. Φιλομαθής και φιλοπρόόδος πήγε στο δημοτικό στον Άγιο Βασίλη που είχε ανέκαθεν σχολείο. Για περισσότερα "γράμματα" το πιο πιθανό είναι ότι φοίτησε στη σχολή του Αγίου Πνεύματος στον Κισσό. Χρημάτισε δάσκαλος στους Μαρουλούς κοντά στα Μυριοκέφαλα. Παντρεύτηκε της Σοφία Μαμαλάκη από τα Γκουσελιανά κόρη του Μαμαλογιώργη, οπλαρχηγού της περιοχής.  Αργότερα χειροτονήθηκε ιερέας. Απέκτησαν πέντε παιδιά, των Στελιανό την Ζαφειρένια τη Μαρία τον Μανώλη και τον Γιώργη ( Μακεδονομάχος με τον καπετάν Κλειδή) Ιερέας στα Γκουσελιανά, κατάφεραν με τους χωριανούς και με αιματηρές συνδρομές των χριστιανών των πέριξ χωριών, να ανοικοδομήσουν τον ιερό ναό της Αγίας Κυριακής το 1880, επωφελούμενοι των παραχωρήσεων της Σύμβασης της Χαλέπας. Τον διαδέχτηκε στην διακονία ενορίας της κοινής Γκουσελιανών και Παλαιολούτρων ο σύζυγος της κόρης του Μαρίας δάσκαλος επίσης και κατόπιν ιερέας Γιάννης Μαρκουλάκης. Προς το τέλος της ζωής του αυτός και η οικογένεια του υπέστησαν ένα σκληρό σοκ. Το 1912 μαθεύτηκε πως ο γιος του Γιώργης που ακολούθησε τον καπετάν Κλειδή μαζί με άλλους 8 χωριανούς στην Ήπειρο, σκοτώθηκε μαζί με τον καπετάνιο. Κατά την τέλεση του 40ήμερου μνημοσύνου του Γιώργη ο γιος επέστρεψε πολυτραυματίας μεν αλλά ζωντανός. 

 Ε.  Ο ΙΕΡΌΣ ΝΑΌΣ ΤΗΣ ΑΓΊΑΣ ΚΥΡΙΑΚΉΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΎΤΡΩΝ

Τα Παλαιόλουτρα πριν την τουρκική κατάκτηση το 1645-1649 ήσαν ασφαλώς χριστιανικό χωριό όπως όλη η Κρήτη. Είχαν βεβαίως και ναο για την τέλεση των θρησκευτικών τους καθηκόντων. Οι μαζικοί εξισλαμισμοί άλλαξαν τη θρησκευτική των ταυτότητα. Όπως προαναφέρθηκε το 1821 είχε μείνει μόνη μια χριστιανική οικογένεια. Επωφελούμενοι της επαναστατικής ταραχής οι χωριανοι μουσουλμάνοι κατέστρεψαν τον ναό που ήταν συγχρόνως και κοιμητήριο και τον ισοπέδωσαν14.   

Οι μουσουλμάνοι χωριανοί δεν έχτισαν ποτέ τζαμί. Τόπο ταφής,κοιμητήριο δηλαδή, είχαν ένα χωράφι στα βόρειο ανατολικά του χωριού γνωστού έως και σήμερα με το τοπωνύμιο Μεζάρια. Γενικά η εξισλαμισμένοι δεν διακρίνονταν για την αφοσίωση των στη νέα θρησκεία. Ο γράφων αμφιβάλλει αν τελούσαν καν θρησκευτικές τελετές. Ίσως κάποιος περιοδεύων ιμάμης τους μάθαινε αποστήθιση στίχων του Κορανίου και να σαλαβατίζουν15. 

Οι χριστιανοί έμειναν χωρίς ναό πάνω από 50 χρόνια. Λειτουργούσε μόνο ο χώρος σαν κοιμητήριο έως το 1960. Εκκλησιάζονταν στο ναό του Τιμίου Προδρόμου στα Γκουσελιανά που υπάρχει σαν χωριό από το 1830 και κατόπιν. Δεν γνωρίζουμε αν έγιναν και πόσες απόπειρες ανοικοδόμησης του ναού των Παλαιολούτρων. Όπως προαναφέρθηκε οι χριστιανοί πάντα μειοψηφούσαν και οι μουσουλμάνοι φοβέριζαν. 

Επιτέλους το 1880 στις 25 Ιουλίου συμβατικό έτος κατά υπολογισμό, ήρθε το πλήρωμα του χρόνου για την ανοικοδόμηση. Η Σύμβαση της Χαλέπας είχε ισχυρά στοιχεία ισοπολιτείας και ανεξιθρησκείας. Με εράνους και πιθανότατα 2 έως 3 καλές βεντέμες, τα χρήματα μαζεύτηκαν και η Αγία Κυριακή αναστηλώθηκε, με ιερουργούντα τον ιερέα Βασίλειο Θεοδοσάκη και παρουσία του επισκόπου Λάμπης Συβρίτου και Σφακίων. 

Σύμφωνα με τη διήγηση της Μαρίας Θεοδοσάκη - Παπαδάκη θυγατέρας του Παπαβασίλη και μετέπειτα πρεσβυτέρας του Παπαγιάννη: " Όντε τηναποχτίζανε, ανέβηκενε ένας τούρκος στην τρούλλα για να τηνε χαλάσει, μα γλίστρηξενε κι έπεσενε κάτω• άνοιξεν' η κεφαλήν του και χυθήκανε οι γι ομυαλοίν του στο χώμα." Tη διήγηση μου μετέφερε αυτολεξί ο εγγονός της στρατηγός Ευάγγελος Σπαντιδάκης. 

1 Η αιγυπτιοκρατία κράτησε λίγο παραπάνω από 10 χρόνια ( 1830-1840). Ο Μοχάμετ Αλή πού επισκέφτηκε την Κρήτη 2 φορές δαπάνησε μεγάλα ποσά σε έργα υποδομών κυρίως δρόμους και λιμάνια. Για να ισοσκελίσει τα έξοδα του επέβαλε βαριά φορολόγηση στην οποία αντέδρασε ο λιμοκτονών κρητικός λαός. Έτσι ξέσπασε η επανάσταση του 1841 την οποία ενθάρρυνε η Αγγλία που εποφθαλμούσε την Κρήτη λόγω της ιδιαίτερης στρατηγικής της θέσης και την ήθελε προτεκτοράτο της. Όταν διαπίστωσε πώς η επαναστάτες επιδιώκουν την ένωση με την Ελλάδα, εγκατέλειψαν τους κρήτες και ο τούρκος στρατηγός Ταχίρ Πασάς κατέπνιξε την ανοργάνωτη επανάσταση. Η Τουρκία ξαναπήρε πίσω την Κρήτη.

2 Ο νόμος του πλησιαστου υποχρέωνε όποιον ήθελε να πωλήσει ακίνητο, να προτιμά υποχρεωτικά τον όμορο ( πλησιαστή) ιδιοκτήτη και όχι άλλον που ίσως ήθελε. Απέβλεπε στο να εμποδιστεί ο τεμαχισμός της γης σε μικρούς κλήρους. Η άρση του νόμου αυτού ήσχισε μόνο για τους Σφακιανούς και έγινε από πονηριά, για να δελεαστούν οι Σφακιανοί να φύγουν από την "φωλιά τους", τα Σφακιά που ήσαν μήτρα και εστία επαναστάσεων και να  διασπάρουν σ'όλη την Κρήτη. Οι στόχοι  επετεύχθηκαν. Τα Σφακιά άδειασαν. Ο πασάς τους είχε υποσχεθεί επίσης πώς όπου πάνε θα είχαν καθεστώς ατέλειας όπως στην επαρχία τους. 

3 Στον Κριμαϊκό πόλεμο (1853-1856) αναμετρήθηκαν οι Αγγλία, Γαλλία, Οθωμανική αυτοκρατορία και Σαρδηνία από την μία, και Ρωσία από την άλλη. Αιτία να εμποδιστεί η Ρωσία να διαλύσει τον Οθωμανικό κράτος. Αφορμή η διένεξη ορθόδοξων και καθολικών κληρικών για τον έλεγχο των "Αγίων Τόπων". Έληξε με ήττα της Ρωσίας χωρίς όμως βαριές συνέπειες.

4 Ο γάλλος δίπλωμάτης και μηχανικός Φ. Λεσσέψ χρηματοδότησε την διάνυξη της Διώρυγα του Σουέζ το 1859-1869. Η απόσταση για την Απω Ανατολή μειώθηκε κατά 8.000 περίπου μίλια. Η στρατηγική θέση της Κρήτης απογειώθηκε. Νωρίτερα το 1850-1852 οι Άγγλοι έστειλαν τον πλοίαρχο SPRATT να βυθομετρήσει όλες τις ακτές της Κρήτης προετοιμαζόμενοι για την ένταξη της στην αυτοκρατορία τους, και στην αλυσίδα Γιβραλτάρ, Μάλτα, Κρήτη, Σουέζ, Άντεν, Κεϋλάνη, Σιγκαπούρ, Χονκ Κονγκ.

5 Ο "Οργανικός νόμος" 1868 προέβλεπε και όρισε: 1) διαιρέθηκε και η Κρήτη σε πέντε διοικήσεις ( νομούς ) α) Χανίων β) Σφακιών γ) Ρεθύμνου δ) Ηρακλείου ε) Πασηθίου. 2) αναγνωρίστηκε σαν ισότιμη με την Τούρκικη Ελληνική γλώσσα στις δημόσιες υπηρεσίες. Έτσι κι αλλιώς όλοι μιλούσαν Ελληνικά. 3) έγινε ο διαχωρισμός της διοικητικής από την δικαστική εξουσία. 4) επιβεβαιώθηκε το σύστημα της ισότιμης πρόσβασης χριστιανών και μουσουλμάνων στο δημόσιο.

6 Υπεγράφη η συνθήκη του Βερολίνου που ακύρωσε τις ακρότητες υπέρ των Βαλκανίων Σλάβων της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου που είχαν επιτύχει οι Ρώσοι με τις νίκες τους κατά των Οθωμανών. Ηταν σωτήρια για τα μακρόπνοα ελληνικά συμφέροντα ( Μεγάλη Ιδεα )

7 Σύμβαση της Χαλέπας: από το όνομα του προαστίου των Χανιών Χαλέπα 

8 Το δικαίωμα της αρνησικυρίας (veto) και σήμερα είναι όπλο των δυνατών κρατών στους διεθνείς οργανισμούς. 

9 Νικόλαος Σταυράκης έκανε την απογραφή με ευρωπαϊκές προδιαγραφές. Τα στοιχεία της και το υλικό που σωρέυτηκε τον βοήθησαν να εκδώσει τόμο πληρέστατο και  χρησιμότατο ακόμη και σήμερα με τίτλο. "Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης" 

10 Ακόμη και σήμερα υπάρχει σε απόσταση 300 μέτρα από το ναΐδριο του Οσίου Νικολάου Κουρτολιώτη ψηλότερα και βορειότερα, το ισχυρό τοπωνύμιο " Ζεστό Νερό". Ήταν πηγή που σήμερα ύστερα από γεωλογικές μεταβολές δεν τρέχει. Έχω στη μνήμη μου διήγηση της αείμνηστης Στέλας Τζελάκη- Κανέτη πού μου έλεγε πώς την δεκαετία τον '40 " Πηγαίναμενε μ' άλλες κοπέλιες και βουτούσαμενε τα πόδια μας στο χλιαρό νερό και παίζαμενε" 

11 Τα Γκουσελιανά ή Αγκουσελιανά 

12 Ο πρώτος Σφακιανός που ήρθε στα Παλιολόυτρα ήταν ο Γεώργης Μαρκάκης ή Μαρκουλάκης. Ήταν σύγαμβρος του Κουρμούλη αφού πήραν δύο αδελφές από του Μαριού ή τη Μύρθιο. Ακολούθησαν οι Θεόδοσάκηδες. Μέχρι το 1880 μετοίκησαν στα Παλαιόλουτρα άλλες 8 οικογένειες ευθείαν από τα Σφακιά ή με στάση στο Ροδάκινο Αλώνες Σαϊτούρες κ.λ.π.

13 "Κατά την απανταχού παραδεδειγμένην αρχήν οικογένεια αποτελεί παν άτομον έγγαμον ή ού, μετά ή άνευ τέκνων, όπερ ενδιαιτάται εν τη ιδία κατοικία" ( Νικ. Σταυράκη: στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης σελ. 194). Που σημαίνει: προσμετρώνται σαν μέλη μίας οικογένειας α) οι γονείς, β) τα παιδιά γ) κάποιος ή κάποια παππούς ή γιαγιά, δ) θείος η θεία, ε) ορφανό εγγόνι ή ανήψι και γενικά κάθε μέλος που χρήζει προστασίας.

14 Δεν γνωρίζουμε επ' ακριβώς σε ποιον Άγιο ήταν αφιερωμένος ο παλιός ναός. Συνηθιζόταν όμως όταν είχαμε ανοικοδόμηση παλιότερα Υφιστάμενου ναού να δίδεται στην μνήμη του ίδιου Αγίου. Το γεγονός ότι χρειάστηκαν Ιερά λείψανα για την ενθρόνιση του σημαίνει ότι είχε καταστραφεί και η Αγία Τράπεζα.

15 Οι νεοφώτιστοι μουσουλμάνοι αλλαξοπίστησαν από ψυχρό υπολογισμό. Φανατικοί της θρησκείας των Μωχάμετ δεν έγιναν ποτέ. Έχοντας ενοχές γίνονται επιθετικοί κατά των πρώην ομοθρήσκων των και τους διώκουν. Ούτε τα οικονομικά μέσα, ούτε ιδιαίτερη διάθεση είχαν για να αναγείρουν τζαμί όπως και σ όλα τα χωριά του δυτικού Αϊ Βασίλη.

Να "σαλαβατίζουν" σημαίνει να απευθύνουν ευχές στον προφήτη Μπιρ Αλλάχ Αλέτ Μουχαμέτ

16 Η ενθρόνιση έγινε στις 25/ Ιουλίου/ 1880 με λαμπρότητα. Ό ιερέας έστειλλε Δημήτρη κ. Βαρδάκη και άλλο ένα παιδί πού ήσαν "Δασκαλια" δηλ. Παιδιά του δημοτικού να μεταφέρουν τα άγια λείψανα από το ναό του Τιμίου Προδρόμου τών Γκουσελιανών στην Αγία Κυριακή.

Στέλιος Παπαδάκης