Ένας ιερέας, ένας νεαρός ψάλτης, μια χωριανή ψάλτισσα, ένας συντοπίτης «υπεύθυνος» για το μανουάλι, ένας δημοσιογράφος και δύο συγγενείς του, που βρέθηκαν πριν μια εβδομάδα περίπου στον εσπερινό της Παναγίας της Ζωοδόχου Πηγής στον Πρίνο Ρεθύμνου, ήταν αρκετοί για να δώσουν εφήμερη ζωή στον «εγκαταλελειμμένο» και σχεδόν υπό κατάρρευση ναό. Στο μεταβυζαντινό (;) ναό της «Παραπονεμένης Παναγιάς» που εορτάζει κάθε χρόνο την Παρασκευή του Πάσχα, γίνεται λειτουργία κάθε χρόνο τέτοια μέρα, τον Δεκαπενταύγουστο και του Αγίου Φανουρίου (πιθανολογείται ότι μπορεί να ήταν αφιερωμένος ο ναός και σε αυτόν), μόνο και μόνο για να είναι στοιχειωδώς ενεργός. Πρόκειται για μνημείο της πολιτικής και θρησκευτικής μας κληρονομιάς, πραγματικά σπάνιο, το οποίο έχει αφεθεί στην τύχη του και τις κακουχίες του χρόνου, πάρα τις προσπάθειες «λίγων» για να σωθεί ό, τι δυνατόν περισσότερο.
ΓΡΑΦΕΙ Ο ΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΟΥΔΑΚΗΣ
Μέσα σε αυτούς τους λίγους πρωτοστατεί ο ιερέας της περιοχής, Πατήρ Ευάγγελος Δερμιτζάκης, ο οποίος μίλησε στο «Ρ» για τον ναό, εκφράζοντας μια κραυγή αγωνίας για την αναγκαιότητα να σωθεί αυτός: «Βρισκόμαστε στο ναό της Ζωοδόχου Πηγής. Φαίνεται ότι ήταν παλιό μοναστήρι. Παλιά, όταν βρισκόταν στην ακμή της οι άνθρωποι τη σέβονταν, με πολλή αγάπη. Δυστυχώς τώρα βρίσκεται στο στάδιο της κατάρρευσης. Το έργο το έχει αναλάβει η αρχαιολογία. Έχουν γίνει αρκετά υπομνήματα και έγγραφα προς αρμόδιες υπηρεσίες με σκοπό να τον αναστηλώσουμε, αλλά δυστυχώς θα καταρρεύσει. Είναι ένας ‘‘Νέος Μιστράς’’! Σε σχέση με την απέναντι εκκλησία, την Παναγία του Λατζιμά, που είναι ένα κόσμημα για την περιοχή μας, εδώ την ονομάζω ‘‘Παραπονεμένη Παναγιά’’. Μου θυμίζει εποχές επί Χότζα που είχαν κλείσει τις εκκλησιές. Η όλη εικόνα της δε μας τιμάει, διότι φρόντισαν οι παλιοί μας να κάνουν αυτό το κόσμημα, που δυστυχώς έπεσε στα χέρια μας…
Η τελευταία παρέμβαση στο ναό πρέπει να έγινε πριν από 33 χρόνια. Είχε καταρρεύσει ο τρούλος, όπου είχε βγει και μια συκιά. Έγινε και μέσα μια παρέμβαση πριν 15-20 χρόνια, κατά την οποία έβαλαν πλάκες. Για να μπορέσει να σωθεί αυτή η εκκλησία θα πρέπει, όπως μου είπανε, να υπάρξει ‘‘σπρώξιμο’’ προς το Υπουργείο, γιατί ναι μεν κάνουν φιλότιμες προσπάθειες και η κα Πετρούλα, που είναι στην αρχαιολογία και έχει αναλάβει το έργο, και ο κ. Γιαβιτζόγλου τώρα, αλλά ενώ κάποια στιγμή λένε ότι έχει ωριμάσει το έργο, στην πορεία φαίνεται ότι έχει ‘‘παραωριμάσει’’.
Υπάρχουν άλλες προτεραιότητες, αλλά δε θα πρέπει να αφήσουμε το εκκλησάκι. Ο ρυθμός του είναι μοναδικός, λένε, σε όλη την Κρήτη. Κι όλη αυτή η περιοχή εκφράζει μια ομορφιά. Οι παλιοί μας έκτιζαν εκκλησάκια σε σημεία που να μη φαίνονται από τους πειρατές, αλλά και το πώς έχει φτιαχτεί δείχνει ότι κάποιοι διέθεσαν αρκετά χρήματα για αυτό το οικοδόμημα. Είχε βάλει η αρχαιολογία ταμπέλες με την ένδειξη ‘‘Προς Αρχαιολογικό Χώρο’’, αλλά τις βγάλαμε, διότι όταν ερχόταν εδώ ο τουρίστας έβλεπε τα πρόβατα μέσα, μέχρι και ποντικούς. Κρέμονταν οι ουρές τους όταν λειτουργούσαμε. Οι βοσκοί της περιοχής δεν προσέχουν καθόλου.
Ο δρόμος για να έρθει κάποιος εδώ δεν είναι καν δρόμος. Πήγαν κι αυτοί οι ‘‘κύριοι’’ και χτίσανε το ξενοδοχείο εδώ απέναντι που έκρυψε την εκκλησία, από το οποίο τώρα έχουν πάρει μέχρι και τα πλακάκια».
Στη συνέχεια ο Παπα-Βαγγέλης τόνισε τη σημασία που δίνουν οι ξένοι επισκέπτες σε τέτοια δημιουργήματα, ανεξαρτήτως θρησκείας, καθώς και την έκφραση της «ανταποδοτικής» πίστης που μπορούν να έχουν στο συγκεκριμένο μέρος. «Πέρυσι πχ έμενε εδώ κοντά μια γυναίκα ξένη, όχι ορθόδοξη, ανήκε σε άλλο δόγμα, που δεν μπορούσε να μείνει έγκυος. Κατέβηκε εντελώς τυχαία εδώ και έκανε την προσευχή της. Μετά από ειδοποίησε από την Αγγλία το Δράκο (σ. χωριανό) και του λέει: ‘‘Να σου πω ένα ευχάριστο; Είμαι έγκυος!’’. Δε διαφημίζω θαύματα, αλλά θέλω να πω ότι η χάρη Της είναι εκείνη η οποία ζωογονεί πραγματικά τις ανάγκες των ανθρώπων. Κι εμείς τι κάνουμε; Έχουμε ένα τέτοιο μνημείο και τα κουβεντιάζουμε κάθε φορά τα ίδια στην παραμονή της γιορτής της. Μετά κλείνει και πάλι η πόρτα. Χρειάζεται δουλειά», ανέφερε χαρακτηριστικά ο Παπα-Βαγγέλης, ενώ στη συνέχεια εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του στη συνάδελφο Εύα λαδιά, που στο παρελθόν έχει κάνει αρκετά αφιερώματα στο εν λόγω μνημείο.
Έκλεισε την κουβέντα μας με το εξής: «Δεν μπορούμε κι εμείς να μπούμε σε ένα πρόγραμμα; Γιατί εδώ δεν γίνεται να κάνεις έναν έρανο να μαζέψεις 2000-3000 χιλιάδες. Εδώ χρειάζεται μια επέμβαση ‘‘δυνατή’’, αυτή που ξέρουν οι αρχαιολόγοι. Δεν μπορώ εγώ να το κάνω ή ένας μπετατζής. Ωστόσο, τόσα χρόνια είναι έτσι ο ναός κι όμως στέκεται, με σεισμούς, με καταποντισμούς, με χίλια δυο και δεν έχει καταρρεύσει. Ως πότε όμως; Κι όταν πέσει τι θα λέμε;».
Η αρχιτεκτονική του ναού
Για την αρχιτεκτονική του ναού μας μίλησε ο νεαρός ψάλτης του εσπερινού στο οποίο παραβρεθήκαμε, φοιτητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Βασίλης Κισσανδράκης-Παπαδόπουλος, ο οποίος έχει λάβει μέρος σε ανασκαφές δύο χρόνια στην Αρχαία Ελεύθερνα και τρία στην Κνωσό, με το Αγγλικό Πανεπιστήμιο και το UCL. Συγκεκριμένα ανέφερε: «Έχουμε τον τύπο του ελεύθερου σταυρού, χωρίς γωνιακά διαμερίσματα. Υπάρχει κι αλλού στην Κρήτη, αλλά σε αυτό το μέγεθος είναι ο μοναδικός σωζόμενος πλέον. Με τα κτίσματα (απομεινάρια βόρεια και νότια του ναού) που έχουμε, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ήταν μοναστήρι.
Ο Τζερόλα (αρχαιολόγος-περιηγητής) στις αρχές του αιώνα δεν αναφέρει κάτι για αυτά, αλλά έκανε λεπτομερή καταγραφή, βγάζοντας και φωτογραφίες. Όσον αφορά μέσα τις τοιχογραφίες, είναι κυρίως μοναστικοί άγιοι και στρατιωτικοί, χωρισμένοι αριστερά και δεξιά. Πάνω από τον κοσμήτη το μαρμάρινο που διέτρεχε περίπου στο μέσο του τοίχου, δεν έχουμε μάλλον τοιχογραφίες, αν και έχει καταστραφεί ο τρούλος. Από κάτω, υπάρχουν διάφορες τοιχογραφίες γύρω γύρω. Έχουν σωθεί νομίζω 17 σε σπαράγματα. Από όσο έχω διαβάσει, δεν έχουν διασαφηνιστεί τα χρονικά πλαίσια κατασκευής του ναού, είναι περίπου στο μεταίχμιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου. Αν υποθέσουμε ότι είναι Κρήτη, ότι έχει αρκετά γοτθικά τόξα μέσα, ότι τα παράθυρα, ειδικά το νότιο, φέρνουν πολύ σε στοιχεία ενετικά ή τέλος πάντων δυτικοευρωπαϊκά, ότι οι τοιχογραφίες είναι ‘‘μανιουριστικές’’, μπορούμε να πούμε ότι έχει επηρεαστεί από την Ενετοκρατία που υπήρχε στην Κρήτη. Οι τοιχογραφίες έγιναν σίγουρα μετά τη βυζαντινή περίοδο, οπότε αν το έργο δεν έγινε τέλη του 15ου αιώνα, σίγουρα μέχρι το 1521, που έχουμε κι ένα χάραγμα στη νότια πύλη, είχε γίνει. Οπότε είναι ένας ναός βυζαντινός,-μεταβυζαντινός.
Μέσα, το αρκοσόλιο που έβαζαν πάνω τη σαρκοφάγο/ψευδοσαρκοφάγο, που δεν έχει σωθεί, είναι σπάνιο και έχει πάνω του οικόσημο της οικογένειας των Τσαγκαρόλων, γνωστής οικογένειας της εποχής. Οι τοιχογραφίες που δεν έχουν σωθεί, η αλήθεια είναι πως καταστρέφονται μέρα με τη μέρα. Στην Αγία Πρόθεση από πάνω αχνοφαίνεται μια μορφή του Ιησού Χριστού ως Αρχιερέως ή Αρχαγγέλου. Αυτή φαίνεται ως αποτύπωμα πλέον, δεν γράφεται καν στα βιβλία»
Αντί επιλόγου στο παρόν κείμενο θα χρησιμοποιήσουμε απλώς την τελευταία επισήμανση του νεαρού φοιτητή, που θεωρούμε ότι τα λέει όλα: «Αξίζει να σωθεί και σαν κτίσμα αρχιτεκτονικό, και σαν γλυπτός διάκοσμος, και φυσικά για τις τοιχογραφίες είτε τις συντηρημένες είτε τις ασυντήρητες. Πρόκειται για θησαυρό της πολιτιστικής και εκκλησιαστικής μας κληρονομιάς, με λειτουργική χρησιμότητα και αρχαιολογική αξία. Δεν είναι απλώς ένας ναός, είναι ένα μνημείο που πρέπει να σωθεί».
