ΡΟΗ ΕΙΔΗΣΕΩΝ
MENOY
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Νεκτάριος Νικολακάκης- Οι Ορθόδοξες Μονές των Χανίων μέσα από Βενετικά και Οθωμανικά κατάστιχα

0

             Ο Νεκτάριος  Νικολακάκης γεννήθηκε στα Χανιά. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, στο Ρέθυμνο, στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, απ’ όπου απέκτησε και Μεταπτυχιακό τίτλο Σπουδών, στην Τουρκολογία. Το 2016 αναγορεύτηκε διδάκτορας στον τομέα Εκκλησιαστικής Ιστορίας, Χριστιανικής Γραμματείας, Αρχαιολογίας και Τέχνης, του Τμήματος Θεολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, όπου αμέσως ανέλαβε και την εκπόνηση μεταδιδακτορικής έρευνας.

              Μεταξύ των πρώτων βιβλίων του είναι και αυτό με τον παραπάνω τίτλο, την αφιέρωση στον αδελφό του Στυλιανό και το μότο από τον Σωκράτη, «Τους δύο αδελφούς ο θεός τους έπλασε για μεγαλύτερη ωφέλεια από τα δύο χέρια και τα δύο πόδια και τα δύο μάτια και όσα άλλα έπλασε ζευγαρωτά στους ανθρώπους». Το βιβλίο αυτό, η πρώτη έρευνα - μελέτη του Νεκτάριου Νικολακάκη, του χάρισε τον πρώτο μεταπτυχιακό τίτλο Σπουδών στην Τουρκολογία!

              Αντικείμενο της εργασίας αυτής είναι η έρευνα και μελέτη των ορθόδοξων μονών των Χανίων, πριν, στη διάρκεια και στο τέλος του Κρητικού Πολέμου, μια περίοδο που καλύπτει μέρος του 17ου αιώνα, την εποχή που λειτουργούσαν 1.000 μοναστήρια στην Κρήτη και οι μοναχοί πλησίαζαν τους 6.000 (βλ. Μιχ. Τρούλης, Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Ατάλης - Μπαλή, σ.14).  Πολλά παραμένουν ακόμα αταύτιστα!

              Η παρούσα εργασία προσεγγίζει την εξέλιξη των μοναστηριακών ιδρυμάτων στην πορεία εγκαθίδρυσης της Βενετικής (1637) και αργότερα της Οθωμανικής κυριαρχίας (1650 και 1670/71) στο νησί, μέσα από τη μελέτη τριών φορολογικών απογραφικών καταστίχων, δείγματα των οποίων αποτυπώνονται στο εξώφυλλο και  στο οπισθόφυλλο του παρουσιαζόμενου βιβλίου.  Η φύση του υλικού και τα δεδομένα της έρευνας επιβάλλουν τη μελέτη της δημοσιονομικής πολιτικής των μοναστηριών, στις τρεις περιόδους αναφοράς τους.  Αυτό, όμως, δεν εμποδίζει και την εξέταση άλλων καίριων ζητημάτων για τον αριθμό και  την οικιστική συγκρότηση των μονών.  Ουσιαστικά, η μελέτη κινείται γύρω από δύο άξονες, την ιστορική διαδρομή  των μοναστηριών στον χρόνο και χώρο και τον ρόλο τους στο οικονομικό περιβάλλον την τριακονταετία 1637-1671.  Στον δεύτερο άξονα εξετάζονται τρία ερωτήματα: η αλλαγή κυρίαρχου, η προσαρμογή στη νέα κατάσταση  και ο αντίκτυπος στη σχέση τους με την κοινωνία.  Όλα αυτά αφορούν στην πορεία των μονών κατά την Οθωμανική περίοδο. Φυσικά άλλη τύχη περίμενε τα «πλούσια» και άλλη τα «φτωχά» μοναστήρια.   Κάποια από τα «πλούσια» επιβιώνουν μέχρι και σήμερα, απλά, γιατί είχαν τη δύναμη να ικανοποιήσουν ακόμα και τις πιο μεγάλες απαιτήσεις των Οθωμανών.  Τα «φτωχά» δεν άντεξαν στην υπερβολική φορολογία και σύντομα έπαψαν να λειτουργούν.

              Εκτός από τα δεδομένα των απογραφών, για την παρουσιαζόμενη έρευνα-μελέτη, ο Νεκτάριος Νικολακάκης αξιοποίησε και τα διαθέσιμα στοιχεία από τους σωζόμενους Ιεροδικαστικούς Κώδικες Ηρακλείου, καθώς οι αντίστοιχοι Κώδικες του Ιεροδικείου Χανίων έχουν καταστραφεί. Το Βενετικό Κατάστιχο το άντλησε από τη δημοσιευμένη εργασία της Μαρίας Χαιρέτη (Ε.Ε.Β.Σ., 36 (1968, 335-388), ενώ τα δύο ανέκδοτα Οθωμανικά Κατάστιχα (ΤΤ 820, ΤΤ 825) τα μελέτησε με βάση αντίγραφα από το Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη.  Από την ίδια πηγή έχει την προέλευσή του το Οθωμανικό Κτηματολόγιο του Ρεθύμνου, που εκδόθηκε από την Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνου το 2007.  Οι εγγενείς αδυναμίες ελέγχθηκαν με ιδιαίτερη προσοχή και απόλυτο σεβασμό στις πηγές!

              Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα Ορθόδοξα Μοναστήρια των Χανίων πριν τον Κρητικό Πόλεμο, σύμφωνα με τη Βενετική απογραφή του 1637, τις ιδιαιτερότητες και τα      δεδομένα της. Στον κατάλογο αναφέρονται τα μοναστήρια: α. Ζωοδόχος Πηγή (Χρυσοπηγή)  Χανίων

β. Θεοτόκος Οδηγήτρια (Γωνιά)  γ. Άγιος Ιωάννης Γδερνέττου (Ακρωτήρι Χανίων),  αφιερωμένο στη Θεοτόκο  δ.  Άγιος Ιωάννης Στύλος (μετόχι Πάτμου)  ε. Αγία Κυριακή στα Βλυχάδια  (Χανιά)   στ. Αγία Μονή (Μουρνιές Χανίων)   ζ.  Προφήτης Ηλίας  (Μουρνιές Χανίων)   η.  Αγία Τριάδα των Κήπων  (Χανιά) θ. Αγία Τριάδα Μουρτάρων  (Ακρωτήρι Χανίων).

              Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα ορθόδοξα μοναστήρια των Χανίων στη διάρκεια και στο τέλος του Κρητικού Πολέμου, σύμφωνα με την απογραφή του 1650, τη διαταγή για τη διενέργειά της  και τις νομοθετικές διατάξεις που την πλαισίωναν σε ό,τι αφορά τα μοναστήρια. Σύμφωνα με τα δεδομένα της απογραφής του 1650, τα μοναστήρια των Χανίων τότε ήταν τα εξής: Παναγιά Παλαιοκάστρου, Αγία Τριάδα Μουρτάρων και Γουβερνέτο, στον Στύλο Αποκορώνου το πρώτο και στο Ακρωτήρι τα άλλα, με τα μετόχια τους. Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα μοναστήρια Χανίων  σύμφωνα με την Οθωμανική Απογραφή του 1670/71, τη διαταγή για τη διενέργειά της και τις νομοθετικές διατάξεις σε ό,τι αφορά τα μοναστήρια.  Η απογραφή αυτή προσφέρει ιδιαιτέρως σημαντικά στοιχεία για τις φορολογικές υποχρεώσεις των υπηκόων στην Κρήτη.  Περιελάμβανε επτά μοναστήρια:   Αγία Τριάδα  Μουρτάρων,  Γουβερνέτο, Χρυσοπηγή, Γωνιά, Άγιος Ελευθέριος, Άγιος Ιωάννης, μετόχι Πάτμου, Αγία Τριάδα, μετόχι Σινά, με τα μετόχια τους. Ξεχωριστή αναφορά γίνεται στη Μονή Σαρακηνού (Αγία Μονή): το σκηνικό της αντιπαράθεσης δύο Μονών, της Αγίας Τριάδας Χανίων και της Αγίας Λαύρας  του Αγίου Όρους, μέσα από την απογραφή του 1670/1671.

              Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι πτυχές του οικονομικού και κοινωνικού βίου των ορθόδοξων μοναστηριών στη διάρκεια και στο τέλος του Κρητικού Πολέμου.   Η έγγειος ιδιοκτησία: τα περιουσιακά στοιχεία των μονών και των μετοχιών τους σύμφωνα με τις οθωμανικές απογραφές και τους τρόπους απόκτησής τους.  Οι καλλιεργήσιμες γαίες.  Τα ελαιόδεντρα.  Τα αμπέλια.  Οι δεντρόκηποι και τα μποστάνια.  Η αγορά γαιών πλήρους κυριότητας.  Οι αφιερώσεις των πιστών.  Η προστασία και οι κληρονομιές.  Η θέση της κρητικής παραγωγής στην οικονομία του πολέμου. Το κρασί-η μαλβαζία.  Το λάδι.  Τα σιτηρά.  Δεντρόκηποι και μποστάνια.  Η εξέλιξη της μοναστηριακής περιουσίας την περίοδο 1637-1670.  Σε ένα γράφημα απλό όλης αυτής της περιόδου καταχωρείται η εξέλιξη της μοναστηριακής περιουσίας σε μεγέθη της αγροτικής παραγωγής 1637-1670. Αυτήν την περίοδο, σύμφωνα με την απογραφή του 1637, τα ορθόδοξα μοναστήρια παρήγαν κρασί, λάδι και σιτηρά. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι σχέσεις των μοναστηριών με την οθωμανική εξουσία, τους αγρότες και τα άλλα μοναστήρια.  Ακολουθούν τα συμπεράσματα: Ο αριθμός των μοναστηριών. Η μοναστηριακή περιουσία. Ο αριθμός των μοναχών. Με τα μεγέθη αυτά  ολοκληρώνεται η έρευνα-μελέτη του Νεκτάριου Νικολακάκη.

              Στο τέλος παρατίθενται τα παραρτήματα: Α. Η μεταγραφή και μετάφραση των οθωμανικών πηγών. Τα δεδομένα για τα μοναστήρια των Χανίων στην απογραφή του  1650. Τα δεδομένα για τα μοναστήρια των Χανίων στην απογραφή του 1670/71. Μια μεταγενέστερη σημείωση στην καταχώρηση του Μοναστηριού της Αγίας Τριάδας των Μουρτάρων. Β. Κατάλογος χωριών και οικισμών των Χανίων στα 1650-1670/71. Γ. Κατάλογος των Μοναχών της Οθωμανικής περιόδου (1670/71):  Μονή ΓδερνέττουΑγία Τριάδα ΜουρτάρωνΆγιος Ελευθέριος. Ζωοδόχος Πηγή (Χρυσοπηγή). Αγία Τριάδα του Σινά. Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, μετόχι της Πάτμου. Μονή Γωνιάς. Χάρτες με τις Ορθόδοξες Μονές των Χανίων, πριν, στη διάρκεια και στο τέλος του Κρητικού Πολέμου. Ελληνόγλωσση και ξενόγλωσση βιβλιογραφία και ευρετήριο κυρίων ονομάτων, όρων και τοποθεσιών.  Είναι παρήγορο που ο Νεκτάριος  Νικολακάκης, πολύ νέος, έχει σπουδαία κατάρτιση σ’ ό,τι αφορά τους θησαυρούς της Ορθοδοξίας, τις ιστορικές Μονές μας, και μπορεί επάξια να διαδεχθεί τους γνωστούς μονασταστηριολόγους του 20ού αιώνα!

 

Μιχάλης Τρούλης

Πρόεδρος Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου

0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ