Με αφορμή τις εορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, η εφημερίδα μας, παρουσιάζει αυτό το συνοπτικό αφιέρωμα των ηθών και εθίμων των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, στην Κρήτη, την υπόλοιπη Ελλάδα και σε χώρες του εξωτερικού.
Τα έθιμα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς στην Κρήτη
Την παραμονή των Χριστουγέννων τα παλιά χρόνια κάθε σπίτι έσφαζε το χοίρο του, φτιάχνονταν απάκια, σύγλινα κ.ά. που κρατούσαν πολλές μέρες. Οι νοικοκυρές έφτιαχναν χριστόψωμα, μελομακάρονα, κουραμπιέδες και άλλα γλυκίσματα. Τα παιδιά τραγουδούσαν τα κάλαντα και έπαιρναν φιλοδώρημα αυγά, λάδι και χρήματα.
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς ήταν η μέρα που οι νοικοκυρές έφτιαχναν τη βασιλόπιτα, τα παιδιά γυρνούσαν σε όλα τα σπίτια λέγοντας τα κάλαντα και η χαρτοπαιξία ήταν το κύριο έθιμο της ημέρας. Οι μάνες κερνούσαν τα παιδιά και τους άνδρες τους με τα γλυκίσματα που είχε φτιάξει, και οι πατέρες έδιναν στα παιδιά τους λεφτά κάνοντας τους την <<καλή χέρα>>. Με τον ερχομό του καινούργιου χρόνου έκοβαν και τη βασιλόπιτα. Τα παιδιά έπαιρναν ένα πιάτο ή σακούλι με γλυκά και πήγαιναν σε συγγενείς τους για να τους κάνουν το ποδαρικό. Μαζί τους κρατούσαν και μια πέτρα και έμπαιναν στο σπίτι με το δεξί και εύχονταν χρόνια πολλά. Στη συνέχεια κάθιζαν στην πέτρα για να κλωσήσουν οι κότες της σπιτονοικοκυράς. Στο παιδί που έκανε το ποδαρικό του έκαναν την καλή χέρα και του έδιναν τα λεγόμενα <<καλοχερίδια>>. Κρατούσαν τα γλυκά που έφερε και του έβαζαν δικά τους, για να τα πάει στο σπίτι τους.
Τα κυριότερα έθιμα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς στην υπόλοιπη Ελλάδα
Στην Φλώρινα, οι κάτοικοι υποδέχονται τη γέννηση του Χριστού ανάβοντας μεγάλες φωτιές τα μεσάνυχτα, που συμβολίζουν τη φωτιά που άναψαν οι βοσκοί της Βηθλεέμ για να ζεσταθεί ο νεογέννητος Ιησούς. Το έθιμο επαναλαμβάνεται και το βράδυ της Πρωτοχρονιάς. Στην Πέλλα υπάρχει το έθιμο της <<Κόλιντα Μπάμπω>> που έχει σχέση με τη σφαγή του Ηρώδη. Οι κάτοικοι της περιοχής ανάβουν φωτιές φωνάζοντας <<κόλιντα μπάμπω>> δηλαδή <<σφάζουν γιαγιά>>. Σύμφωνα με την παράδοση οι φωτιές ανάβονται για να μάθουν οι άνθρωποι για τη σφαγή και να προφυλαχτούν. Στη Σιάτιστα Κοζάνης, την περίοδο των γιορτών, αναβιώνουν οι κλαδαριές, τα κόλιαντα και τα μπουμπουσάρια. Οι κλειδαριές είναι οι φωτιές που ανάβονται κάθε χρόνο στις 23 Δεκεμβρίου για να ζεστάνουν τον Χριστό. Τα κόλιαντα είναι τα κάλαντα στο τοπικό σιατιστινό ιδίωμα, ενώ την ημέρα των Θεοφανίων αναβιώνουν τα μπουμπουσάρια, δηλαδή τα καρναβάλια με το καθαρά σιατιστινό Αϊβασιλιάτικο χορό.
Τα έθιμα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς στη νησιωτική Ελλάδα
Με ιδιαίτερο χρώμα και με διαφορετικά έθιμα από νησί σε νησί και από χωριό σε χωριό γιορτάζονται τα Χριστούγεννα και η Πρωτοχρονιά στα νησιά των Δωδεκανήσων. Οι προετοιμασίες ξεκινούν τις προηγούμενες μέρες των Χριστουγέννων και κορυφώνονται την Πρωτοχρονιά και τα Φώτα.
Κύριο φαγητό στα περισσότερα νησιά των Δωδεκανήσων ήταν και σε γενικές γραμμές παραμένει, μαζί με τη γαλοπούλα τα τελευταία χρόνια, το ψητό χοιρινό κρέας. Σε αρκετά χωριά της Ρόδου, το σφάξιμο του χοίρου που μεγάλωναν οι οικογένειες γινόταν σε παρέες και με ειδική ιεροτελεστία. Από τα χριστουγεννιάτικα φαγητά ξεχώριζαν επίσης τα παραδοσιακά <<γιαπράκια>> τα οποία δεν έλειπαν από το τραπέζι.
Σε ότι αφορά τα γλυκά τόσο στη Ρόδο όσο και στα υπόλοιπα νησιά, το χαρακτηριστικό είναι οι δίπλες, οι οποίες εξακολουθούν να κατασκευάζονται και σήμερα. Την Πρωτοχρονιά ένα από τα έθιμα που διατηρείται μέχρι και σήμερα είναι το έθιμο της <<μπουλουστρίνας>>. Τα μικρά παιδιά την πρώτη μέρα του χρόνου επισκέπτονται τους συγγενείς (γιαγιάδες, παππούδες, θείους, νονούς) και παίρνουν από αυτούς χρηματικό ποσό εν είδη δώρου το οποίο ονομάζεται μπουλουστρίνα. Το έθιμο αυτό διατηρείται μέχρι σήμερα στις περισσότερες περιοχές των Δωδεκανήσων. Από τα αξιοσημείωτα των ημερών είναι ότι την ημέρα των Χριστουγέννων οι κάτοικοι της Ρόδου συνηθίζουν να πηγαίνουν οικογενειακά στην εκκλησία και αμέσως μετά να επισκέπτονται τους ηλικιωμένους γονείς και παππούδες για τις ευχές.
Στην Ελλάδα συνδυάζονται μαζί τα τοπικά με τα διεθνή έθιμα όπως ο Άϊ Βασίλης και η υποδοχή του νέου έτους με ελληνικά έθιμα όπως το πρωτοχρονιάτικο ρόδι και ιστορίες με καλικάντζαρους.
Το Χριστουγεννιάτικο δένδρο και η αναπαράσταση της φάτνης
Ο στολισμός του δένδρου είναι καθαρά συμβολικός της ευτυχίας των ανθρώπων και της φύσεως με τη Γέννηση του Θεανθρώπου. Σύμφωνα με ερευνητές του αντικειμένου, το πρώτο στολισμένο δένδρο εμφανίστηκε στη Γερμανία το 1539 και τα πρώτα στολίδια ήταν συσκευασμένα φαγητά ή είδη ρουχισμού ή άλλα χρήσιμα είδη, που στο πέρασμα των χρόνων και με την άνοδο του βιοτικού επιπέδου εξελίχθηκαν μόνο σε διακοσμητικά αντικείμενα. Κατά την παράδοση ο πρώτος που στόλισε δέντρο ήταν ο Μαρτίνος Λούθηρος. Έχει εκφραστεί όμως και η άποψη ότι το έθιμο έχει ανατολίτικη προέλευση. Σύμφωνα με αυτή, ο Αναστάσιος Α' το 1512 έχτισε στη Συρία έναν ναό με δύο ορειχάλκινα δέντρα[1].
Στην Ελλάδα το έθιμο αυτό του έλατου ως χριστουγεννιάτικη διακόσμηση ήρθε για πρώτη φορά με τον Βαυαρό Βασιλιά Όθωνα το 1833[1], που σημαίνει ότι είχε ήδη καθιερωθεί ως έθιμο στους βασιλικούς οίκους της Βόρειας Ευρώπης. Αρχικά στολίστηκε στα ανάκτορα του Ναυπλίου και εν συνεχεία στην Αθήνα, όπου οι κάτοικοι έκαναν ουρές για να το θαυμάσουν. Σημειώνεται ότι στη Γαλλία ως έθιμο εισήχθηκε αρκετά χρόνια μετά απ΄ ότι στην Ελλάδα από την Κόμισσα της Ορλεάνης.
Τα χριστουγεννιάτικα δένδρα μπορεί να είναι είτε φυσικά, κυρίως έλατα, είτε τεχνητά των οποίων η παραγωγή είναι σημαντική. Οι δε βιοτεχνίες παραγωγής χριστουγεννιάτικων στολιδιών είναι επίσης πολύ σημαντικές. Η υλοτομία των φυσικών δένδρων για τις ανάγκες του εθίμου γίνεται πάντα από συγκεκριμένα δενδρόφυτα μέρη και μετά από σχετική άδεια του κατά τόπο αρμόδιου Δασαρχείου.
Τα σημαντικότερα χριστουγεννιάτικα δένδρα στον κόσμο είναι αυτά που στολίζονται στο Μπάκιγχαμ Πάλας στο Λονδίνο και στον Λευκό Οίκο στις ΗΠΑ. Σημειώνεται ότι σήμερα για λόγους εμπορίου τέτοια δένδρα, κατά την περίοδο των εορτών των Χριστουγέννων, στολίζονται και σε χώρες μη χριστιανικές.
Το ακριβότερο χριστουγεννιάτικο δένδρο σήμερα (2010) στον κόσμο είναι αυτό που φέρεται στο ξενοδοχείο Εμιρέιτς Παλάς στο Άμπου Ντάμπι των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, όπου όλα τα στολίδια του είναι πραγματικά πανάκριβα κοσμήματα με πολύτιμες πέτρες πάνω τους που διατίθενται προς πώληση, η συνολική αξία των οποίων φθάνει τα 11 εκατομμύρια δολάρια[2].
Αντίστοιχο καθαρά ελληνικό παραδοσιακό έθιμο αποτελεί το στολισμένο καραβάκι.
Η γνωστή αναπαράσταση με τους μάγους να επισκέπτονται τον νεογέννητο Ιησού στη φάτνη μάλλον είναι πάντως ιστορικά ανακριβής, καθώς η Καινή Διαθήκη λέει ότι η επίσκεψή τους έγινε "εις την οικίαν" όπου βρισκόταν το "παιδίον" με τη Μαρία (Ματθ. 2:11). Αν το "παιδίον" σημαίνει παιδάκι ή αγοράκι τότε η λεπτομέρεια αυτή εξηγεί γιατί ο Ηρώδης διέταξε να θανατωθούν τα νήπια "από διετούς και κατωτέρω", και όχι απλώς τα βρέφη (Ματθ. 2:16). Κατ' άλλους, απλώς ο Ηρώδης έβαλε χρονικά όρια ασφαλείας για να επιτύχει με βεβαιότητα το σκοπό του.
Έθιμα άλλων χωρών
Στην Ιταλία, η περίοδος των Χριστουγέννων διαρκεί από τις 8 Δεκεμβρίου έως τις 6 Ιανουαρίου που είναι και η μέρα των Θεοφανείων. Στις 25 Δεκεμβρίου μετά το παραδοσιακό γεύμα, τα παιδιά απαγγέλουν ποιήματα και ανταμείβονται χρηματικά. Κατά την Ιταλική παράδοση, παραμονή Θεοφανείων η καλή μάγισσα Μπεφάνα, πετάει πάνω από τα σπίτια με την μαγική της σκούπα και αφήνει χριστουγεννιάτικα δώρα στα «καλά» παιδιά, ενώ αντίθετα στα «άτακτα» αφήνει ένα σακί με κάρβουνο.
Στη Γερμανία, είναι ιδιαίτερα σημαντική η περίοδος των Χριστουγέννων. Οι Γερμανοί δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στο στόλισμα του σπιτιού με πολύχρωμα φωτάκια και χριστουγεννιάτικες φιγούρες, ενώ συνηθίζουν να στολίζουν στο εξωτερικό του σπιτιού φυσικό έλατο. Ένα από τα κύρια έθιμά τους, είναι το λεγόμενο “Adventskranz”. Σύμφωνα με το έθιμο αυτό τοποθετούν ένα κηροπήγιο με τέσσερις θέσεις, που συμβολίζουν τις τέσσερις τελευταίες εβδομάδες του έτους. Και κάθε Κυριακή που τελειώνει η εβδομάδα, ανάβουν και το αντίστοιχο κερί. Έτσι υπολογίζουν αντίστροφα τις μέρες που απομένουν για τον ερχομό του νέου έτους.
Γιώργος Λινοξυλάκης
Πηγές: www.el.wikipedia.org
Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη Ρεθεμνιώτικος Πανδέκτης έκδ. 1993
