Τριγυρνάμε στα ερείπια, στα κατάλοιπα των κτισμάτων του παρελθόντος. Μας γοητεύει η αφηγηματική τους δύναμη καθώς μας συνδέει με τη ζωή των προγόνων μας. Η αξία τους ωστόσο δεν προκύπτει από μια νοσταλγική διάθεση αλλά από την κατανόηση τους ως δημιουργήματα συγκεκριμένων συνθηκών και διαδικασιών παραγωγής τους. Άνθρωποι της γενιάς μου διαθέτουν βιωματικές εμπειρίες από αυτές τις διαδικασίες και μπορούν να τις κατανοήσουν και να τις περιγράψουν. Προσωπικά και λόγω ειδικής παιδείας συναισθάνομαι το χρέος της ανίχνευσης, της καταγραφής και περισσότερο της ερμηνείας της υπόστασης τους.
Η σημασία της συλλογής αυτού του υλικού και της φωτογραφικής αποτύπωσης του, προκύπτει από το γεγονός πως αφορά σε ανεπανάληπτες κατασκευές που τείνουν προς πλήρη και οριστική εξαφάνιση.
Σκοπός της δημοσίευσης η ευαισθητοποίηση ατόμων και αρμόδιων φορέων, στην ορθή εκτίμηση της μνημειακής αξίας και του διδακτικού περιεχομένου τους, στην απόδοση του σεβασμού και της διατήρησης, όσο το δυνατόν περισσότερων από αυτές. Αναφερόμαστε πάντα σε κατασκευές σε αγροτικούς οικισμούς της Κρήτης σύμφωνα με τα δεδομένα που ίσχυαν μέχρι τα μέσα του εικοστού αιώνα.
Ο συνήθης τρόπος κατασκευής λιθοδομών σε αυτούς τους τόπους, απαιτούσε το καθολικό επίχρισμα με διάφορους τρόπους, όπως προκύπτουν από τοπικές συνθήκες τεχνικών εφαρμογών και προσφερόμενων υλικών. Αυτό θέλει να αποδείξει η φωτογραφική αποτύπωση στοιχείων οικοδομικών κατασκευών όπου έχουν διασωθεί και μαρτυρούν με ευκρινή τρόπο την διαδικασία και τις τεχνικές μεθόδους υλοποίησης τους. Τα υλικά και οι τεχνικές μέθοδοι αποδίδουν συγκεκριμένη οπτική εικόνα και χαρακτηριστικά ερμηνεύσιμα, άξια επισήμανσης, και αισθητικής αποτίμησης. Τα γνωρίσματα αυτά διαφοροποιούν την τοπική παράδοση από τις λιθοδομές της ηπειρωτικής Ελλάδας που συχνά αποτελούν αντικείμενο μίμησης και στον τόπο μας.
-Λίθοι: Διαχειρίσιμου μεγέθους μεταφέρονται από τον άμεσο περίγυρο πάνω σε ειδικά καβαλέτα προσαρμοσμένα στο σαμάρι του υποζυγίου. Χρησιμοποιούνται στη φυσική τους κατάσταση με ελάχιστη κατεργασία μορφοποίησης και προσαρμογής. Τα κενά μεταξύ των λίθων πληρώνονται από μικρότερους, τα «χαλίκια». Ως συνδετικό υλικό χρησιμοποιείται λάσπη από κατάλληλα επεξεργασμένο χώμα. Η δόμηση πραγματοποιείται από μαστόρους που εργάζονται κατά ζεύγη σε αντικριστή θέση μορφοποιώντας την εξωτερική και εσωτερική όψη του τοίχου. Τους τροφοδοτεί με τα απαιτούμενα υλικά βοηθός, ο «πουργός». Βασικό εργαλείο το σιδερένιο μυστρί με σημαντικό πάχος ώστε να μπορεί να χρησιμεύσει και σαν σφυρί για την μερική μορφοποίηση και ένταξη της πέτρας. Σε περισσότερο επιμελημένες κατασκευές, που ασφαλώς έχουν σχέση με την οικονομική ευχέρεια του ιδιοκτήτη, κάποια στοιχεία διαμορφώνονται με μορφοποιημένους λίθους, όπως γωνιόλιθοι και περιθώρια ανοιγμάτων που υποδέχονται και τα ξύλινα στοιχεία τους, θυρόφυλλα και παραθυρόφυλλα.
–Ασβέστης: Από το ασβεστοκάμινο στον ασβεστόλακκο. Το ασβεστοκάμινο στήνεται σε θέσεις όπου υπάρχουν ασβεστόλιθοι. Το «ψήσιμο» των ασβεστόλιθων είναι επίπονη διαδικασία, γίνεται από ειδικό στην επιλογή της πέτρας και το στήσιμο της καμίνου. Το σβήσιμο της ψημένης πέτρας σε λάκκο με νερό γίνεται κοντά στην οικοδομή. Ο σβησμένος ασβέστης έχει δυο κύριες χρήσεις: την παρασκευή του κονιάματος με αδρανές υλικό τοπικής ορυκτής άμμου, τον επιχρωματισμό εσωτερικών και εξωτερικών επιφανειών στην καθαρή του εκδοχή, άσπρισμα, ή με ανάμιξη χρωματικής σκόνης.
Η επίπονη διαδικασία παραγωγής ασβέστη στον τόπο, επιβάλλει τη φειδώ στη χρήση του.
Εξωτερικές και εσωτερικές επιφάνειες καλύπτονται με λεπτό επίχρισμα. Η κάλυψη γίνεται με άμεση χρήση του μυστριού, χωρίς προσπάθεια εξομάλυνσης των επιφανειών με παχύ στρώμα επιχρίσματος, όπως είναι η σημερινή πρακτική. Σε κάθε περίπτωση κοινό γνώρισμα αποτελεί η απόδοση ενιαίας ομαλής επιφάνειας με καθαρά και σαφή περιγράμματα των όγκων και βέβαια χωρίς προσπάθεια περιγραφής των λίθων.
Σε πολλές περιπτώσεις το καθολικό επίχρισμα υφίσταται επιπλέον επεξεργασία με διαφορετικές τεχνικές που αποδίδουν διαφορετική οπτική εικόνα. Εκτός από την απλή επίστρωση μπορούμε να διακρίνουμε δύο τρόπους επιπλέον επεξεργασίας του επιχρίσματος:
-Συμπίεση της επιφάνειας του επιχρίσματος με κτύπημα ή τράβηγμα του μυστριού, για ενίσχυση της πρόσφυσης του. Η επιλογή του εργαλείου και ο τρόπος χρήσης του αποδίδει διαφορετικές οπτικές εντυπώσεις.
-Επίθεση χαλικιών που ενισχύουν το επίχρισμα και την πρόσφυσή του στην επιφάνεια της λιθοδομής.
Σε κάθε περίπτωση αναγνωρίζουμε τη δεξιοτεχνία, την επιμονή και την επιμέλεια του τεχνίτη για ένα άρτιο τεχνικά, αλλά αξιοθαύμαστο αισθητικά αποτέλεσμα.
Οι ανεπανάληπτες αυτές κατασκευές αποτελούν αυθεντικά τεκμήρια τοπικής οικοδομικής παράδοσης. Κάποια μπορούν να αποτελέσουν υποδείγματα για σύγχρονες λιθοδομές, κάποια ανέφικτης σύγχρονης εφαρμογής, θα μπορούσαν να διασωθούν ως μνημεία, μάρτυρες της ανθρώπινης δραστηριότητας μιας εποχής. Δυστυχώς, η φτωχή αυτή εκδοχή της αρχιτεκτονικής δεν έχει βρει την εκτίμηση αρμόδιων φορέων που απαιτούν τη διατήρηση και επιβάλλουν ι κανόνες για την μεταχείριση τους. Συνέπεια η οριστική τους απώλεια ως αποτέλεσμα της φυσικής φθοράς του χρόνου ή της αλόγιστης ανθρώπινης επέμβασης .
Η σημερινή πρακτική.
Θα αναφερθούμε κυρίως στην αντιμετώπιση υπαρχόντων κτιρίων που διατηρούν τα αρχικά χαρακτηριστικά αλλά επιβάλλεται η συντήρηση ή ο εκσυγχρονισμός τους. Στις περισσότερες περιπτώσεις επιλέγεται η επικάλυψη με παχύ στρώμα επιχρίσματος. Κοινό χαρακτηριστικό σε αυτές τις περιπτώσεις είναι η αναγωγή της πέτρας ως σύμβολο ως ιδεολόγημα ως ένα είδος φετίχ. Αυτό εκφράζεται με διάφορους τρόπους
- Συνηθέστερο παράδειγμα που τείνει να γίνει δόγμα κανονικότητας, αποτελεί η επίδειξη των γωνιόλιθων και των περιθωρίων ανοιγμάτων. Η αυθαίρετη, χωρίς αισθητικά και συνθετικά κριτήρια αυτή πρακτική, οδηγεί σε παραμορφωτικά και συνήθως ακατανόητα αποτελέσματα. Συχνά τα στοιχεία αυτά παίρνουν αυτοτελή υπόσταση αντιπαράθεσης με τα λειτουργικά στοιχεία του κτιρίου. Σε κάθε περίπτωση αλλοιώνουν δραματικά την λιτότητα, την αυστηρότητα την ογκοπλαστική σαφήνεια, βασικά χαρακτηριστικά της τοπικής παράδοσης.
–Σε κάποιες περιπτώσεις απογυμνώνεται μέρος ή το σύνολο των επιφανειών. Αυτό που είναι χαρακτηριστικό στα νησιά και στην Κρήτη, η έκθεση ομαλών επιφανειών στο δυνατό μεσογειακό φώς, τώρα παίρνει δραματικό χαρακτήρα ανήσυχων επιφανειακών φωτοσκιάσεων.
Το οξύμωρο είναι πως αυτές οι πρακτικές γίνονται επικαλούμενες την παράδοση.
Θα ήταν ίσως χρήσιμο να αναφερθούμε και σε κάποια καλά παραδείγματα όπως είναι όσο έχω αντιληφθεί ο μητροπολιτικός ναός στον Φουρφουρά και η Μονή Αρκαδίου.
Οι εικόνες που παρουσιάζονται προέρχονται από ερείπια και υπάρχοντα κτίρια στα χωριά της επαρχίας Αμαρίου Αποδούλου Κουρούτες, , Φουρφουράς, Βυζάρι, Μοναστηράκι. Στη Λαμπινή Αγ. Βασιλείου, Μουρνιές του τέως δήμου Ελευθερίου Βενιζέλου Νομού Χανίων.
