Ο Ιερός Ναός της «Κυρίας των Αγγέλων» η «Μικρή Παναγία»
Ο Ιερός Ναός της «Κυρίας των Αγγέλων» η «Μικρή Παναγία» (για να ξεχωρίζει από τη Μητρόπολη) γιορτάζει τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και είναι από τους παλαιότερους ναούς της πόλης.
Ναός αγαπητός από τους Ρεθεμνιώτες και ιδιαίτερα της παλιάς πόλης, αφού λειτουργεί αδιάκοπα και τρέφει και στηρίζει την πίστη των Χριστιανών.
Ήταν το κρυφό σχολειό του γένους, μια Αγιά Σοφιά, στηρίζοντας τη γνησιότητα της ελληνορθόδοξης ταυτότητάς μας, μα και το αδούλωτο και ηρωικό φρόνημα των πατέρων μας, την πίστη και τα ιδανικά.
Πρέπει να μακαρίζουμε και να τιμούμε αυτούς που πέρασαν κάτω από τους πέτρινους θόλους και φύλαξαν τα ιερά και όσια.
Θέση και στοιχεία του Ναού
Είναι τρίκλιτη βασιλική χωρίς τρούλο, αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, Αγ. Ελευθέριο (βόρειο κλίτος) και Αγία Τριάδα, Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης, με επιφάνεια 184 τ.μ. έχει μέγιστο ύψος 6,50 μ. και το καμπαναριό φτάνει στα 15 μ.
Το μεσαίο κλίτος είναι μακρύτερο, ενώ τ' άλλα έχουν καμάρα.
Βρίσκεται ανάμεσα σε τρία ενετικά στενοδρόμια στη συνοικία «Αγ. Λάζαρος» (παρεκκλήσι) και επί Τουρκοκρατίας ονομαζόταν Ουζούν Σοκάκι ή Ουζούν-Γιόλ (μακρύς δρόμος), επί Κρητικής Πολιτείας οδός Ενώσεως και αργότερα Νικ. Φωκά ή «Μακρύ Στενό» ενώ σήμερα η πλατεία της εκκλησίας, φέρει το όνομα της διακεκριμένης Ρεθεμνιώτισσας Μαρία Παπαϊωάννου.
Πότε χτίστηκε
Ο ναός χτίστηκε γύρω στον 15ο-16ο αιώνα και ήταν αφιερωμένος, όπως αναφέρεται στο ανώφλι της εξώθυρας στην «Μαριάμ Κυρία των Αγγέλων».
Φαίνεται να μην ήταν ενετικός ναός της Αγ. Μαρίας της Μαγδαληνής, όπως έχει αναφερθεί και αυτό να οφειλόταν μάλλον στη γυναίκα Μανδαλένα που αγωνίστηκε ηρωικά με τους Ενετούς και τάφηκε στην αυλή του ναού κατά το 1646.
Κοντά στην Εκκλησία ήταν το οίκημα όπου διέμεναν οι Ενετοί Κληρικοί, αλλά και το Επισκοπικό Μέγαρο του Καρδινάλιου. Αυτός ήταν ένας Άγιος άνθρωπος που την αρετή του είχε χαράξει πάνω στο μάρμαρο της γλυπτής θολωτής πόρτας στα λατινικά που αναφέρει: «Οδια της Αρετής λαμπρυνθείς ούτος οίκος 1609 21 Ιουνίου».
Επισκοπικός ναός των Ενετών ήταν ο Αγ. Φραγκίσκος.
Ορθόδοξος Ναός
Σύμφωνα με τον Εμμανουήλ Τζανέ Μπουνιαλή που ήταν ορθόδοξος (όπως και τα αδέλφια του Μαρίνος, Κωνσταντινος, Φραγγίας) και έζησαν στο Ρέθυμνο μέχρι το 1646, πριν φύγουν για Κέρκυρα και Βενετία.
Σε ακολουθία του Αγίου Γοβδελαά του Πέρσου που εξέδωσε στη Βενετία το 1661 αναφέρεται: «Όντες λοιπόν εις την δύστυχη πατρίδα, ήγουν εις το Ρέθεμνος, είχομεν και άλλους αδελφούς κατά σάρκα από τους οποίους ένας ονόματι Φραγγίας…», συνεχίζοντας αναφέρει:
Το θαύμα σωτηρίας από τον Αγ. Γοβδελαά
Ο πατέρας Τζάνε (Γιάννης) όταν ο γιος του Φραγγίας αρρώστησε βαριά και οι γιατροί δεν του έδωσαν ελπίδες ζωής πήγε στις 29 Σεπτεμβρίου (ημέρα γιορτής Αγ. Γοβδελαά) πριν το 1646 στο ναό «Κυρίας των Αγγέλων», ζητώντας από τον εφημέριο να ετοιμάσει την ταφή και να διαβάσει το συναξάρι του Αγίου Γοβδελαά, τον οποίο είχε παρακαλέσει τάσσοντας να του κάμει την εικόνα.
Επιστρέφοντας στο σπίτι του, βρήκε τον γιο του να είναι καλά και να του ομολογεί ότι ένας κοκκινοφόρος νέος τον εσκπέπαζε όταν κοιμόταν, τότε όλη η οικογένεια δόξαζε τον Άγιο Γοβδελαά.
«Δια τούτο λοιπόν και ημείς τη ημέρα προς ζωήν ήλθε και δια τούτο λοιπόν και ημείς την εικόνα εποιήσαμεν, και την αγίαν εορτήν κατ’ έτος δεν οκνούμεν»…
Ο Γοβδελαάς ήταν γιος πέρση βασιλιά και έγινε χριστιανός κατά το έτος 330 μ.Χ. από τον Δάδα (βλέποντας το θαύμα της σωτηρίας του μέσα στην Κάμινο).
Παρά τα φριχτά βασανιστήρια που υπέστη από τον πατέρα του, δεν άλλαξε πίστη.
Τότε ο βασιλιάς έστειλε την κόρη του Κασδόα στη φυλακή να τον μεταπείσει, όμως και η ίδια κατηχηθείσα απ’ αυτόν έγινε χριστιανή, για να μαστιγωθεί και αυτή.
Τέλος τεμάχισαν το σώμα του για να το δώσουν στα θηρία, όμως δύο ιερείς κατάφεραν να αγοράσουν το άγιο λείψανό του και να το ενταφιάσουν, ενώ στη φυλακή πέθανε και η Κασδόα, χωρίς ο άσπλαχνος πατέρας να δείξει έλεος.
Η πρωτότυπη εικόνα από τον Εμμανουήλ Τζάνε Μπουνιαλή σώζεται και βρίσκεται στον Μητροπολιτικό ναό της Κέρκυρας, όπου είχε καταφύγει ο αγιογράφος, ενώ αντίγραφό της από τον αγιογράφο Χαρωνίτη στον ναό Κυρίας των Αγγέλων.
Για 271 χρόνια ο ναός ήταν Τέμενος (Τζαμί)
Το 1646 όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν το Ρέθυμνο, στην πόλη υπήρχαν 36 εκκλησίες (ενετικές και ορθόδοξες). Τις περισσότερες τις μετέτρεψαν σε μουσουλμανικά Τεμένη, όπως Αγ. Νικολάου Φορτέτζας (Ιμπραίμ Χαν), Αγ. Σοφίας (Γιαχγιά Ιμπραίμ) κ.ά.
Την «Κυρία των Αγγέλων» την άφησαν αρχικά στους Χριστιανούς για να ιερουργούνται μόνο κάθε Κυριακή.
Μια μέρα ο Δελή Χουσεΐν περνώντας από το Μακρύ Στενό (Ουζούν Σοκάκι) άκουσε ψαλμωδίες στην εκκλησία, μπήκε τότε μέσα έδιωξε τους Χριστιανούς βάζοντας ιμάμη να κάνει μωαμεθανική προσευχή και μετατρέποντάς την σε Τέμενος.
Τους παραχώρησε αργότερα την τότε μικρή εκκλησία στη σημερινή Μητρόπολη, εκεί οι χριστιανοί μετέφεραν και την εικόνα της «Παναγίας του Πάθους».
Από τότε και για 271 χρόνια ο ναός παρέμεινε μουσουλμανικό Τέμενος (Τζαμί) με προφορική διαταγή του Δελή, ενώ ο Αγκεμπτούτ Αχμέτ Πασάς τη μετέτρεψαν επίσημα με αφιερωτήριο (σουλτανική άδεια).
Το 1687 μάλιστα άρχισε να χτίζεται μιναρές στο «Τέμενος Αγκεμπούτ», όμως σύμφωνα με την παράδοση η χάρη της Παναγίας δεν άφησε ν' ολοκληρωθεί και παρέμεινε μισογκρεμισμένος «κομμένος μιναρές» ή «κουτσοτρούλης». Προστέθηκε ακόμη μιχράμπ (κόγχη στον τοίχο με κατεύθυνση προς τη Μέκκα).
Στον περίβολο έβαλαν βρύση, για να πλύνουν τα πόδια τους οι μουσουλμάνοι, ενώ εκεί υπήρχαν και τρία πηγάδια (σήμερα και σκεπασμένα).
Τα γεγονότα της 3ης Απριλίου 1917
Τον Σεπτέμβρη του 1916 η χώρα βρέθηκε διχασμένη από τη μια πλευρά το «Κράτος των Αθηνών» με τον βασιλιά Κωνσταντίνο και από την άλλη της «Εθνικής Αμύνης» με τον Ελ. Βενιζέλο (Μακεδονία - Κρήτη - νησιά).
Για να επικρατήσει ο Βενιζέλος επιστράτευσε και Ρεθεμνιώτες που άρχισαν εκπαίδευση και δυο από τις διμοιρίες του 8ου Σ.Π. Ρεθύμνου στρατωνίζονταν στο Τζαμί Αγκεμπούτ ή «κομμένο μιναρέ».
Το βράδυ της Δευτέρας του Πάσχα 3ης Απριλίου 1917 και κατά τις 11 τη νύκτα, ακούστηκαν πυροβολισμοί, κωδωνοκρουσίες στο χώρο του «κομμένου μιναρέ».
Μπροστά στο πλήθος στεκόταν ο αρχιμανδρίτης Γρηγόρης Βοργιαδάκης (πρόσφυγας από τη Μ. Ασία), που κρατούσε την εικόνα της Παναγίας και όλοι έψαλαν το «Χριστός Ανέστη», κρατώντας λαμπάδες.
Τη στιγμή εκείνη φτάνει ένας έφιππος ανώτερος αξιωματικός και ζητά από τον επικεφαλής του στρατωνισμού εξηγήσεις για τα γεγονότα. Επεμβαίνει όμως ο παπα-Γρηγόρης εξαγριωμένος και του λέει:
«Κανένας δεν μπορεί ν' εμποδίσει τους Χριστιανούς να ξαναπάρουν την εκκλησία που την είχαν αφαιρέσει οι Τούρκοι».
Τότε στράφηκε σ' ένα στρατιώτη που στεκόταν δίπλα του και του λέει:
- Πες τι είδες ν' ακούσει ο αξιωματικός
και εκείνος απάντησε αμέσως:
«Είναι δυο-τρία βράδια που έβλεπα στον ύπνο μου, ότι κοντά στο κρεβάτι μου ήταν ένα εικόνισμα κρυμμένο και μια μαυροφορεμένη γυναίκα, να μου λέει ν' ανοίξω το μέρος. Δεν έδωσα σημασία και το επόμενο βράδυ έγινε το ίδιο, μάλιστα με μάλωσε, ενώ κρατούσε και μαστίγιο και με χτύπησε.
Σηκώθηκα τρομαγμένος και έβαλα τις φωνές, ενώ κάλεσαν και το γέροντα και του έδειξα το μέρος.
Βρέθηκε αυτή η εικόνα και το καντήλι της». Τότε άρχισαν να χτυπούν οι καμπάνες και ήρθε ο κόσμος να δει το θαύμα.
Ο αξιωματικός άκουσε με προσοχή και συνέστησε σ' όλους ψυχραιμία, ενώ όλοι Χριστιανοί παρέμειναν όλη τη νύχτα και το πρωί της Τρίτης του Πάσχα 4 Απριλίου 1917 προσευχόμενοι.
Ο στρατός επέβαλε την τάξη, ενώ οι Τούρκοι είχαν θορυβηθεί και παρέμειναν στα σπίτια τους.
Έτσι από την μέρα εκείνη η Εκκλησία ξαναγύρισε μετά από 271 χρόνια στους Χριστιανούς, ενώ οι στρατιώτες φιλοξενήθηκαν στην ημιτελή εκκλησία Τεσσάρων Μαρτύρων.
Διάφορες είναι οι γνώμες, ποιος ήταν εκείνος ο στρατιώτης, ανάμεσα σ' αυτούς που αναφέρονται ήταν οι:
Στυλιανός Γαβαλάς (Αρολίθι), Αποστόλης Παλιεράκης (Καρήνες), Επαμεινώνδας Εφεντάκης (Αγ. Βασίλειος), Κωνσταντίνος Γιουλούντας (Καλονύκτη), Γεώργιος Ανδρεαδάκης (Ανώγεια).
Η άποψη για σκηνοθεσία
Εκτός από την εκδοχή του θαύματος, υπάρχει και η άποψη από μερικούς, ότι όλο αυτό ήταν σκηνοθεσία από τον επίτροπο του ναού Γεώργιο Σαρμάνη από τον Φουρφουρά, για ν' επιστρέψει η εκκλησία στους χριστιανούς.
Σε συνεργασία με τον παπα-Γρηγόρη και την οικογένεια Κωνσταντίνου Μοάτσου, που προμήθευσε την εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας, έβαλε εμπρός το έξυπνο σχέδιό του. Η εικόνα και το σπασμένο καντήλι τοποθετήθηκαν στο σκαλοπάτι του άμβωνα από ένα στρατιωτικό, εκεί που ο δασκαλεμένος στρατιώτης έκαμε πως τα βρήκε τη νύχτα της Δευτέρας του Πάσχα. Μάλιστα την εικόνα αυτή η οικογένεια Μοάτσου την πήρε πίσω μετά τα γεγονότα και αφού την κάλυψε με φύλλο ασημιού και έγραψε επάνω «Αφιέρωμα οικογενείας Κωνσταντίνου Δ. Μοάτσου» την επέστρεψε στον Ιερό Ναό. Στην εικόνα (0,52Χ0,38) αυτή, που φυλάσσεται σήμερα στο δεξί προσκυνητάρι του Ιερού Ναού κάτω από τη Θεοτόκο εικονίζονται ακόμη ο προφήτης Ζαχαρίας, ο Άγιος Ελευθέριος, ο Άγιος Στυλιανός και οι Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη.
Μετά από λίγο καιρό ήρθε κόσμος και άρχισε την κατεδάφιση του «κομμένου μιναρέ» και παρ' ότι ήρθαν χωροφύλακες δεν κατάφεραν να τους σταματήσουν και άρχισαν την αναστήλωση του ναού, που ολοκληρώθηκε το 1920.
Το κωδωνοστάσιο από την Υπατία Μοάτσου
Το 1920 ζούσε στο Ρέθυμνο ένα κορίτσι 20 ετών που είχε ασθενήσει από ανίατη ασθένεια και τις τελευταίες στιγμές της ζωής της, έδωσε εντολή στο θείο της γιατρό και βουλευτή Θεμιστοκλή Μοάτσο να διαθέσει ένα ποσό για την κατασκευή του καμπαναριού με τέσσερις καμπάνες που κατασκευάστηκαν στο εργαστήριο Στ. Βαλαράκη στο Ρέθυμνο. Μαρμάρινη πλάκα εντοιχισμένη αναφέρει «ΤΟΥ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΣ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ ΠΑΝΕΣΠΤΟΥ ΝΑΟΥ ΜΟΝΙ ΜΑΪΩ 1917 ΥΠ' ΕΥΣΕΒΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΑΝΑΚΤΗΘΕΝΤΟΣ ΥΠΑΤΙΑΣ Κ.Δ. ΜΟΑΤΣΟΥ ΕΙΚΟΑΕΤΙΔΟΣ ΠΡΟΣ ΚΥΡΙΟΝ ΕΚΔΗΜΗΣΑΣΗΣ ΕΥΣΕΒΕΙ ΧΟΡΗΓΕΙΑ ΤΟΔΕ ΤΟ ΚΩΔΟΝΟΣΤΑΣΙΟΝ ΙΔΡΥΤΑΙ ΣΩΤΗΡΙΩ ΕΤΕΙ 1920 ΕΚΠΟΝΗΣΙΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ Δ. ΜΑΡΙΝΟΥ».
Το κωδωνοστάσιο όμως έπαθε ρωγμές και το 1959 κατεδαφίστηκε και έγινε νέο.
Τέλος η εικονίτσα της Παναγίας που κρατούσε αγκαλιά το κορίτσι τα δύσκολα βράδια της ζωής της, βρίσκεται σήμερα στο εικονοστάσι, σε αργυρή πλάκα με την επιγραφή «Δώρον Υπατίας Μοάτσου 1920».
Προσκυνητάρια
Αο (δεξιά)
Με την εικόνα της «Παναγίας Βρεφοκρατούσας» και γράμματα ΜΡ-ΘΟΥ (Μήτηρ Θεού) και IC-XΡ, αλλά και τις μικρές εικόνες προφ. Ζαχαρία, Αγ. Ελευθερίου, Αγ. Στυλιανού, Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης «Αφιέρωμα οικ. Κωνσταντίνου Δ. Μοάτσου». Η εικόνα βρέθηκε από το στρατιώτη το 1917, διαστάσεων 0,52Χ0,38.
Στο ίδιο προσκυνητάρι και η μικρή εικόνα 0,16Χ0,12 «Δώρον Υπατίας Μοάτσου».
Βο (Αριστερά) εικόνα Κυρίας των Αγγέλων Ν. Βασσάλου 1919.
Δο (μπροστά-δεξιά) Ευαγγελισμός Θεοτόκου αγιογράφου Σ. Χαμαράκη 1917.
Εο (μπροστά), Αγ. Νεκτάριος Μοναχής Θ. Δημαρχοπούλου 1959.
Εφημέριοι «Κυρίας των Αγγέλων»
Από 3 Απριλίου 1917-1947 ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Βοργιαδάκης (από Μ. Ασία), Αρχ. Μύρων Παπαδάκης (Βάτος), Εμμανουήλ Καβρουλάκης (1968 Καλύβες), Ιωάννης Κυριακάκης (Φουρνή 1973-2014), Ιωάννης Σκαλίδης (Πρίνος 1980), Γεώργιος Χουρδάκης (Καλαμάς), Δημήτρης Χριστοδουλάκης (Πλατάνια), Ιωάννης Πίτερης (Μαργαρίτες), Γεώργιος Θωμαδάκης (Κυριάννα), Εμμανουήλ Ανυφαντάκης (Λευκόγεια), Χαράλαμπος Καμηλάκης (Μοναστηράκι), Χαράλαμπος Κουτάντος, Λάριος Σταμάτης, Δημήτριος Αμπανάβας (Λήμνος 1995-97), Ιωάννης Κλειδής (2000-σήμερα), Σπυρίδων Βαρδιδάκης (Αλώνες).
Παιδική Εστία
Από το 1963 επί εφημερίου Μύρου Παπαδάκη ξεκίνησε η λειτουργία της «Παιδικής Εστίας» που προστατεύει, παρακολουθεί και χριστιανικά και παιδαγωγικά άπορα παιδιά ηλικίας 6-12 ετών.
Παραθέτει ημερήσια ένα πλήρες γεύμα σε ιδιόκτητη τραπεζαρία, σε πάνω από 60 παιδιά.
Παρεκκλήσια Ενορίας Κυρίας των Αγγέλων
Αγ. Σπυρίδωνας (12/12) Σπηλαιώδης παλαιός ναός δυτικά της Φορτέτζας. Αναφέρεται στον «Κρητικό πόλεμο» του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή το 1669.
Αγ. Θεόδωρος Τριχινάς (20/4) Παλαιός ναός του 16ου αιώνα, πάνω στη Φορτέτζα), που ανακαινίστηκε το 1899 από τον Ρώσο διοικητή Θεόδωρο Ντε Χιοστάκ.
Αγ. Αικατερίνη (25/11), Χτίστηκε σε αντικατάσταση του ναού που υπήρχε στις παλιές φυλακές της Φορτέτζας και κατεδαφίστηκε. Αναστηλώθηκε το 1980 και με κωδωνοστάσιο.
Αγ. Γεώργιος Γρότα (23/4), βρίσκεται σε πάροδο της οδού Πατριάρχου Γρηγορίου, δίπλα σε σπίτια. Σύμφωνα με την παράδοση ήταν ναός Κρυπτοχριστιανών με την ονομασία Γρότα (ενετικά αδιέδοξο). Ανακαινίστηκε το 1954.
Αγ. Νεκτάριος (9/11), στην οδό Μελισσινού τρίκλιτος ναός, που εγκαινιάστηκε το 1975. Το βόρειο κλίτος (Αγ. Μύρωνας 8/8) και το νότιο (Αγ. Ανδρέας Κρήτης 4/7).
Πηγές:
Μιχ. Παπαδάκη «Το χρονικό της Κυρίας των Αγγέλων» 1984
Λευτ. Κρυοβρυσανάκη «Πανόραμα Ρεθύμνου» 2006
Τ. Συλλιγαρδάκη «Ποιμαντορικόν εγκόλπιον» 1981.
Για συμπληρωματικά στοιχεία στο τηλ. 6934 178701.
Λευτ. Κρυοβρυσανάκη, «Ρεθυμνογνωσία» 2019
