Η προσωπική μαρτυρία, προφορική ή γραπτή, αποτελεί πρωτεύον υλικό για την ιστορική έρευνα. Η αμεσότητα και η πηγαία προέλευσή της συνιστούν στοιχεία αυθεντικότητας της γνώσης, παρά τον υποκειμενισμό που πιθανόν να υπάρχει. Ειδικά για ιστορικά γεγονότα που για διάφορους λόγους δεν έχουν ερευνηθεί και προβληθεί ανάλογα με τη σημασία τους ,οι μαρτυρίες προσώπων που είχαν άμεση γνώση γι’ αυτά είναι σημαίνουσες για την ανάδειξη και την τεκμηρίωσή τους. Αλλά και στα προβεβλημένα ιστορικά συμβάντα μπορεί να προσθέτουν παράπλευρες πληροφορίες , που φωτίζουν ή διευκρινίζουν περισσότερο τα όσα συνέβησαν.
Το βιβλίο του Αντώνη Ε.Τσουρδαλάκη « Ο Νικόλαος Φωτάκης - Καπετανάκης και οι μαρτυρίες του για τις επαναστάσεις του 1821και του 1866»,που πρόσφατα εκδόθηκε, είναι μια αποδεικτική «μαρτυρία» για τα παραπάνω, καθώς ανταποκρίνεται πειστικά στα προαναφερθέντα.
Η ερευνητική προσπάθεια του συγγραφέα επικεντρώνεται σε ιστορικά γεγονότα που αναφέρονται ,στο πρώτο μέρος, στον επαναστατικό αγώνα του 1821στην περιοχή του Ρεθύμνου ,στη νοτιοανατολική πλευρά του κυρίως ,και ειδικά στις Μέλαμπες ,το χωριό καταγωγής του. Στο δεύτερο μέρος γίνεται λόγος για την επανάσταση του 1866 και τη θυσία του Αρκαδίου.
Κίνητρα της έρευνας και της συγγραφής για τον Αντώνη Τσουρδαλάκη ήταν, όπως λέει ο ίδιος, «…το ιδιαίτερο ενδιαφέρον και η αγάπη για τον τόπο καταγωγής μου, τις Μέλαμπες Αγίου Βασιλείου» και «Ένα ερέθισμα που ανέκαθεν μου προκαλούσε δέος και θαυμασμό ήταν το ιστορικό γεγονός που διέσωσε η προφορική παράδοση και αφορούσε τη μάχη που έγινε μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων στην περιοχή Ροθιανά, νοτιοανατολικά των Μελάμπων, στην πλαγιά του λόφου του Λαυρασού… Προς μεγάλη μου απογοήτευση ,σε μια πρώτη αναζήτηση που έκανα, δεν βρήκα γραπτές αναφορές για τη μάχη αυτή… Όσο διαπίστωνα την “επιδεικτική αγνόηση” των ιστορικών της εποχής αναφορικά με το γεγονός …θέριευε μέσα μου η επιθυμία “να αποδείξω” ότι η μάχη αυτή όχι μόνο έγινε στην πραγματικότητα, αλλά ήταν και πολύ σημαντική…».
Στόχος του ,λοιπόν, είναι να αναδείξει το σημαντικό αλλά παραγνωρισμένο αυτό ιστορικό γεγονός, εντάσσοντάς το στα επαναστατικά συμβάντα του 1821στην περιοχή του Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνης και παράλληλα να εισφέρει πρόσθετα στοιχεία για την επανάσταση του 1866 και την εθελοθυσία του Αρκαδίου .
Το βιβλίο συγκροτείται από την εισαγωγή, επτά κεφάλαια με το ιστορικό υλικό που προαναφέρθηκε και βιογραφικές πληροφορίες για τον Νικόλαο Φωτάκη – Καπετανάκη, επιλογικό σημείωμα του Ζήνωνα Ζανέτου ,στο οποίο εξαίρεται το «διακεκριμένο κοινοτικό ήθος» των Μελάμπων και τέλος ,παράρτημα με γενεαλογικά στοιχεία για την οικογένεια Φωτάκη.
Ο Νικόλαος Φωτάκης – Καπετανάκης γεννήθηκε το 1848 και ήταν γιος του Γεωργίου Φωτάκη, οπλαρχηγού του χωριού και ηγέτη στη μάχη των Μελάμπων. Η πληροφόρησή του συνεπώς γι’ αυτήν ήταν από την πιο υπεύθυνη πηγή. Ο ίδιος είχε ενεργό ρόλο στα αναφερόμενα ,καθώς ,εκτός από άμεσος αποδέκτης και μεταδότης των πληροφοριών του πατέρα του ,είχε αυτοπρόσωπη συμμετοχή στα γεγονότα του Αρκαδίου το 1866,υπήρξε αυτήκοος μάρτυρας κρίσιμων συσκέψεων εκεί ,είχε αγωνιστική δραστηριότητα στις μετέπειτα τοπικές επαναστατικές και πολιτικές διαδικασίες του 1878 και της περιόδου μέχρι το 1910 περίπου. Διετέλεσε, όπως ο πατέρας του, οπλαρχηγός των Μελάμπων, επιπλέον, πληρεξούσιος της επαρχίας Αγίου Βασιλείου , μέλος της «Επιτροπής προς παρασκευήν Σχεδίου Πολιτεύματος» της Κρήτης και διεκδικητής της Δημαρχίας του Δήμου Μελάμπων το 1906 . Παράλληλα ,ως διανοούμενος ,όντας απόφοιτος της Νομικής Αθηνών, αρθρογραφεί στο περιοδικό «Εβδομάς» της Αθήνας και σε άλλα έντυπα , έχοντας συγγραφική και λογοτεχνική παρουσία, ενώ εργάστηκε και ως δικηγόρος στην Κρήτη . Στο περιοδικό αυτό δημοσιεύει σε τρεις συνέχειες ,τον Ιούλιο του 1885 τις εντυπώσεις από τη συμμετοχή του στον αγώνα του Αρκαδίου. Ακολουθούν, τον Σεπτέμβριο του 1885, σε τρεις συνέχειες, οι δημοσιεύσεις σχετικά με την έναρξη της επανάστασης του 1821 στην Κρήτη και τις μάχες στην περιοχή του Αγίου Βασιλείου, και τον Φεβρουάριο – Μάρτιο του 1886, σε πέντε συνέχειες, εκείνες με τα της μάχης των Μελάμπων.
Οι δημοσιεύσεις του Νικολάου Φωτάκη υπήρξαν σημαντική ιστορική πηγή ,την οποία αξιοποίησαν μετέπειτα ιστορικοί (Μουρέλλος, Κριάρης,κ.α.).Υπάρχουν σε αυτές πληθυσμιακά στοιχεία για τους κατοίκους της Κρήτης στις αρχές του 19ου αιώνα ,για τις συνθήκες ζωής και για ηγετικά πρόσωπα. Σχετικά με τα πολεμικά γεγονότα του 1821 στην περιοχή του Ρεθύμνου , γίνονται εκτενείς αναφορές στη μάχη στον Αϊ Γιάννη τον Καμένο τον Ιούνιο του 1821 και στον θάνατο του Ισμαήλ Κουντούρη . Επίσης σε αυτήν του Καψαλέ Σπηλίου και στην εξόντωση του Ντελή Μουσταφά, και στη συνέχεια στην άλωση του πύργου του αγά Αληδάκη στον Αποκόρωνα. Αναφέρονται επίσης περιστατικά στο Ασκύφου , στο Αμάρι ,στον Μυλοπόταμο και άλλα στην ανατολική Κρήτη.
Κύριο γεγονός που εκτίθεται και βασικό θέμα του βιβλίου είναι η μάχη των Μελάμπων ,με λεπτομερή αφηγηματικό και περιγραφικό λόγο στα πέντε δημοσιεύματα που προαναφέρθηκαν. Γίνεται αναφορά στη θέση ,τον πληθυσμό, την ένοπλη δύναμη και τα ηγετικά πρόσωπα του χωριού, στους λόγους που οι ηρακλειώτικες τουρκικές δυνάμεις, με την παρακίνηση των Αμπαδιωτών, εκστράτευσαν κατά της επαρχίας Λάμπης ,και ειδικά των Μελάμπων, στην ειδοποίηση των Μελαμπιανών και την αμυντική προετοιμασία τους. Η περιγραφή της μάχης είναι αναλυτική , με την έκθεση του σχεδίου άμυνας ,τις κινήσεις των αντιπάλων ,με παραστατική απεικόνιση του κλίματος που επικράτησε στο χωριό, την εισβολή των τουρκικών δυνάμεων, την αντεπίθεση των χριστιανών και την ενέδρα στο Ροθιανό (Κακό) Ρυάκι, τη σκληρή μάχη εκεί ,τα πρόσωπα με πρωταγωνιστικό ρόλο, τον θάνατο του Χάνιαλη, την υποχώρηση και τις μεγάλες απώλειες των Τούρκων. Αναδεικνύεται έτσι ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός που δεν καταγράφτηκε από την επίσημη Ιστορία ,αλλά μόνο από την προφορική παράδοση, την οποία αργότερα αξιοποίησαν συγγραφικά σύγχρονοι μελετητές (Ι. Χαχαριδάκης, Θ. Πελαντάκης), για ακολουθήσει σήμερα , μετά τον εντοπισμό του κειμένου του Νικολάου Φωτάκη , ο Αντώνης Τσουρδαλάκης σε περαιτέρω έρευνα και ανάδειξη του γεγονότος με καινούρια ενδιαφέροντα στοιχεία. Ένα από αυτά είναι ο επαναπροσδιορισμός της ημερομηνίας της μάχης. Σύμφωνα με την προηγούμενη παράδοση αυτή τοποθετούνταν τον Απρίλιο του 1822 ,τη νύχτα του Μεγάλου Σαββάτου προς το Πάσχα. Η έρευνα του Αντώνη Τσουρδαλάκη, με βάση σοβαρά ιστορικά δεδομένα, την προσδιορίζει στην αντίστοιχη ημερομηνία του 1829.
Η αφήγηση του Νικολάου Φωτάκη για τα συμβάντα στο Αρκάδι το 1866 έχει, όπως προαναφέρθηκε, την ιδιαιτερότητα της άμεσης μαρτυρίας και της αυθεντικότητας ,καθώς ο ίδιος είχε αγωνιστική συμμετοχή εκεί, παρών αρχικά σε κρίσιμες στιγμές εντός της Μονής και μετά στους λόφους γύρω από αυτήν μαζί με τις επικουρικές ελληνικές δυνάμεις, τότε που εμποδισμένες λόγω της κακοκαιρίας δεν μπόρεσαν να βοηθήσουν. Αναφέρεται σε περιστατικά με πρωταγωνιστές τον ηγούμενο Γαβριήλ και στις εκδοχές για τον θάνατό του, τον Παπακρανιώτη ,τον Κούβο ,τον Αδάμ Παπαδάκη ,τον Δασκαλάκη και άλλους. Επίσης στην πολιορκία και στους πολιορκούμενους , στην ατμόσφαιρα που επικρατούσε , στις σκληρές μάχες που έγιναν ,στην υπονόμευση και στην πυροδότηση των υπόγειων στοών και στις εκατέρωθεν απώλειες.
Η δημοσίευση για τα γεγονότα του Αρκαδίου στο περιοδικό «Εβδομάς» αποτέλεσε βασική πηγή για τους μετέπειτα μελετητές . Ο Γεώργιος Εκκεκάκης χαρακτηρίζει το κείμενό του ως «το πιο παλιό ,το πιο σημαντικό και τέλος το πιο αυθεντικό δημοσίευμα που έχει γραφτεί ποτέ για το μεγάλο γεγονός που διαδραματίσθηκε στο Αρκάδι».
Να σημειωθεί ότι τα κείμενα του Νικολάου Φωτάκη είναι διατυπωμένα σε λόγια γλώσσα, σε ένα είδος καθαρεύουσας , η οποία σήμερα είναι απροσπέλαστη μάλλον για μεγάλο μέρος του αναγνωστικού κοινού. Την απόδοσή της στην καθομιλουμένη, έργο που απαιτεί κόπο ,επιμονή και επιμέλεια, ανέλαβε και διεκπεραίωσε με επιτυχία ο αξέχαστος Νίκος Μαργαρίτης, άνθρωπος σπάνιου ήθους, υψηλού επιπέδου πνευματικότητας , εξέχουσας κοινωνικής και εκπαιδευτικής παρουσίας, ο οποίος επιπλέον, συνέβαλε στην επεξεργασία των πηγών και στη γενική εκδοτική επιμέλεια . Ο Αντώνης Τσουρδαλάκης κάνει ιδιαίτερη αναφορά σε εκείνον και του αφιερώνει την έκδοση «ως ένα ελάχιστο “ευχαριστώ” για τη συμβολή του σε αυτήν και για όσα άλλα με αγάπη και απλοχεριά μας πρόσφερε».
Αξίζει επίσης να γίνει λόγος για το επιλογικό κείμενο του Ζήνωνα Ζανέτου, το οποίο είναι ένας ύμνος «στο σηματωρό Κοινοτικό Ήθος των Μελάμπων» και μαζί επιβραβευτικός έπαινος για τον συγγραφέα. Κείμενο περιεκτικότατατο σε ουσία, ιδεολογικό και ηθικό «φορτίο» ,λυρικά παραστατικό και λεκτικά τεχνουργημένο έτσι που να αποτελεί ένα γλωσσικό κομψοτέχνημα.
Ο εντοπισμός στην Εθνική Βιβλιοθήκη των μαρτυριών του Νικολάου Φωτάκη από τον Αντώνη Τσουρδαλάκη, η επεξεργασία ,ο σχολιασμός και η δημοσιοποίησή τους με την έκδοση του βιβλίου αυτού ήταν ένα ερευνητικό «κατόρθωμα» και μαζί μια σημαντική προσφορά στη μελέτη της τοπικής ιστορίας ,καθώς καλύπτει ένα κενό που υπήρχε, ειδικά για τη μάχη των Μελάμπων, την οποία περιγράφει αναλυτικά και την «κατοχυρώνει» ιστορικά. Σίγουρα, ανταποκρίθηκε πλήρως στα ερευνητικά ερεθίσματα που τον κινητοποίησαν. Καλή συνέχεια, Αντώνη.
Γιώργης Εμμ. Μαυροτσουπάκης
