Ο Κωνσταντίνος Π. Φουρναράκης είναι Χανιώτης, Διδάκτορας Φιλολογίας. Δίδαξε δεκαεπτά χρόνια ως Φιλόλογος Καθηγητής στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Σήμερα, υπηρετεί ως Αρχειονόμος στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, όπου ήδη έχει αφήσει ανεξίτηλο το αποτύπωμά του. Το επιβεβαιώνει και το καλαίσθητο βιβλίο με τον παραπάνω τίτλο, αποτίμηση της εκατοντάχρονης παρουσίας και προσφοράς του σημαντικού πνευματικού ιδρύματος, του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης, μνημόσυνο αιώνιο των ιδρυτών και δημιουργών του.
Το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης (Ι.Α.Κ.) ιδρύθηκε στις 14 Μαρτίου1920, στα Χανιά της Κρήτης. Η πρωτοβουλία ανήκε στον Νικόλαο Ι. Παπαδάκη, ο οποίος καταγόταν από το Καρύδι Σητείας. Αρωγός του εγχειρήματος στάθηκε ο Γενικός Διοικητής Κρήτης Σωτήριος Κροκιδάς, ο οποίος εμπνεύστηκε από την ιδέα και εξουσιοδότησε τον Νικόλαο Ι. Παπαδάκη να περισυλλέξει όλα τα ιστορικά τεκμήρια της Κρήτης. Τα πρώτα χρόνια το Ι.Α.Κ. λειτούργησε άτυπα, χωρίς επίσημη αναγνώριση από το Κράτος και χρειάστηκαν πολύχρονοι αγώνες μέχρι να αναγνωριστεί ως Δημόσια Υπηρεσία. Το ενδιαφέρον του ιδρυτή ήταν αδιάπτωτο, όχι μόνο για την αναγνώριση αλλά και για τη στέγαση του Αρχείου. Κι όταν το 1914 ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ως πρωθυπουργός της Ελλάδας, αποδέχθηκε εισήγηση του Γιάννη Βλαχογιάννη για την ίδρυση των Γενικών Αρχείων του Κράτους (Γ.Α.Κ.), ο Ν.Ι. Παπαδάκης απέτρεψε τη μεταφορά των αρχείων των Κρητικών Επαναστάσεων 1821 και 1866 στην Αθήνα, όπως ζητούσε ο Γ. Βλαχογιάννης! Η αδιαφορία του κεντρικού κράτους πλήγωνε τον Ν.Ι. Παπαδάκη. Η αδιαφορία του κεντρικού κράτους πλήγωνε τον Ν.Ι. Παπαδάκη. Όμως, εκείνος επέμενε να βρει στέγη το Αρχείο, για να στεγάσει την Ιστορία και τον Πολιτισμό του Τόπου. Ο όροφος του Δικαστικού Μεγάρου Χανίων που παραχωρήθηκε ως πρώτη στέγη του Ι.Α.Κ., μπορεί να μην ήταν η καλύτερη λύση, ευπρεπίστηκε όμως από τον Ν.Ι. Παπαδάκη και υποδέχθηκε τους πρώτους σπουδαίους θησαυρούς της Ιστορίας και του Πολιτισμού του Τόπου, που διέτρεχαν ποικίλους κινδύνους. Ευτυχώς, η μεταφορά του Αρχείου το 1933 στο Παλαιό Τελωνείο, το γλίτωσε από την πυρκαγιά που κατέστρεψε το Μέγαρο τον Σεπτέμβριο του 1934. Ο Ν.Ι. Παπαδάκης πίστευε πως το στεγαστικό πρόβλημα θα λυνόταν οριστικά μόνο με την ανέγερση καινούργιου αρχειακού μεγάρου. Και επέμενε... παράλληλα με τη συλλογή νέου υλικού, να προωθεί κι αυτό το θέμα! Τελικά, με αφορμή την επιμονή του, συγκρούστηκε με την Επιτροπεία του Αρχείου, η οποία μεθόδευσε την απομάκρυνσή του, με βάση τον νέο Κανονισμό που λειτούργησε από το 1932. Έφυγε πικραμένος, αλλά περήφανος για το έργο που άφησε στο Ι.Α.Κ. Κινητή ή ακίνητη ιδιόκτητη περιουσία δεν απέκτησε. Πέθανε στην Ψάθα!
Η δεύτερη περίοδος του Ι.Α.Κ. εγκαινιάστηκε το 1933, με τη μεταστέγασή του στο κτήριο του Παλαιού Τελωνείου, την αναγνώρισή του σε Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου και την ανάληψη καθηκόντων Διευθυντή από τον Ν.Β. Τωμαδάκη, διακεκριμένο Φιλόλογο, μετέπειτα Καθηγητή της Βυζαντινής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο οποίος είχε προσληφθεί, από το 1930, ως γραμματέας του Αρχείου, ύστερα από διαγωνισμό. Ο Ν.Β. Τωμαδάκης προσέδωσε αίγλη στο Αρχείο. Θεμελίωσε, με τις αρχειακές πηγές, μια νέα επιστήμη, την Κρητολογία. Αργότερα, το 1961, θεσμοθέτησε το Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο, ανά πενταετία. Κατέστρωσε πρόγραμμα δημοσίευσης των Πηγών της Ιστορίας της Κρήτης, με αφετηρία τα έγγραφα της επανάστασης του 1821. Εμπλούτισε το Γ.Α.Κ. με νέες αρχειακές συλλογές. Δημιούργησε Αρχείο Λαογραφικής Συλλογής και Αίθουσα Μνήμης Ελ. Βενιζέλου.
Το κτήριο του Παλαιού Τελωνείου ήταν ένα από τα δημόσια κτήρια της όψιμης Τουρκοκρατίας. Κτίστηκε το 1892 σε νεοκλασικό οθωμανικό ρυθμό, πάνω στο μπαζωμένο τμήμα του λιμανιού, δίπλα και πίσω από το Γιαλί Τζαμισί (τέμενος Κιουτσούκ Χασάν) με οικοδομικά υλικά που είχαν μεταφερθεί με καράβια από τον αρχαίο ναό της Δίκτυννας (Μένιες Κισάμου). Επρόκειτο για εντυπωσιακό διώροφο κτήριο, με αψιδωτές πόρτες και παράθυρα στο ισόγειο, που έδεναν αρχιτεκτονικά με τα αψιδωτά ανοίγματα των γειτονικών κτηρίων. Η θάλασσα όμως, προκαλούσε μεγάλα προβλήματα, ιδιαίτερα τον χειμώνα. Μετά τη μεταφορά του Τελωνείου σε καινούργιο κτήριο, δίπλα στα Νεώρια, ο πρώτος όροφος με τα δύο λιακωτά και το κεντρικό τμήμα του ισογείου παραχωρήθηκαν στο Δημόσιο για να στεγαστεί το Ι.Α.Κ., έως ότου ανεγερθεί κατάλληλο αρχειακό Μέγαρο!
Αποτέλεσμα της μεθοδικής δουλειάς του Ν. Τωμαδάκη υπήρξε και η διατριβή του: «Εκδόσεις και χειρόγραφα του ποιητού Διονυσίου Σολωμού», η πρώτη σε ελληνικό Πανεπιστήμιο με θέμα από τη Νεοελληνική Φιλολογία, την οποία υπέβαλε το 1935 και αναγορεύτηκε αριστούχος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών. Την ίδια χρονιά η Ακαδημία Αθηνών του ανέθεσε την κριτική έκδοση του έργου του Δ. Σολωμού. Οι αντιδράσεις, όμως, που προκλήθηκαν από λογίους και δημοσιογράφους ανάγκασαν τον Ν. Τωμαδάκη να καταθέσει την εντολή! Ο Δ. Σολωμός τον απασχόλησε σε όλη του τη ζωή! Την περίοδο 1938-39 ο Ν. Τωμαδάκης πήρε υποτροφία και πήγε στην Πίζα της Ιταλίας για μετεκπαίδευση. Κατά την απουσία του τον αντικαθιστούσε ο ταξινόμος Χαρ. Κατσιαδάκης.
Αν και ο Ν. Τωμαδάκης δεν υπήρξε ποτέ κομματικός οπαδός του Ελ. Βενιζέλου, τον θαύμαζε και αναγνώριζε την προσφορά του στην πατρίδα, γι’ αυτό και δημιούργησε στο Αρχείο μια αίθουσα αφιερωμένη στη μνήμη του. Ο ίδιος, το 1934, υποδέχθηκε τον Ελ. Βενιζέλο στο Ι.Α.Κ. και τον ξενάγησε στους χώρους του, στο Παλαιό Τελωνείο. Η Κρήτη χρωστά πολλά και στους δύο! Αναφορικά με το στεγαστικό, και ο Ν.Β. Τωμαδάκης προωθούσε τη λύση της οικοδόμησης ενός σύγχρονου Αρχείου. Το 1941 είχε την πρόνοια να το διαφυλάξει στη Μονή Προφήτου Ηλιού Ρεθύμνου, κι έτσι το έσωσε! Με πρωτοβουλία του Ν. Τωμαδάκη σώθηκε και η βιβλιοθήκη του Ελ. Βενιζέλου, που φυλάσσεται μέχρι σήμερα στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων. Από το 1941 οι Δήμοι ανέστειλαν τις εισφορές υπέρ του Ι.Α.Κ. Ευτυχώς, το 1943, το Αρχείο αναγνωρίστηκε ως Δημόσια Υπηρεσία, αλλά ο Διευθυντής προγραμμένος για την αντιστασιακή του δράση, αναγκάστηκε, για να αποφύγει τη σύλληψη, να πάρει δίμηνη αναρρωτική άδεια και στη συνέχεια απόσπαση στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στην Αθήνα, όπου υπηρέτησε ως απλός υπάλληλος μέχρι την αποχώρηση των Γερμανών από τα Χανιά, τον Μάιο του 1945. Τις πρώτες μέρες του στην κατεχόμενη Αθήνα, ο Ν. Τωμαδάκης έγραψε το συγκλονιστικό ποίημα: « Όταν ζούσε/16.5.1907-16.5. 1943», ενθυμούμενος τη μητέρα του, που την είχε αφήσει στην Κρήτη. Όσο έμεινε στη Αθήνα αύξησε τις γνώσεις του… και δεν ξέχασε το Αρχείο! Μόλις έφυγαν οι Γερμανοί, επέστρεψε στα Χανιά. Εκεί επέστρεψαν, με ευθύνη του, και τα «εξόριστα» έγγραφα! Στο εξής ήταν καθοριστική η συμβολή του στη δημιουργία Αρχείου Γερμανικής Κατοχής. Το 1947 ο Ν. Τωμαδάκης διορίστηκε διευθυντής των Γενικών Αρχείων του Κράτους και το 1950 εκλέχθηκε καθηγητής στην έδρα της Βυζαντινής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Χρέη διευθυντή στο Ι.Α.Κ. ανέλαβαν διαδοχικά οι Φιλόλογοι καθηγητές Μιχαήλ Μποτωνάκης και Στυλιανός Μοτάκης. Ενώ, από το 1951, μετά την κατάργηση της Γενικής Διοικήσεως της Κρήτης, το Αρχείο υπήχθη στο Υπ. Εσωτερικών και έπειτα στο Υπ. Προεδρίας και Πολιτισμού. Σήμερα υπάγεται στο Υπ. Παιδείας. Το κτήριο του Ι.Α.Κ. κρίθηκε ετοιμόρροπο! Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1959, αποφασίστηκε η μεταφορά του στο κτήριο της οδού Ι. Σφακιανάκη 20, όπου ασφυκτιά μέχρι σήμερα. Ευρισκόμενος στα Χανιά ο Ν. Τωμαδάκης, την Άνοιξη εκείνου του χρόνου, παρακολούθησε την εκκένωση του Παλαιού Τελωνείου και τη μεταφορά των αρχείων στο νέο κτήριο. Τότε έγραψε το ποίημα «Παλαιόν Τελωνείον». Το ιστορικό κτήριο του Παλαιού Τελωνείου δεν υπάρχει πια. Έπεσε κι αυτό θύμα του εκσυγχρονισμού!
Η τρίτη περίοδος της ιστορίας του Ι.Α.Κ αρχίζει το 1959, στο κτήριο της οδού Ι. Σφακιανάκη 20, και φθάνει μέχρι σήμερα. Το διώροφο κτήριο που στεγάζεται, από τότε, το Αρχείο κατασκευάστηκε στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας ως κατοικία του Ιταλού ναυτικού πράκτορα Φερλάτσο. Το κτήριο γνώρισε διάφορες χρήσεις μέχρι την αποκατάσταση και την παράδοσή του στο Ι.Α.Κ. Ήταν μια λύση ανάγκης, με μόνο θετικό ό,τι το Ι. Α. Κρήτης, μετά από σαράντα χρόνια, αποκτούσε, όπως - όπως, ένα ιδιόκτητο χώρο!
Στο κτήριο αυτό, ο εισερχόμενος βλέπει δεξιά την αίθουσα που είναι αφιερωμένη στον Ελ. Βενιζέλο και αριστερά το γραφείο του εκάστοτε προϊσταμένου, στο οποίο υπάρχουν και αρχειοθήκες. Δίπλα ακριβώς από το γραφείο, η μεγάλη αίθουσα χρησιμοποιείται ως αναγνωστήριο, βιβλιοθήκη και αρχειοθήκη. Σε αυτήν υπάρχουν και δύο θέσεις εργασίας προσωπικού. Απέναντι από αυτήν την αίθουσα βρίσκονται άλλες δύο. Στην πρώτη απόκειται το αρχείο του Κρητικού Τύπου και στη δεύτερη έχει τοποθετηθεί μεγάλη κινητή αρχειοθήκη (αρχεία Κρητικής Πολιτείας. Μεταφραστικό Γραφείο Χανίων, Περιοδικά). Στον μεγάλο διάδρομο του ισογείου υπάρχουν φωτογραφίες και κειμήλια κυρίως της Κρητικής Πολιτείας και της Κρητικής Επαναστάσεως του 1866. Στους τοίχους έχουν αναρτηθεί φωτογραφίες των σπουδαιότερων αγωνιστών, λιθογραφίες με το «Πάνθεον» των Κρητικών ηρώων. Στις προθήκες εκτίθενται όπλα, μαχαίρια και σπαθιά από διάφορες κρητικές επαναστάσεις, ακόμα και βενετσιάνικα βέλη. Στους τοίχους της σκάλας και του διαδρόμου του πρώτου ορόφου έχουν αναρτηθεί, μέσα σε κορνίζες, σημαίες κρητικών αγωνιστών κ.ά.
Στον προθάλαμο του διαδρόμου ξεχωρίζει ο περίφημος πίνακας του Πέτρου Βλαχάκη που απεικονίζει έναν Κρητικό να σκοτώνει με πέτρα έναν Γερμανό αλεξιπτωτιστή. Στο τέλος του διαδρόμου παρουσιάζεται ένα μοναδικό κειμήλιο, η ζώνη του εθνομάρτυρα Δασκαλογιάννη (1770) κ.ά. Στη μεγάλη ανατολική αίθουσα του πρώτου ορόφου δημιουργήθηκε, με υπόδειξη του καθηγητή Ν.Β. Τωμαδάκη, εκθεσιακός χώρος για τη Λαογραφική Συλλογή. Σήμερα είναι σχεδόν πλήρης. Στη βόρεια αίθουσα του πρώτου ορόφου εκτίθεται το μεγαλύτερο μέρος από το υλικό του Ιστορικού Μουσείου του Ι.Α.Κ. Αυθεντικές σημαίες και Λάβαρα των Κρητικών Επαναστάσεων, οικόσημα, η Σημαία που ύψωσε ο Σπ. Καγιαλές στο Ακρωτήρι, το 1897... Σε περίοπτη θέση βρίσκεται και ο μαρτυρικός Στύλος της Αγιάς, πάνω στον οποίο οι Γερμανοί σκότωσαν τους Κρητικούς πατριώτες.
Το 1963 το Ι.Α.Κ. απέκτησε και το Αρχείο του Παύλου Βλαστού (1836-1926), 93 χειρόγραφους τόμους, όπου ο πατέρας της Κρητικής Λαογραφίας αποθησαύρισε τον Πολιτισμό της Κρήτης. Τις δεκαετίες του ΄60 και ΄70 το Ι.Α.Κ. εμπλουτίστηκε με νέες σημαντικές δωρεές. Το 1974 δημοσιεύθηκε και ο Πρώτος τόμος των εγγράφων του Κρητικού 1821... Όταν δημοσιευθούν και τα υπόλοιπα θα ανατραπούν άρδην όσα γνωρίζουμε για το Κρητικό 1821. Η ιστορία του Ι.Α.Κ. συνεχίζεται… αν και η έλλειψη χώρου εμποδίζει την ανάπτυξη και τον εμπλουτισμό του. Από τη δεκαετία του 1990 εισάγονται στο Αρχείο και Μαθητολόγια... Με τον νόμο 1946/1991 ιδρύθηκαν κι άλλα Αρχεία στις υπόλοιπες πρωτεύουσες των νομών της Ελλάδας, οπότε το Ι.Α.Κ. έγινε τμήμα των Γ.Α.Κ., υπό την εποπτεία του Υπ. Παιδείας. Από την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα το Ι.Α.Κ. εισήλθε στην ψηφιακή εποχή. Όμως, το κτηριακό πρόβλημα παραμένει άλυτο…
Το 2014 φιλίστορες και φίλοι των αρχείων ίδρυσαν τον «Σύλλογο Φίλοι του Ι.Α.Κ.» Ίσως αυτοί οι άνθρωποι μαζί με όλους εμάς, που στηρίζουμε την ιστορία και τον πολιτισμό του τόπου μας, να βρούμε τον τρόπο να πείσουμε τους αρμόδιους να δώσουν την πρέπουσα λύση στο στεγαστικό πρόβλημα του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης.
Μιχάλης Τρούλης
Πρόεδρος Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου
