Ο Πλάτανος Αμαρίου βρίσκεται 58 χλμ. ΝΑ του Ρεθύμνου, στους πρόποδες του Ψηλορείτη και σε υψόμετρο 580 μ.
Είναι ένα από τα 29 ομώνυμα χωριά της χώρας (και το 5ο της Κρήτης), ενώ επονομάζεται και «Μακρύς Πλάτανος», αφού έχει μήκος περίπου 1.500 μ.
Είναι το δεύτερο σε πληθυσμό χωριό της επαρχίας, με 501 κατοίκους το 2001 και αποτελεί Δημοτική Κοινότητα Δήμου Αμαρίου.
Το 2001 αποτελούσε Δημοτικό Διαμέρισμα Δήμου Κουρητών με 504 κατοίκους.
Στις εκλογές 20-9-2015 οι εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι ήταν 509 και ψήφισαν οι 281.
Ονομασία
Πήρε τ’ όνομά του από ένα μεγάλο πλάτανο που υπήρχε στα θεμέλια μιας παλιάς εκκλησίας. Σύμφωνα με την παράδοση μια γυναίκα είδε στον ύπνο της να βγαίνουν φλόγες από τις ρίζες του Πλατάνου. Το ανέφερε στον ιερέα του χωριού και σκάβοντας βρήκαν ίχνη παλιάς αγιογραφημένης εκκλησίας της Υπαπαντής. Στη θέση αυτή το 1690 ο Σύριος Γενίτσαρος έκοψε τον πλάτανο, βεβηλώνοντας το χώρο της εκκλησίας και χτίζοντας τζαμί με μιναρέ. Όμως το τζαμί και ο μιναρές δε στέριωναν, αφού γκρεμιζόταν, μ’ αποτέλεσμα ο γενίτσαρος να εγκαταλείψει την προσπάθεια ανέγερσής τους, χτίζοντας τα σ’ άλλο μέρος. Στην ίδια θέση το 1964 οι κάτοικοι έχτισαν τον ενοριακό τους τρίκλιτο ναό (Υπαπαντή, Ευαγγελισμός, Γέννηση Χριστού).
Σύμφωνα μ’ άλλη εκδοχή πήρε το όνομά του από ένα τεράστιο πλάτανο που βρισκόταν στη βρύση του χωριού.
Ιστορία-πληθυσμός
Ο Πλάτανος υπάρχει από τα βυζαντινά χρόνια, έχοντας μάλιστα και ως προπύργια δύο συνοικισμούς τον Κάρταλο και τα Μετόχια, στην περιοχή του λόφου και του Λαγγού. Στα δύο αυτά προπύργια έμειναν μόνιμα φρουροί με τις οικογένειές τους, ελέγχοντας τα νότια παράλια από τους πειρατές. Σε κάθε κίνδυνο ειδοποιούσαν ανάβοντας φωτιές, μάλιστα υπάρχουν ενδείξεις ότι μέχρι εκεί έφτανε η θάλασσα.
Το 961 μ.Χ. ο Ν. Φωκάς περνώντας από την περιοχή, αναγνώρισε την θυσία των Πλατανιανών που κατέφευγαν στο σπήλαιο του Αγ. Αντωνίου για να γλιτώσουν και σφαγιάστηκαν από τους Αγαρηνούς. Μάλιστα ο στρατηγός-αυτοκράτορας ενίσχυσε τις φρουρές στον Κάρταλο και έστειλε λάφυρα για χτίσιμο και αγιογράφηση του ναού της Υπαπαντής και της Αγ. Αικατερίνης.
Για πρώτη φορά αναφέρεται ο Πλάτανος στην απογραφή του 1583 με 392 κατ., ενώ το 1671 με 109 κατ, και ο συνοικισμός Κάρταλος με 53 κατ. (δεν αναφέρεται σ’ άλλη απογραφή, ερημώθηκε αργότερα ο Κάρταλος).
Επί Τουρκοκρατίας 1669-1898 οι κάτοικοι υπέστησαν αρκετά βασανιστήρια και εξισλαμισμούς, μάλιστα το χωριό βρισκόταν ανάμεσα σε δύο τουρκοχώρια Βαθιακό-Άρδακτο, έτσι οι απειλές ήταν περισσότερες. Το 1881 αναφέρεται το χωριό στο δήμο Αποδούλου με 220 κατ., (122 χριστιανούς, 98 Τούρκους) το 1920 είναι έδρα αγροτικού δήμου με 345 κατ. και από το 1928 κοινότητα (376 κατ.).
Το 1951 έχει τους περισσότερους κατοίκους, 574. Το 1981 η κοινότητα Πλατάνου 520 κατ.
Από τον Πλάτανο ο Όσιος Ευθύμιος
Σύμφωνα με την παράδοση από τον Πλάτανο καταγόταν ο Όσιος Ευθύμιος, που ασκήτεψε στο βυζαντινό ναό του Αγ. Αντωνίου (μάλιστα ο ίδιος είχε βοηθήσει μικρός το χτίσιμο στη σπηλιά). Ο Ευθύμιος ήταν ένας πνευματικός ασκητής, ονομαστός για τα θαύματά του, με αποτέλεσμα να έρχεται αρκετός κόσμος να τον γνωρίσει και να πάρει την ευχή του.
Για να ησυχάσει και να προσευχηθεί, εγκατέλειψε τον Πλάτανο και ήρθε στη Μονή Ζαρού, σε κοντινές σπηλιές γνωστές ως του Αϊ-Ευθύμη οι σπηλιές. Εκεί ζούσε και ασκήτευε, ενώ τα βράδια κατέβαινε στους κήπους του Ζαρού τρώγοντας λάχανα. Δύο άτομα μια νύχτα παραφύλαζαν να δουν ποιος τους τρώει τα κηπευτικά τους. Νομίζοντάς τον ζώο (ήταν ένας κοκαλιάρης) τον χτύπησαν με κοντάρια από μακριά, όμως όταν πλησίασαν είδαν ότι ήταν άνθρωπος. Τους είπε ότι ήταν ο ασκητής Ευθύμιος και τους παρακάλεσε να τον πάνε έτσι λαβωμένο να πεθάνει στη γενέτειρά του, τον Πλάτανο.
Οι δύο νέοι τον έφεραν στον Πλάτανο από τον Ζαρό, όμως κουρασμένοι από τη διαδρομή και διψασμένοι ζήτησαν που υπάρχει νερό να πιουν. Ο Ευθύμιος έκανε το σημείου του σταυρού στο βράχο και αμέσως με θαύμα έτρεχε δροσερό νερό, στο σημείο αυτό και σήμερα είναι οι βρύσες του χωριού, ακριβώς κάτω από το ναό του Αγ. Αντωνίου που ασκήτεψε.
Εκκλησίες-ιερείς
1. Ενοριακή 3/κλιτη (Γέννηση - Υπαπαντή Χριστού - Ευαγγελισμός).
2. Αγ. Ιωάννη Θεολόγου.
3. Αγ. Αντωνίου (κοιμητηριακή Βυζαντινή).
4. Προφήτης Ηλίας.
5. Αγ. Αικατερίνη (στον Κάρταλο-Λαγγό).
6. Αγ. Ραφαήλ.
7. Αγ. Γεώργιος (κορυφή λόφου - ιδιωτική).
8. Αγ. Κωνσταντίνος (νέο νεκροταφείο).
Για πολλές δεκαετίες ιερέας του χωριού ήταν ο ιεροδιδάσκαλος Κώστας Αλυσανδράκης και Μηνάς Αλυσανδράκης, ενώ τελευταία ο Βρέντζος Αντώνης.
Συμμετοχή σε όλους τους αγώνες της πατρίδας
Από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι Πλατανιανοί είχαν ενεργό μέρος στους αγώνες για την ελευθερία.
Συνεχίστηκε το 1912-1922 με τρεις κατοίκους να θυσιάζονται για την πατρίδα, όπως και στον πόλεμο της Αλβανίας με άλλους τρεις (Παντ. Ζευγαδάκης, Ανδρ. Ζαχαριουδάκης και Ν. Σαρτζετάκης).
Ακριβά όμως πλήρωσαν την περίοδο της Κατοχής τη συμμετοχή τους στην Αντίσταση και τη φιλοξενία των συμμάχων, με συνολικά 10 νεκρούς.
Από τους μεγάλους πρωταγωνιστές στις ανταρτικές ομάδες ήταν ο Γιώργης Κωνσταντάκης ή Πετρογιώργης που είχε 9 παιδιά (τα δύο Αντώνης και Μιχάλης πήραν ενεργά μέρος), ο Γιώργης Τρουλλινός με 8 παιδιά (τα 3 πολέμησαν στην Αλβανία) και ιδιαίτερα ο Γιάννης Εφταμηνίτης με το 16χρονο γιο του Γρηγόρη, αλλά και τα δύο αδέλφια του.
Ο Γιάννης Εφταμηνίτης πήρε μέρος στη Μάχη της Κρήτης, στο σαμποτάζ του Καστελίου, στην Αγγλική κατασκοπεία και εκτελέστηκε στις 12-7-1943 στον Κόφινα όταν πήγαινε να παραλάβει υλικό από υποβρύχιο και είχε αποκοπεί από την ομάδα του, γιατί τον είχαν πληγώσει τα στιβάνια του.
Στις 6-12-1942 στο πανηγύρι της Λοχριάς πήγαν μια παρέα από τον Πλάτανο, παρά τις συστάσεις να μην επιστρέψουν τη νύκτα, όταν έφτασαν στον Άρδακτο ο Ανωγειανός βοσκός Λευτ. Κουτεντές σταμάτησε στου Μίχαλου και γλίτωσε από το μπλόκο.
Οι άλλοι τρεις σε ευθυμία έπεσαν πάνω σε Γερμανούς που εκτέλεσαν το Δημόκριτο Τρουλλινό και τον αδελφό του Μανόλη και το ίδιο βράδυ και τον Μιχάλη Εφταμηνίτη.
Στη μάχη του Κουρουπητού στις 17-7-1943 ανάμεσα στους 7 Λοχριανούς ομήρους, ήταν και ο Μιχάλης Ζαχαριουδάκης τους οποίους τορπίλισαν μεταφέροντάς τους στη Γερμανία.
Επίσης από Γερμανικό απόσπασμα στον Ψηλορείτη στις 14-3-1944 εκτελέστηκαν τρεις Πλατανιανοί, ο Γιάννης Κτιστάκης, ο Κωστής Καπετανάκης και ο Λευτέρης Εφταμηνίτης (ενώ θύματα των Γερμανών ήταν και τα δύο αδέλφια του Γιάννης, Μιχάλης) μάλιστα ο Γιάννης ήταν πατέρας πέντε παιδιών και ο Μιχάλης τεσσάρων.
Στη μάχη στο Τραχήλι Ψηλορείτη στις 15-8-1943 ο Πετρακογιώργης κάλεσε το σύντεκνό του Αλέξη Ανυφαντάκη να βοηθήσει στον αγώνα.
Ανήμερα της Παναγιάς μετά τη θεία κοινωνία στη Μ. Βροντισίου, ακολούθησε λιτό γεύμα.
Ο 46χρονος Ανυφαντάκης ανέφερε στην παρέα το όνειρό του, ότι όρνια του έφαγαν το φαγητό του, που δυστυχώς βγήκε αληθινό, λίγα λεπτά αργότερα.
Από τρεις πλευρές κυκλώθηκαν οι 180 αντάρτες από περίπου 2.000 Γερμανούς, με αποτέλεσμα να γίνει σκληρή μάχη όπου 33 Γερμανοί σκοτώθηκαν, ενώ από τους αντάρτες σκοτώθηκε πολεμώντας γενναία, ο Αλέξης Ανυφαντάκης, αφήνοντας 3 πεντάρφανα, αφού είχε πεθάνει η μητέρα τους Ειρήνη Κρυοβρυσανάκη). Από τους αντάρτες σκοτώθηκαν 7, οι δύο από τη Λοχριά (Χαρ. Κατσούγκρης και Γ. Η. Κρυοβρυσανάκης) και από τον Πλάτανο ο Ανυφαντάκης.
Ακόμη στην Αθήνα το 1944 σκοτώθηκε από Γερμανούς ο Γιώργης Κάτσουνας. Τέλος στον Εμφύλιο έχασαν τη ζωή τους ο Μιχ. Κωνσταντάκης και Αλ. Καπετανάκης, ενώ άλλοι 4 πέθαναν στο στρατό.
Σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής οι Πλατανιανοί, όπως και από τα άλλα χωριά δούλεψαν σκληρά στις αγγαρείες του αεροδρομίου Τυμπακίου.
Σχολείο-δάσκαλοι-μαθητές
Το Σχολείο Πλατάνου ιδρύθηκε το 1889 ως Τριτοβάθμιο με τους μαθητές πριν να πηγαίνουν μέχρι τότε στου Αποδούλου.
Το 1899 επί Κρητικής πολιτείας επανιδρύθηκε ως γραμματοδιδασκαλείο και μέχρι το 1921 είχε τέσσερις τάξεις.
Στο σχολείο φοιτούσαν μέχρι το 1924 και οι μαθητές από τη Λοχριά και τον Άρδακτο, μάλιστα το 1917-18 από τους 40 μαθητές, οι 13 ήταν από τα παραπάνω χωριά. Το πρώτο κτίριο χτίστηκε το 1910, ενώ από το 1929-1935 ολοκληρώθηκε το νέο 2θέσιο.
Μετά το 1945 οι μαθητές έφτασαν τους 120, ενώ όταν κάηκε η Λοχριά οι μαθητές πήγαιναν ξανά στον Πλάτανο.
Ο πρώτος δάσκαλος φαίνεται να ήταν από το 1900-1935 ο παπα-Κωστής Αλυσανδράκης, ενώ στη συνέχεια έγινε 2θέσιο και 3θέσιο με διευθυντές τους: Γρηγόρη Ζευγαδάκη (1935), Όλγα Μπικάκη, Γιώργη Ψαρουδάκη, Γιάννη Εμμ. Κρυοβρυσανάκη (1966-1992), Αριστείδη Στεφανάκη (1992-2002), Κ. Σαββάκη και Αριστείδη Σταυρακάκη (2008).
Δίδαξαν ακόμη οι: Μαν. Τζωρτζάκης, Ι. Βαμιεδάκης, Ι.Κ. Κρυοβρυσανάκης, Ν. Κοτσυφάκης, Ηλ. Σφακιανάκης, Στάθης Κυριακάκης, Έλβα Χρονάκη, Κ. Μαυράκης,Γ. Βελεγράκης, Ζαχ. Στεφανάκης, Ελένη Κωνσταντάκη, Λ. Καπελώνης, Δ. Μπορμπουδάκης κ.α.
Πλατανιανοί δάσκαλοι είναι οι: παπα-Κωστής Αλυσανδράκης, Γρηγόρης Ζευγαδάκης, Νικήστρατος Αλυσανδράκης, Αριστείδης και Ζαχαρίας Στεφανάκης, Νίκος Καπετανάκης, Γεώργιος Ανδρουλιδάκης, Μαρία Καλαϊτζάκη, Κώστας Σαββάκης, Ελένη και Ελπίδα Κωνσταντάκη, Αντώνης Κτιστάκης, Βάσω Ζαχαριουδάκη, Σταυρούλα Φραγκιαδάκη, ενώ η Ελπινίκη Κωνσταντάκη υπηρέτησε περίπου 30 χρόνια στο νηπιαγωγείο.
Ακόμη αρκετοί επιστήμονες κατάγονται από το χωριό, ανάμεσα σ' αυτούς ξεχωρίζει ο Αλυσανδράκης Κωστής (1948) καθηγητής αστροφυσικής και ευρωβουλευτής (ΚΚΕ) το 2000.
Για 25 χρόνια
Ο Ιωάννης Ε. Κρυοβρυσανάκης 25 χρόνια στο σχολείο, τα περισσότερα ως διευθυντής, στη φώτο 3 το 1967-68 με τους μαθητές Ε, ΣΤ' τάξεων (3θέσιο):
Πάνω: Δαμβακάκης Στέλιος, Κωνσταντάκης Αντώνης, Ζαχαριουδάκης Μιχάλης, Καλαϊτζάκης Γιώργης, Τυράκης Μιχάλης, Σαββάκης Κώστας Αλυσανδράκης Αντώνης, Ζαχαριουδάκης Μανόλης, Σαρτζετάκης Μανόλης, Τρουλλινός Γιώργης, Καπετανάκης Μανόλης, Κωνσταντάκης Γιάννης.
Β' Σειρά: Μοσχονά Ερωφίλη, Σταυρακάκη Χαρούλα, Δημητρακάκη Γιαννούλα, Φραγκιαδάκη Δέσποινα, Καπετανάκη Πελαγία, Επταμηνίτη Γιαννούλα, Στυλιανάκη Άννα, Ανυφαντάκη Σοφία.
Κάτω: Κουκουλάκη Αγγελική, Καπετανάκη Δωροθέα, Κωνσταντάκη Ζωή, Μπικάκη Μαρία, Ζαχαριουδάκη Στέλα, Καλαϊτζάκη Νίτσα, Ανδρουλιδάκη Γαρυφαλιά, Τρουλινού Ελένη.
Τρεις Πλατανιανοί Εκπαιδευτικοί
Με διευθυντή τον Αρισ. Στεφανάκη, δάσκαλο τον Κώστα Σαββάκη και τη νηπιαγωγό Ελπινίκη Κωνσταντάκη, οι μαθητές τη δεκαετία του 1990, στη φώτο 1:
Πάνω: Ευγ. Σαββάκη, Σοφ. Καπετανάκη, Ειρ. Κορνάρου, Τρουλλινού, ;, ;, Εμμ. Τζέκος, Ζαχ. Ζαχαριουδάκης, Χαρ. Καπετανάκης.
Β' Σειρά: Ζαχ. Καπετανάκης, Ν. Ζαχαριουδάκης, Εμμ. Σαββάκης, Τρουλλινός, Τρουλλινού, ;, Αντ. Καπετανάκης, Ν. Ζαχαριουδάκης, Γ. Καπετανάκης, Ψαρουδάκης, Ν. Τρουλλινός, Διον. Μαθιουδάκης, Αντ. Καπετανάκης.
Κάτω: ;, Ζαχαριουδάκης, Ραφ.Καπετανάκης, Ελένη Κωνσταντάκη, Αργ. Τρουλλινού, ; , Γ. Καπετανάκης.
Σπήλαια
- Αγ. Αντωνίου (στο χωριό σε ύψος 650 μ.).
- Βαρβαροβόθονο (800 μ.).
- Δράκονη Τρύπα (850 μ.).
- Κόκκινος Δέτης (700 μ.).
- Κοπράνι (850 μ.).
- Κορατσινιάς (750 μ.).
- Τούρκικο βοθόνι (800 μ.).
Οικογένειες
Αλυσανδράκης, Ανδρουλιδάκης, Ανυφαντάκης, Βολανάκης, Βρέντζος, Γιαννακάκης, Δανδουλάκης, Δημητρακάκης, Επταμηνίτης, Ζαχαριουδάκης, Καλαϊτζάκης, Καπετανάκης, Κορνάρος, Κουκουλάκης, Κρυοβρυσανάκης, Κτιστάκης, Κωνσταντάκης, Μαθιουδάκης, Μαραγκάκης, Μπικάκης, Μοσχονάς, Σαββάκης, Σαρτζετάκης, Στεφανάκης, Στυλιανάκης, Τρουλλινός, Τυράκης, Φιντάνης, Φραγκιαδάκης.
