Οικισμός Δημοτικού Διαμερίσματος Κοξαρέ Δήμου Αγ. Βασιλείου 23 χλμ. από το Ρέθυμνο, σε υψόμετρο 420 μ., που είναι κτισμένος στους βόρειους πρόποδες του βουνού Κουρούπα (984 μ.). Το 2011 το Δ.Δ. Κοξαρέ είχε 404 κατοίκους (Ατσιπάδες 31, Κοξαρέ 225, Κατσογρίδα 16, Παλέ 132 κατ.). Το 2001 ανήκε στο Δ.Δ. Κοξαρέ Δήμου Φοίνικα με 401 κατοίκους (Ατσιπάδες 70, Κοξαρέ 226, Κατσογρίδα 22, Παλέ 83 κάτοικοι). Εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι Δ.Δ. το 2015 ήταν 449 και ψήφισαν 332.
Ονομασία-Ιστορία
Το χωριό κατοικείται επί Ενετοκρατίας (1212-1669) από εύπορους Βενετούς, οι οποίοι μετά την επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770, τούρκεψαν όλοι και έγιναν οι πιο φανατικοί διώκτες των χριστιανών. Ένας από αυτούς ήταν ο περιβόητος για τα κακουργήματά του Γενιτσάρ Αράπης, ενώ μετά το 1898 επέστρεψε στην Τουρκία. Οι Ατσιπαδιανοί Τούρκοι έγιναν από τους αγριότερους και πιο αιμοβόρους, τους αποκαλούσαν ότι δεν είχαν ντροπή (τσίπα), ήταν ξετσίπωτοι γι' αυτά που έκαναν. Έτσι το χωριό τους πήρε το όνομα Ατσιπάδες.
Το χωριό αναφέρεται το 1577 με 291 κατοίκους, το 1881 στο Δήμο Λάμπης ως Ατσιπάδαις με 236 Τούρκους (κανένας Χριστιανός), ενώ το 1900 μένουν μόνο 47 Τούρκοι αφού άρχισαν να υποχωρούν.
Κανένας γηγενής κάτοικος
Μετά το 1910 άρχισαν να έρχονται από γειτονικά χωριά και να εγκαθίστανται χριστιανοί, έτσι το 1920 οι Ατσιπάδες ανήκουν στην κοινότητα Κοξαρέ με 125 χριστιανούς. Το 1940 οι κάτοικοι έφτασαν τους 207, ενώ μετά άρχισαν να λιγοστεύουν και το 1981 έμεναν 89 κάτοικοι, Οι Ατσιπαδιανοί είναι φιλόθρησκοι όπως μαρτυρούν οι αρκετές εκκλησίες τους, εργατικοί μ' αξιόλογους επιχειρηματίες, αγαπούν τα γράμματα, τη διασκέδαση με σημαντικούς οργανοπαίχτες, φιλόξενοι και κοινωνικοί.
Οικογένειες
Αρχές του 20ού αιώνα ήρθαν από γειτονικά χωριά, μετά την αποχώρηση των Τούρκων και εγκαταστάθηκαν, οι οικογένειες: Βυζιργιανάκης, Γιαννισάκης, Δασκαλάκης, Διομανταράκης, Εφεντάκης, Καρπουζάκης, Μαμαλάκης, Μαυροματάκης, Νικολουδάκης, Παναγιωτάκης, Παυλάκης, Περαντωνάκης, Περογιαννάκης, Παπαδογιάννης, Τσόντος, Χαλκιαδάκης, Χριστοφοράκης.
Αρχαιολογικοί χώροι-σπήλαια
Στην περιοχή είχαν βρεθεί λείψανα Υστερομινωικής περιόδου (16ος-11ος π.Χ. αιώνα). Στη θέση Κορακιάς σε υψόμετρο 735 μ. βρέθηκαν ειδώλια ζώων και ανθρώπων σε στάσεις λατρευτικές. Ακόμη στις θέσεις Πέζουλος νεκροταφείο με 21 παιδικές ταφές, στα Πρινοκέφαλα, Φώνισσες και Λάκκος διάφορα είδη.
Στην περιοχή είναι το ονομαστό Περδικοσπήλιαρο (από τις πολλές πέρδικες που σύχναζαν εκεί), αλλά και τα σπήλαια Μακρέ Σπήλιο, Αράπισσας η Τρύπα, Ξωνταξόσπηλιος και Σφαλικτό.
Σε νέο οικισμό
Τα τελευταία χρόνια παρατηρήθηκε μια αστάθεια του εδάφους, έτσι από το 1978 άρχισαν οι περισσότεροι Ατσιπαδιανοί να εγκαθίστανται στη γειτονική περιοχή της Μπαλέ.
Γειτονικοί οικισμοί
Παλέ ή Μπαλέ
Νέος οικισμός, που άρχισε να χτίζεται μετά το 1978, όταν παρατηρήθηκαν κατολισθήσεις στις Ατσιπάδες και κρίθηκε απαραίτητη η μεταφορά σε σταθερή περιοχή.
Βρίσκεται 19 χλμ. στη συμβολή των αμαξωτών οδών Ρεθύμνου-Σπηλίου και Ροδάκινου-Ρεθύμνου, σε υψόμετρο 250 μ.
Πήρε την ονομασία από το μεσαιωνικό χωριό Παλαί-Παλέ-Μπαλέ που βρισκόταν εκεί κοντά ή από το Ενετικό οικογενειακό Μπαλής. Ανήκει στο Δ.Δ. Κοξαρέ Δήμου Αγ. Βασιλείου με 132 κατοίκους το 2011, ενώ το 2001 είχε 83 κατοίκους.
Εκεί υπάρχει το βυζαντινό εκκλησάκι της Ζωοδόχου Πηγής, ενώ από το 2008 λειτουργεί ο Αγροτικός Γυναικείος Συνεταιρισμός «Εστία», που παρασκευάζει και τυποποιεί εξαιρετικά γλυκά.
Κατσογρίδα
Οικισμός Δ.Δ. Κοξαρές 23 χλμ. από το Ρέθυμνο, κοντά στην είσοδο του Κουρταλιώτικου φαραγγιού, σε υψόμετρο 350 μ., με 16 κατοίκους το 2011. Το 2001 είχε 22 κατοίκους, ενώ αναφέρεται ως Κατσογρίδω το 1928 με 30 κατοίκους.
Η ονομασία οφείλεται σε τούρκικο επίθετο. Εδώ βρίσκεται ο ναός του Αγ. Γεωργίου του 17ου αιώνα.
Τσικαλαργιό
Οικισμός που αναφέρεται για τελευταία φορά το 1928 στην κοινότητα Κοξαρές με επτά κατοίκους, ενώ το 1659 είχε έξι οικίες. Το 1890 ανήκε στο Δήμο Λάμπης με την ονομασία Τσικαλαριά με 57 κατοίκους, το 1900 έχει 20 χριστιανούς, ενώ μετά το 1940 αναφέρεται μόνο ως τοπωνύμιο των Ατσιπάδων.
Η ονομασία του οφείλεται στα αγγειοπλαστεία της περιοχής (κατασκευή τσικαλιών). Στην τοποθεσία είναι ο ναός του Αγ. Στεφάνου (2/8).
Εκκλησίες-ιερείς
Αγ. Παρασκευή (27/7), παλαιός καθεδρικός ναός του 17ου αιώνα, «η μικρή Αγία Παρασκευή», όπως ακούγεται, για να ξεχωρίζει από το σημερινό ενοριακό ναό. Σήμερα είναι κοιμητήριο.
Αγ. Παρασκευή, νέος ενοριακός ναός, που κτίστηκε το 1950, σε θέση παλαιού. Σύμφωνα με την παράδοση όταν οι Τούρκοι κατοίκησαν στο χωριό, η αγία Παρασκευή εγκατέλειψε την εκκλησία της, όμως δεν πήγε μακριά, σ' ένα κοντινό ρέμα κοντά στο χωριό που ονομάζεται Χάλαρο, μέσα σ' ένα σπήλαιο. Πολλοί έλεγαν ότι άκουγαν να κροτούν πεταλιές και το εξηγούσαν ότι προερχόταν από τον αργαλειό όπου η Αγία ύφαινε ιερά άμφια.
Αγ. Βασίλειος-Αγ. Τριάδα, του 17ου αιώνα.
Αγ. Ειρήνης (5/5), στη θέση Πρινομούρι.
Αγ. Μαρίνας (17/7), του 18ου αιώνα στη θέση Νιάτσιδος.
Μεταμόρφωσης Χριστού (6/8), στην τοποθεσία Λεπρέ.
Αγ. Πνεύματος (Δευτέρα Πεντηκοστής), βρίσκεται στην κορυφή του βουνού Κουρούπα, χτίστηκε νέος σ' αντικατάσταση παλαιού.
Ευαγγελισμός Θεοτόκου (25/3), ο αρχαιότερος ναός.
Ιερείς
1950-64: Διονύσιος Σταφυλάκης, 1964-80: Μανόλης Χαλκιαδάκης, 1980-89: Ιωάννης Περαντωνάκης, 1989-2003: Λυκούργος Μυγιάκης, 2003: Φιλόθεος Κουκουναράς, Αντώνης Στριλιγκάς.
Σχολείο-δάσκαλοι
Το σχολείο ιδρύθηκε το 1918 και το πρώτο κτίριο χτίστηκε στο κέντρο του χωριού, ενώ το νέο κτίριο χτίστηκε το 1971.
Τους περισσότερους μαθητές 39 τους είχε το 1934-35 με δάσκαλο τον Ι. Παναγιωτάκη.
Δάσκαλοι: Καλλέργη Παρασκευή, Ηλιάκη Ειρήνη (1928-34), Παναγιωτάκης Ιωάννης, Παπαδάκης Γ. (1936-37), Χριστουλάκη, Κανακάκης Σ. (1940-41), Κατσουράκης, Μαμαλάκης, Βιστάκη Γεωργία (1947-48), Μαρκογιαννάκη Α., Νινιδάκης Νίκος (1951-59 και 1967-68), Καπελώνης Νικ. (1959-63), Κοντογιάννης Δημ. (1963-67), Κωνσταντάκης Κ., Χριστοφοράκης Χριστόφ. (1967-69), Πατσαχάκης Γιάννης, Πολάκης Θανάσης (1969-73), Ορφανουδάκης Νικ., Θεοδωράκη Άννα (1973-74), Βλαστός Μιχ. (1974-77), Ιεροδιδάσκαλος Σταυγιαννουδάκης Μαν.
Το 1988-89 είχε οκτώ μαθητές και συγχωνεύτηκε με το σχολείο Αγκουσελιανών.
Σχολικό έτος 1968-69
Με δάσκαλο το Χριστόφορο Χριστοφοράκη οι 30 μαθητές, από αριστερά πάνω (στη φώτο):
Δασκαλάκη Λίτσα, Χριστοφοράκης Γιάννης, Παναγιωτάκη Βούλα, Νικολουδάκη Μαρία, Μαμαλάκης Δημήτρης, Μαυροματάκη Ειρήνη, Μαμαλάκης Παύλος, Τσόντου Ελένη, Περαντωνάκης Γιώργης, Χαλκιαδάκη Νίκη, Τσόντος Σήφης.
Κάτω: Χαλκιαδάκης Στέλιος, Μαμαλάκης Βασίλης, Χριστοφοράκη Στέλλα, Παπαδογιάννης Θρασύβουλος, Τσόντος Μανόλης, Εφεντάκης Μανόλης, Μαμαλάκης Γιάννης, Χριστοφοράκης Αντώνης, Μαμαλάκης Νίκος, Μαυροματάκης Αγησίλαος, Μαμαλάκης Γιώργης, Παναγιωτάκη Ασπασία, Χαλκιαδάκης Γιώργης, Διομανταράκη Ειρήνη, Χριστοφοράκη Ιωάννα, Μαμαλάκης (Στρατής, Βαγγελιώ, Χρυσούλα), Νικολουδάκη Καλλιόπη.
Κάτοικοι που ξεχώρισαν σε διάφορους τομείς
Παπα-Μανόλης Χαλκιαδάκης (1896-1989):
Από τους πιο μορφωμένους της εποχής του, φοίτησε αρχικά στο Ελληνικό Σχολείον Αγ. Πνεύματος, μάλιστα το 1908-09 στη Β' τάξη ήταν ο μοναδικός που προήχθη με άριστα (βλέπε γενικό έλεγχο).
Στη συνέχεια φοίτησε στο Ανώτερο Ελληνικό Σχολείο Ρεθύμνου. Πολέμησε στη Μ. Ασία, ενώ κατά την καταστροφή έφτασε κολυμπώντας στη Χίο. Υπηρέτησε ως ενωμοτάρχης στον Αγ. Βασίλειο, όμως παραιτήθηκε αργότερα για πολιτικούς λόγους.
Το 1928-64 υπηρέτησε παπάς στον Αϊ-Γιάννη (χωριό της γυναίκας του Αγάπης Δασκαλαντωνάκη, μιας πραγματικά ηρωίδας της εποχής). Απέκτησαν οκτώ παιδιά: Πηνελόπη (σύζυγος Δσσκαλάκη), Γιάννη, Στέλιο, Στέλλα (Δουλγεράκη), Μαρία (Δασκαλαντωνάκη), Χαρά (Παλιεράκη), Αντώνη (πέθανε επτά ετών), Ηρώ (Μαμαλάκη).
Το 1940 εγκαταστάθηκαν στις Ατσιπάδες και από το 1964-80 ήταν ιερέας του χωριού. Το 1930 ίδρυσε τον πρώτο συνεταιρισμό στον Αϊ-Γιάννη, ενώ χρημάτισε και πρόεδρος Γεωργικών Συνεταιρισμών Ρεθύμνης.
Χαλκιαδάκης Εμμ. Γιάννης (1925-2010):
Γεννήθηκε στις Ατσιπάδες αλλά φοίτησε στο σχολείο Αϊ-Γιάννη με δάσκαλο τον παπα-Γιάννη Μακρή, μαθαίνοντας τα πρώτα γράμματα από το εκκλησιαστικό περιοδικό «Ζωή», δείχνοντας μεγάλο ζήλο για τα βιβλία. Παρά τις δυσκολίες της εποχής φοίτησε στο Γυμνάσιο Ρεθύμνου μαζί με τα αδέλφια του (Στέλιο, Στέλλα, Χαρά).
Όταν κηρύχτηκε ο πόλεμος του 1940, γύρισε στις Ατσιπάδες και ασχολήθηκε με το όργωμα και άλλες γεωργικές εργασίες. Το 1941 σε ηλικία 16 ετών, εθελοντικά, ήρθε στο Ρέθυμνο, παίρνοντας μέρος στη Μάχη της Κρήτης. Απογοητεύθηκε όμως από την εικόνα που είδε με το πλιάτσικο που γινόταν στην πόλη, με τα σπασμένα μαγαζιά και γύρισε στις Ατσιπάδες.
Στη συνέχεια μπήκε στην Αντίσταση, όμως προδόθηκε, συνελήφθη στο Ρέθυμνο και μεταφέρθηκε στην Γκεστάμπο.
Βασανίστηκε απάνθρωπα στις φυλακές της Φορτέτζας και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στις φυλακές Αγυιάς, όπου τα βασανιστήρια ήταν ακόμη πιο σκληρά.
Τροφή μια κουταλιά της σούπας ρεβύθια για αρκετό καιρό, ενώ ένας χωριανός του τρελάθηκε από την πείνα.
Τραγικό ακόμη όταν έκαναν εκτελέσεις, χωρίς χαριστική βολή, για να σπαράζουν οι πληγωμένοι μπροστά στους άλλους φυλακισμένους.
Με την κατάρρευση του Άξονα το Σεπτέμβριο του 1944 αφέθηκε ελεύθερος. Ήρθε στο Ηράκλειο και εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ, εργαζόμενος συγχρόνως στο μηχανισμό έκδοσης της εφημερίδας του ΚΚΕ «Φωνή του λαού» και αργότερα στην «Ελεύθερη Κρήτη' του ΕΑΜ».
Το 1944-1945 φοίτησε στην Ακαδημία Ηρακλείου, παίρνοντας με άριστα το πτυχίο του δασκάλου.
Το 1947 έκλεισαν ως παράνομη την εφημερίδα και επέστρεψε στο χωριό του και το 1948 άνοιξε βιβλιοπωλείο στη Μεγάλη Πόρτα, παρά τις διώξεις που υφίστατο.
Στις 24-7-1965 αρχίζει την έκδοση της εφημερίδας «Ρεθεμνιώτικα Νέα» μέχρι το 1995 που παρέδωσε τη σκυτάλη στο γιο του Μανόλη, με ημερήσια κυκλοφορία 6.000 φύλλων.
Στις 12-11-1967 σταμάτησε η έκδοση της εφημερίδας, γιατί συνελήφθη από τη Δικτατορία, αρνούμενος να δεχτεί λογοκρισία. Μετέχει στην οργάνωση ΔΕΚΑ και συλλαμβάνεται για τη συμμετοχή του στη σύσκεψη στο «Αγιασμάτσι» τα φθινόπωρο του 1967 και δικάζεται δυο χρόνια και παραμένει στις φυλακές Αίγινας μέχρι την ολοκλήρωση της ποινής του.
Όταν έμεινε ελεύθερος συνέχισε ως σύμβουλος της εταιρείας για το χτίσιμο του «El Greco» και αργότερα επανεκδίδει τα «Ρεθεμνιώτικα Νέα».
Το 1982 ιδρυτικό μέλος της «Ρεθυμνιακής» και πρόεδρος του Δ.Σ. το 1990, από το 1992-95 πρόεδρος ΠΑΕ ΕΑΡ, το 1996 διευθύνων σύμβουλος του Creta Channel, πρόεδρος Δημοτικού Συμβουλίου 1964-67, ενώ έχει αρκετές τιμητικές διακρίσεις.
Παντρεύτηκε την Ελένη Χατζηγρηγόρη και απέκτησαν δυο παιδιά την Άβα και τον Μανόλη, που συνεχίζει το έργο του.
Μαμαλάκης Ιωάννης, μαζί με τη γυναίκα του Ευαγγελία Λουκογιαννάκη, ήταν από τους πρώτους που εγκαταστάθηκαν στο χωριό, με σημαντική δράση. Απέκτησαν εννέα παιδιά (Κλέαρχος, Γιώργης, Παύλος, Βαγγέλης, Θεμιστοκλής, Αργυρώ, Μαρία, Μανόλης, Δέσποινα).
Μαμαλάκης Γιώργης, παντρεύτηκε την Ηρώ Εμμ. Χαλκιαδάκη και απέκτησαν τέσσερα παιδιά (Ευαγγελία, Αγάπη, Γιάννη, Μανόλη). Όλη η οικογένεια από τις σημαντικές επιχειρηματικές του Ρεθύμνου, κυρίως στον τομέα εμπορίου.
Παυλάκης Γιάννης, παντρεύτηκε την Ευτέρπη Περογιαννάκη και απέκτησαν οκτώ γιους (Γιώργη, Στέλιο, Ηλία, Μανόλη, Βασίλη, Βαγγέλη, Παύλο, Κώστα). Όλοι τους ασχολούνται με αλυσίδα Σούπερ Μάρκετ.
Χριστοφοράκης Αντώνης, αθλητής άλματος «επί κοντώ» με διακρίσεις στα «39α και 40α Αρκάδια» 1979-80 και στα «Βενιζέλεια». Φωτογράφος με σημαντικό αρχείο, αλλά και αρκετές αεροφωτογραφίες.
Ο παππούς του Γιάννης ήρθε από τις Μέλαμπες, παντρεύτηκε τη Στέλλα Μαυρομιχελάκη και απέκτησαν έξι παιδιά (Αντώνης, Θοδωρής, Στεφανής, Μαριάννα, Ασπασία, Ελπίδα).
Καλλιτέχνες κρητικής μουσικής
Μαμαλάκης Στρατής (1959), λαγουτιέρης, που έχει συνεργαστεί με κορυφαίους κρητικούς οργανοπαίχτες, αλλά και με την ΕΡΤ.
Παναγιωτάκης Σήφης, λυράρης με δισκογραφικές επιτυχίες, αλλά και πρόεδρος του Συλλόγου Ατσιπαδιανών.
Περογιαννάκης Λάμπρος, λαϊκός ποιητής.
Τσόντος Θεόδωρος (1956), ίδρυσε κέντρο κρητικών χορών και μουσικής παράδοσης Αθηνών, αλλά και πρόεδρος κέντρου κρητικού πολιτισμού.
Χαλκιαδάκης Γιώργης, ονομαστός λυράρης και τραγουδιστής, με πολλές επιτυχίες.
Πηγές: Φασατάκη Ν. «Η τ. επαρχία Αγ. Βασιλείου» 2003, Σανουδάκη Αντ. «Μαχητική Δημοσιογραφία» 2011, Κρυοβρυσανάκης Λευτ. «Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης» 1993, στοιχεία από εργασία του Κωστή Ηλ. Παπαδάκη και πληροφορίες από Ηρώ Μαμαλάκη, ενώ οι φωτογραφίες είναι του Αντώνη Χριστοφοράκη.
Για συμπληρωματικά στοιχεία στο τηλ. 6934 178701.
