Μετά την ολοκληρωτική καταστροφή της Μονής Πρέβελη (βλ. άρθρο μας Ρέθεμνος 5/6/2021), ο Ισμαήλ αγάς Κουντούρης ή Ψαροσμαήλης προχώρησε προς τον Αϊ- Γιάννη τον Καμένο και την Καλή Συκιά (13/6/1821). Εκεί περίμενε να έλθουν ενισχύσεις από το Ρέθυμνο ή το Ηράκλειο. Όμως, αντί των ενισχύσεων κατέφθασε εναντίον του - επιστρέφοντας από την Παναγία τη Θυμιανή- το σώμα του Πρέβελη με τον Μελχισεδέκ Τσουδερό, τους αδελφούς του Γεώργιο και Ιωάννη (εικ.), τον Μιχαήλ Κουρμούλη, και τους Σφακιανούς αρχηγούς Ρούσσο Βουρδουμπά, Κουτρουμπά, Τσιριντάνη, Πωλογιώργη, τους Δεληγιαννάκηδες και άλλους Σφακιανούς.
Οι Τσουδεροί και ο Βουρδουμπάς κατέβαιναν από τα Σφακιά με σκοπό, αρχικά, να περιτρέξουν τις επαρχίες του Ρεθύμνου και να τις ξεσηκώσουν κατά του κατακτητή. Δεν πρόφταξαν, όμως, να προχωρήσουν πέρα από τον Αϊ- Γιάννη τον Καμένο, γιατί συνάντησαν εκεί την εν λόγω πρώτη τουρκική αντίσταση. Εξάλλου, είναι σημαντικό το στοιχείο που αναφέρουν τόσο ο Κριτοβουλίδης όσο και ο Ψιλάκης ότι, δηλαδή, στη μάχη αυτή έλαβε μέρος και ο Μιχαήλ Κουρμούλης με ένα ισχυρό σώμα αγωνιστών, πράγμα που καταδεικνύει ότι δεν είχε προφτάσει ούτε αυτός να φτάσει εγκαίρως στη Μεσαρά προς αντιπερισπασμό και ξεσήκωμα των μεμυημένων του κάμπου και να παρεμποδίσει το πέρασμα των Τούρκων του Μεγάλου Κάστρου προς το Αμάρι. Η μάχη αυτή του Αϊ- Γιάννη του Καμένου, αφεύκτως, ήταν η πρώτη που συνάφθηκε μετά την ορκωμοσία των αρχηγών στην Παναγία τη Θυμιανή, αφού, εξάλλου, η πρώτη ενέργεια των Τούρκων σημειώθηκε προς την κατεύθυνση αυτήν, που, κατά τις πληροφορίες τους, παρουσίαζε το κεντρικό σημείο της επαναστατικής των Κρητικών δράσης[1].
Εκεί, λοιπόν, στον Αϊ- Γιάννη τον Καμένο, θα γίνει η πρώτη, αμέσως μετά τη συνέλευση στην Παναγία τη Θυμιανή και την καταστροφή της Μονής Πρέβελη, πεισματώδης και ορμητικότατη και από τα δύο μέρη μάχη, που εμέλλετο μέσα σε λίγες ώρες να φέρει την πανωλεθρία για τους τριακόσιους άγριους Αμπαδιώτες Τούρκους του Ισμαήλ Κουντούρη και του Γλυμίδη, γενναίων και των δύο οθωμανών αρχηγών[2].
Αρχικά, οι Τούρκοι φάνηκαν να περιφρονούν τους Έλληνες και, για λίγο, μάλιστα, άρχισαν να υπερτερούν αυτών, όταν αίφνης σκοτώνεται, με τη σύμπραξη των οπλαρχηγών Μαυρούλιου, Μπαγιάρτη και Μαρκουλάκη, ο Ισμαήλ αγά Κουντούρης, που με θρασύ πείσμα και χωρίς προφυλάξεις επιτέθηκε κατά των Ελλήνων[3]. Μαζί του πληγώθηκε και ο επίφοβος γενίτσαρος Γλυμιδαλής[4] και κάποιος Αράπης Μεμίσης, έχασαν και δυο σημαίες, τις οποίες κυρίευσαν οι άνδρες του Βουρδουμπά και του Μελιδόνη, ενώ ο Γ. Τσουδερός κατόρθωσε να πάρει πολλά ζώα φορτωμένα και να περισυλλέξουν άφθονα όπλα και πολεμοφόδια.
Στη μάχη αυτή του Αϊ- Γιάννη του Καμένου- που παρουσίαζε αγώνα δύο φυλών με ξεχυμένο πάθος, ορμή και εκδίκηση- ο κάθε πολεμιστής έδειξε την ευγενέστερη άμιλλά του, προσπαθώντας να περάσει τον άλλο στην αυτοθυσία και τον ηρωισμό. Κατά τον Μουρέλλο, στη μάχη αυτήν παρουσιάστηκαν πλείστες μεταλλαγές πότε προς όφελος των χριστιανών και πότε προς όφελος των Τούρκων. Μα ο τραυματισμός του Γλυμίδ’ Αλή την ώρα που ορμητικός προχωρούσε κατά των χριστιανών φωνάζοντας:
- Σταθήτε, κερατάδες γκιαούρηδες, να σάσε δείξω πώς πολεμούνε οι άντρες!
έφερε τον πρώτο κλονισμό κι ο σκοτωμός του Μπαϊρακαγασή Ισμαήλ Κουντούρη, στη συνέχεια, τον μετέτρεψε σε πανικό.
- Απάνω ντως, μωρέ, των Μπουρμάδω κι εσπάσαμέ τσι!
φώναζαν οι καπεταναίοι στα παλικάρια τους και το κυνήγημα των Τούρκων βάσταξε κάμποσες ώρες[5].
Ο Παπαδοπετράκης σημειώνει, περαιτέρω, ότι καθ’ ομολογίαν τού Δελή Μουσταφά- όταν συνελήφθη αιχμάλωτος κατά τη μάχη που ακολούθησε στο Βαθιακό Αμαρίου (28 Ιουνίου)- στη μάχη του
Αϊ- Γιάννη Καμένου φονεύθηκαν τριακόσιοι Τούρκοι, αριθμός υπερβολικός, που, ίσως- όπως ομολογεί, και πάλι, ο ίδιος- ο αριθμός αυτός να αναφέρεται στους νεκρούς όλων των μαχών που έγιναν στο Ζουρίδι, τον Άγιο Ιωάννη Αμαρίου και στο Βαθιακό. Από τους Έλληνες σκοτώθηκαν επτά και πολύ περισσότεροι ήταν αυτοί που τραυματίστηκαν. Είναι χαρακτηριστική, στο σημείο αυτό, η αινιγματική γραφή του Παπαδοπετράκη, που αναφέρεται σε αυτούς ακριβώς τους θανάτους (υπογραφές) των Τούρκων στη μάχη του Αϊ- Γιάννη του Καμένου: «Ο Δελή Μουστάφας καλούσε χλευαστικώς τους Έλληνας να υπογράψουν την συνθήκη. Η υπεροψία, όμως, και ο εγωισμός απετύφλου αυτόν και δεν έβλεπεν ότι οι Αμπαδιώται πρώτοι επεκύρωσαν αυτήν εις τον Άγιον Ιωάννην με 300 περίπου υπογραφάς και την του αρχηγού αυτών Κουντουροσμαΐλη φέρουσαν και ημερομηνίαν 16 Ιουνίου)»[6].
Ο θάνατος, λοιπόν, του αρχηγού κατατρόμαξε τους Τούρκους στρατιώτες, οι οποίοι πανικόβλητοι πετούσαν τα όπλα τους δώθε κείθε, που τα συγκέντρωναν, στη συνέχεια, οι επαναστάτες. Έτσι, νικητές οι Σφακιανοί και
Αγιοβασιλειώτες μαχητές δεν σταμάτησαν στον Αϊ-Γιάννη τον Καμένο, αλλά έκριναν καλό να τραβήξουν με μια γρήγορη καταδίωξη των Τούρκων και στην κατάληψη και των άλλων χωριών. Έτσι, την ίδια μέρα κατέλαβαν τους Κούμους και τους Αρμένους και, ξεκαθαρίζοντας τα δυο αυτά χωριά από τους Τούρκους που έμεναν σε αυτά, όπλισαν με τα τουφέκια που άρπαξαν από τους Τούρκους του Αι- Γιάννη νέους εθελοντές, διαλέγοντας από αυτούς τους πιο δυνατούς.
Έτσι, η μάχη αυτή στον Αϊ-Γιάννη τον Καμένο έδωσε θάρρος στους χριστιανούς και πολλαπλασίασε αυτούς που επιθυμούσαν να πολεμήσουν κατά των Τούρκων. Οι Τούρκοι, πάλι, διηγούνταν στο Ρέθυμνο όπου οπισθοχώρησαν, ότι «οι ραγιάδες σήκωσαν κεφάλι άγριο» και δεν σκέπτονταν στο εξής να συνεχίσουν να παραμένουν ραγιάδες[7], ενώ με τους συνεχείς ακροβολισμούς τους και τις ενέδρες τους αναθαρρημένοι περιόρισαν τους Τούρκους του Ρεθύμνου μέσα στο φρούριό τους.
[1] Μουρέλλος Ι. Δ. Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειον Κρήτης 1931, 456. Παπαδοπετράκης Γρηγόριος, Ιστορία των Σφακίων, ήτοι μέρος τής Κρητικής Ιστορίας, Εν Αθήναις 1888, 211.
[2] Κριτοβουλίδης Κ., Απομνημονεύματα, Εν Αθήναις 1859, 23.
[3] Κριάρης Παναγιώτης Κ., Ιστορία της Κρήτης, από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του τέλους της επαναστάσεως του 1866, Εν Χανίοις.1902, 50, όπου και παραθέτει άσμα που τραγουδιόταν τον καιρό εκείνο, που μαρτυρεί την πανωλεθρία των Τούρκων με τις πρώτες επιτυχίες των Ελλήνων στην αρχή, κιόλας, της Επαναστάσεως.
[4] Ο Γλυμιδ’ αλής, κατά τον Κριτοβουλίδη (Κριτοβουλίδης, Κ. 1859: 23. Ζαμπελίου και Κριτοβουλίδου 1901: 314), φέρεται να φονεύεται στη μάχη αυτή του Αγίου Ιωάννου του Καμένου, ενώ σύμφωνα με παραδόσεις και δημοτικά τραγούδια [Δημοτικό Τραγούδι, στη Συλλογή Π.Ι. Φαφουτάκη, Ποίημα 9ο, σ. 72, αναφερόμενο στον Γλυμιδ’ αλή τον ωμότατο εκ της τάξεως των ζορμπάδων ήτοι των παλληκαράδων (sic)], αλλά και τον ιστορικό Κριάρη (Κριάρη, 56)] φέρεται να φονεύεται στη μάχη των Ακονίων, στην ομώνυμη περιοχή του όρους Βρύσινας, νότια του Ρουσοσπιτιού, στην οποία και πάλι συμμετείχε δυναμικά το σώμα του Πρέβελη με τον Γεώργιο Τσουδερό και τους αρχηγούς Μανουσέλη και Δεληγιαννάκη.
[5] Μουρέλλος, Ι. Δ. 1931: 455.
[6] Παπαδοπετράκης, Γρηγόριος 1888: 202, 211, 213. Μουρέλλος, Ι. Δ. 1931: 455.
[7]Ψιλάκης, Βασίλειος Ιστορία τής Κρήτης, τ. Γ΄, έκδοση Αρκάδι, Αθήναι χ.χ, 264-265. Κριτοβουλίδης, Κ. 1859: 23. Παπαδοπετράκης Γρηγόριος 1888: 202. Δετοράκης Θεοχάρης, Ιστορία τής Κρήτης, Ηράκλειο Κρήτης 1990, 325. Μουρέλλος, Ι. Δ. 1931: 455.
