ΩΔΗ ΕΙΣ ΜΥΛΟΠΟΤΑΜΟΝ[1]
Το πόνημα του Μιχάλη Τρούλη είναι δημιούργημα που πηγάζει από της καρδιάς και της ιστορίας τα βάθη. Και ένα τέτοιο δημιούργημα δεν είναι δυνατόν παρά να καταλήγει σε ωδή. Σ’ έναν ύμνο που μυεί την ψυχή και τον νου στο κάλλος και στα μυστικά του τόπου.
Ο συγγραφέας φωτίζει ιστορικές ονομασίες που είχε η περιοχή κατά καιρούς, εξαιτίας του ποταμού που την διέσχιζε και την καθιστούσε εύφορη. Κατά την αρχαία εποχή ο ποταμός αυτός ονομαζόταν Οάξης ή Όαξος[2]. Κατά την Βυζαντινή περίοδο ονομάστηκε Αυλοπόταμος εξαιτίας των αυλώνων που σχημάτιζε από τους πρόποδες του Ψηλορείτη μέχρι το σημερινό Πέραμα, τον συνοικισμό της Δάφνης, και τις εκβολές του, δυτικά του οικισμού του Πανόρμου, ακριβώς βόρεια της γέφυρας Γεροποτάμου. Η ονομασία Αυλοπόταμος παρέμεινε και χαρακτηρίζει την «Επισκοπή Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου» μέχρι σήμερα. Αργότερα, εξαιτίας των μύλων που χτίστηκαν στις όχθες και στους παραποτάμους του, ο ποταμός ονομάστηκε Μυλοπόταμος.
Μυλοπόταμος, αγαπημένος και βασανισμένος τόπος. Τόπος που αντιστέκεται και επιμένει να παραμείνει καθαρός και αλώβητος. Γιατί όπως αναφέρει και ο συγγραφέας: «ο Μυλοπόταμος είναι ένας ενιαίος και αδιαίρετος». Φράση σιβυλλική και ποιητική συνάμα, φράση που δονεί και πλήττει χορδές και μνήμες! Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι ο Μιχάλης Τρούλης αρχίζει τον μύθο του, κρατώντας «τον μίτο της αγαθίδος», τον μίτο της Αριάδνης, τον μίτο αρχαίας γνώσης, που επικουρεί στην έξοδο από τον λαβύρινθο της λήθης και λαμπρύνει τον τόπο.
Ξακουστή και φημισμένη η αρχαία Ελεύθερνα, της οποίας η επικράτεια περιελάμβανε τον δυτικό Μυλοπόταμο, ως τον Αρκαδιώτη ποταμό, και έφτανε ανατολικά ως την κοιλάδα των Μουσών, όπου κατέληγαν τα δυτικά όρια της Αξού. Νότια έφτανε ως την κορυφή του δυτικού Ψηλορείτη, όπου κατέληγαν τα όρια της Συβρίτου. Τα πρώτα ονόματά της ήταν Σάτρα, Σάωρος, Απολλωνία. Η ύπαρξη της Ελεύθερνας είναι γνωστή από την Υστερομινωική Περίοδο…
Τον 3ο π.χ. αιώνα διεξήγαγε πόλεμο εναντίον των Ροδίων και των συμμάχων τους, των Κνωσίων. Η αρχαιολογική σκαπάνη μέχρι σήμερα έχει φέρει στο φως την εικόνα της διαρκώς ανθούσας και λάμπουσας αρχαίας πόλης.
Η αποκάλυψη της ταφικής πυράς ενός πολεμιστή, εξαιρετική έκπληξη. Ιστορική και εθνική επιβεβαίωση… «Η θέση του σκελετού ενός άνδρα, στο βορειοδυτικό κράσπεδο της πυράς, ηλικίας 30-40 ετών και ο τρόπος τοποθέτησής του, ήταν άκαυστος και ακτέριστος, (αστόλιστος), οδηγούν λογικά στην ερμηνεία ότι πρόκειται, πιθανότατα, για αιχμάλωτο που εκτελέστηκε μπροστά στην πυρά του πολεμιστή... ». Εικόνα, η οποία έχει μεταγραφεί σε μεταγενέστερα αγγεία, όπου ο Αχιλλεύς φαίνεται ότι θυσίασε και έθαψε δώδεκα ευγενείς και ανδρείους Τρώες δίπλα στον νεκρό του Πατρόκλου, έθιμο που τηρούσαν από παλιά οι Αχαιοί και τα ελληνικά φύλα. Αρχαιολογικό εύρημα που επιβεβαιώνεται στους στίχους της ραψωδίας Ψ 175 επ. της Ιλιάδος: «δώδεκα δὲ Τρώων μεγαθύμων υἱέας ἐσθλοὺς χαλκῷ δηϊόων», δηλαδή «και αγόρια δώδεκα καλά των ανδρειωμένων Τρώων έσφαξε κι έριξεν αυτού... ».
Η απεικόνιση του Απόλλωνα και της Αρτέμιδος, των διδύμων τέκνων της Λητούς και του Διός, στα νομίσματα της Ελεύθερνας επιβεβαιώνει τη συστηματική λατρεία των δύο θεών. Μια λατρεία καθόλου τυχαία για την πολλά παθούσα πόλη, που αποκαλύπτουν τα χωμάτινα αλλά ζέοντα σπλάχνα της. Οι δίδυμοι πολιούχοι θεοί της Ελεύθερνας, με ενωμένες και συνδυασμένες τις θείες δυνάμεις τους την προστάτεψαν και την κράτησαν άλλοτε στο φώς και άλλοτε στο ημίφως ανά τους αιώνες.
Ο Απόλλων, θεός, με τις τετραπλές δυνάμεις και ενέργειες, της μουσικής, της ιατρικής, της μαντικής και της τοξευτικής, που συνέχουν, συγκροτούν και συγκρατούν το πάν, διαφέντευε και όριζε την πόλη μαζί με την αδελφή του, την Αρτέμιδα[3].
Η ΄Αρτεμις, η δίδυμη αδελφή του, αγαπημένη όλων των μυστών και μυστικών, «Δίκτυννα»[4] την αποκαλούσαν στην Κρήτη, θεά των δικτύων, δηλ. του κυνηγιού. Θεά της υγείας που χαρακτηρίζεται για την ακεραιότητα και την κοσμιότητά της, η οποία έλαβε το όνομά της από το «ατρεμές» του χαρακτήρα της κατά τον Σωκράτη[5]. Θεά της αρετής «ίστωρ αρετής»[6], βαθιά γνώστρια της αρετής και της παρθενίας.
Το πλέον συγκινητικό και ενδιαφέρον είναι η συνάντηση των δύο «συγγενών» κυριών, από τα πολύ παλιά, που έγινε στη Αθήνα το 2004. Μετά από αιώνες, στο Μουσείο Κυκλαδικής τέχνης του Ιδρύματος Ν.Π. Γουλανδρή, συναντήθηκαν δύο κυρίες: η μία ονομάζεται Dame d'Auxerre[7], που εντοπίστηκε τυχαία σε αποθήκη του Μουσείου της Auxerre, κοντά στο Παρίσι, και κοσμεί από το 1907 το Μουσείο του Λούβρου. Η δεύτερη ήλθε στο φως το 1987 κατά την ανασκαφή στη θέση Ορθή Πέτρα της αρχαίας Ελεύθερνας από τον Νίκο Σταμπουλίδη. Και οι δύο προέρχονται από το ίδιο εργαστήριο και χρονολογούνται κατά τη Δαιδαλική Περίοδο 640 π.χ.». Είχα την αγαθή τύχη να επισκεφθώ την έκθεση του Μουσείου Γουλανδρή. Συγκινήθηκα, καμάρωσα και θαύμασα από κοντά τις δύο πριγκίπισσες του Αιγαίου. Ένοιωσα ακόμα για μια φορά υπερήφανη που γεννήθηκα στην Κρήτη, στον κρατήρα των πολιτισμών.
Αλλά και πόλεις και χωριά που έγραψαν την πορφυρή και άλικη ιστορία, την αιμάτινη την ένδοξη, που αφήνει ανεξίτηλα τα σημάδια της στη μνήμη. Το αίμα που χύνεται από τους αγώνες για τη λευτεριά αλλά και από την κοινή περίοδο της μοίρας που οδηγεί τα όντα στο ίδιο τέλος, όπως αναφέρει ο Πρόκλος, εννοώντας μάλλον τις πανδημίες και τις λοιπές καταστροφές που συμβαίνουν στη γη[8].
Γι’ αυτόν τον λόγο είναι αδύνατον να προσπεράσω τον τόπο της καταγωγής μου, από την πλευρά του αείμνηστου πατέρα μου, Ιωάννη Σταυρακάκη του Αναστασίου, στον οποίον είμαι ευγνώμων για πολλούς λόγους… Ο Μιχάλης Τρούλης αφιερώνει στ’ Ανώγεια δέκα επτά σελίδες από τις 412 που έχει αφιερώσει για να περιγράψει τους παλιούς και νέους οικισμούς και όλα τα χωριά του Μυλοποτάμου. Αναφέρει λεπτομερώς την ιστορία του τόπου, την ιστορία που έγραψαν οι άνθρωποί του, με συγκεκριμένα γεγονότα και ονόματα.
Αρχίζει από πολύ παλιά και φτάνει έως τις οθωμανικές καταγραφές, το οθωμανικό Κτηματολόγιο, το ναχιγές του Μυλοποτάμου και τον καταμερισμό του κεφαλικού φόρου το 1670. Τον επόμενο χρόνο, το 1671 τα Ανώγεια βρέθηκαν με 212 φορολογούμενους μη μουσουλμάνους[9], 157 πλούσιους, 41 μεσαίας τάξεως και 14 φτωχούς[10]. Αναφέρεται επίσης η καταγραφή του έτους 1859 που πραγματοποίησε ο Κυριάκος Κριτοβουλίδης.
Ο συγγραφέας αναφέρει τις άοκνες προσπάθειες των Ανωγειανών να έχουν πρόσβαση στη γνώση. «Το έτος 1899 στα Ανώγεια λειτουργούσαν δύο σχολεία ένα για τους μαθητές «Αρρεναγωγείο» και άλλο για της μαθήτριες «παρθεναγωγείο». Η Δημιουργία και λειτουργία σχολείων είναι ένδειξη φωτισμένων και ανήσυχων εγκεφάλων και τ’ Ανώγεια διακρίνονται γι’ αυτόν τον πλούτο. Το νέο διδακτήριο που άρχισε να οικοδομείται το 1929 και ολοκληρώθηκε το 1934 ανατινάχθηκε από τους Γερμανούς στο τρίτο ολοκαύτωμα των Ανωγείων. Το έτος 1949 ολοκληρώθηκε η οικοδόμηση του νέου σχολείου και συνεχίστηκε η προσφορά του ως 1ου Δημοτικού Σχολείου Ανωγείων. Το διδακτήριο του 1899 σώθηκε από τον βομβαρδισμό των Ανωγείων, γιατί είχε αφαιρεθεί η στέγη του και οι Γερμανοί το θεώρησαν ερείπιο.
Η ιστορία και η πορεία και της παραμικρής γωνιάς του χωριού καταγράφεται από τον Μιχάλη Τρούλη με σεβασμό, όπως συμβαίνει με όλα τα χωριά και τους οικισμούς του Μυλοποτάμου. Προσωπικά θέλω να επισημάνω τις ιδιαιτερότητες των Ανωγειανών που τονίζει ο συγγραφέας, ως προς τα ήθη, τα έθιμα, την κοινωνική ζωή, στη λαϊκή πριμιτίβ τέχνη των αυτοδίδακτων μαντιναδολόγων και καλλιτεχνών και τις ιδιαίτερες και μοναδικές εκφράσεις τους που διατηρούνται ακόμα και σήμερα στο γλωσσικό τους ιδίωμα.
Η εκφορά του υπερωικού λάμδα, που μετέχει του ρω, με έχει εντυπωσιάσει, μου έχει προκαλέσει πολλές σκέψεις και συμπεράσματα, τα οποία έχω δημοσιεύσει και ανακοινώσει και στο χωριό, σ’ ένα συνέδριο που έγινε το 2008 για την κρητική διάλεκτο με θέμα «Λόγος και Τόπος».
Ένα δείγμα του αποτυπώματος του αρχαίου ελληνικού κόσμου, εκτός από την ιδιαίτερη διάλεκτο και εκφορά του λόγου, είναι και τα μιτάτα. «Τα περισσότερα βρίσκονται στο Ψηλορείτη και στη Νίδα. Μονόχωρα κτίσματα με θολωτή στέγη. Οι πέτρες χωρίς ίχνος κονιάματος εφαρμόζουν τέλεια μεταξύ τους». Κατά τον αρχαιολόγο αείμνηστο Σακελλαράκη είναι αρχαία μνήμη και παραπέμπει στους θολωτούς τάφους, που αφθονούν στην Κρήτη.
Επίσης, ας μου επιτραπεί, κατά παρέκβαση του κειμένου, να θεωρήσω ότι το πρωτοελληνικό τοπωνύμιο Ζώμινθος, (ονόματα με την κατάληξη -θος ή- τος ή –σσος ή -στος που δηλώνουν τον τόπο), οδήγησε τον ίδιο αρχαιολόγο, να εντοπίσει μια πολύ σπουδαία θέση σε υψόμετρο 1.187 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας στο μέσον περίπου της διαδρομής από τα Ανώγεια προς το Οροπέδιο της Νίδας και το Ιδαίον ή Διαίον Άντρον. Οι νεώτερες ανασκαφές που συνεχίζονται από την έφορο αρχαιοτήτων κ. Εφη Σαπουνά-Σακελλαράκη, έχουν αρκετό αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Αφορούν στην περίοδο του μεγαλείου της καθημερινής ζωής των Μινωιτών, περί το 1900, όταν ανθούσαν τα μεγάλα μινωικά κέντρα της Κνωσού και της Φαιστού, τα οποία περιγράφονται λεπτομερώς από τον Μιχάλη Τρούλη στο βιβλίο του.
Ο συγγραφέας δεν παραλείπει την παραμικρή λεπτομέρεια για την αποτύπωση του χώρου, του τοπίου, της φύσης, των προϊόντων που παράγει, αλλά και του ιερού Ιδαίου Άντρου, της Σπηλιάρας της Βοσκοπούλας, έναν θρύλο που αναφέρει και ο ποιητής Βιτσέντζος Κορνάρος στο έργο του Ερωτόκριτος.
Η ιστορία παραμένει ζωντανή ακόμα και μέσα από τα ερειπωμένα χωριά που αναγεννώνται από τις στάχτες της πανούκλας, όπως η Θοδώρα[11], που μας θυμίζει ότι ο λοιμός είναι συνυφασμένος με τον άνθρωπο. Το χωριό πήρε το όνομά του από το όνομα μιας νύφης, από τα Ρεθεμνιώτικα.
Η ιστορία μοιάζει με παραμύθι που διηγούνται οι μεγαλύτεροι στους νεώτερους στις παννυχίδες γύρω από την εστία: «Ενας Λασηθιώτης που μπορεί η καταγωγή του να ήταν από τον Πάνω Μυλοπόταμο, κυνηγημένος και επικηρυγμένος από τους Τούρκους έφτασε στον Αίμονα, βρήκε χώρο ασφαλή και άλλαξε το όνομά του από Φλουράκης σε Φλουρής. Εγκαταστάθηκε μόνιμα, έκαμε οικογένεια και ο δεύτερος από τους τέσσερεις γιούς του ο Ησαίας Φλουρής κατοίκησε την εγκαταλειμμένη Θεοδώρα. Οι απόγονοί του με τα χρόνια συγκρότησαν ολόκληρο χωριό που ξεπερνούσε τις ογδόντα οικογένειες».
Ενδεικτικά επελέγησαν μερικά αποσπάσματα από το έργο του συγγραφέα, για να αποδειχθεί του λόγου του το ασφαλές, να επισημανθεί η εις βάθος έρευνα, η ευρύτητα και ο σεβασμός στην μητρίδα του[12], στην ευλογημένη γη του Μυλοποτάμου, στην οποία εκφράζει χάριτες και ευγνωμοσύνη.
Το βιβλίο του Μιχάλη Τρούλη είναι πολύτιμος οδηγός μνήμης, φωτίζει μονοπάτια χαραγμένα και σμιλεμένα από τις ψυχές των ανθρώπων… Είναι ωδή και ύμνος στον Μυλοπόταμο, στην ιστορία του και στους ανθρώπους του.
«Κτήμα ες αεί» γι’ αυτούς που « δεν έχουν άλλο στο νου τους πάρεξ την πατρίδα, την λευτεριά και την γλώσσα της».
Αλς 12-03-2021 (Αλεξάνδρα Σταυρακάκη)
[1] Η ωδή εις Μυλοπόταμον αναφέρεται στον Μυλοπόταμο του Ρεθύμνου της Κρήτης
[2] Κατά την ελληνική μυθολογία με το όνομα Οάξης ή Όαξος είναι γνωστός ένας ήρωας από την Κρήτη. Ο Οάξης ήταν γιος του Απόλλωνα και της νύφης Ακακαλλίδος, από τον οποίο προήλθε και το όνομα της αρχαίας πόλης, το οποίο διατηρεί μέχρι σήμερα το χωριό, ( Αξός, η). Η Όαξος αναφέρεται ως τόπος κατοικίας των Ιδαίων Δακτύλων.
[3] Ο ίδιος θεός απεικονίζεται επίσης σε νομίσματα της Πολυρρηνίας. Ήταν ο θεός που ανέθεταν μέρος της λείας των λαφύρων διάφορες κρητικές πόλεις.
[4] Επίθετο της θεάς που λατρευόταν στην Κρήτη.
[5] Κρατύλος, Πλάτωνος: « δια δε το α τ ρ ε μ έ ς φαίνεται και το κόσμιον,...». Κρατύλος Πλάτωνος 406 b1.
[6] Την χαρακτηρίζει επίσης ο Σωκράτης.
[7] Για την αρχαία Ελεύθερνα, ο συγγραφέας αφιερώνει 13 σελίδες, που αποτελούν μια πλήρη περίληψη της ιστορίας του τόπου.
[8] Περί των Δέκα προς την Πρόνοιαν Απορρημάτων Ε 40.
[9] Κατά την απογραφή της Ανατολικής Κρήτης, που περιελήφθη και ο Ανατολικός Μυλοπόταμος.
[10] Φτωχοί θεωρούνταν οι άνθρωποι που δεν είχαν προσωπική περιουσία γης και επιβίωναν από τη δουλειά που προσέφεραν στα κτήματα των πλουσίων.
[11]Οικισμός από το 1842 σε απόσταση από το Ρέθυμνο 44 χλμ. και 34 από το Ηράκλειο, βορειοδυτικά του Γενί Γκαβέ, στους πρόποδες του Κουλούκωνα, με ωραία θέα προς τον Ψηλορείτη. Η νύφη από τα Ρεθεμνιώτικα ήταν μια γυναίκα με δραστήριο και δυναμικό χαρακτήρα, που είχε την τύχη να δει πολλά εγγόνια και δισέγγονα, που επισκέπτονταν την γιαγιά «Θοδώρα ή Θεοδώρα», με αποτέλεσμα να μείνει το όνομα στον οικισμό. Όταν ξεκληρίστηκε ο οικισμός από την πανούκλα κατοικήθηκε από την οικογένεια των Φλουρήδων
[12] Αρχαίος Δωρικός και κρητικός όρος που χρησιμοποιείται στην Κρήτη την εποχή της μητριαρχίας για να δηλώσει τον τόπο γέννησης
