Γράφει ο Γ.Π. Εκκεκάκης
Πριν γίνει λόγος για την επιστολή, τον αποστολέα και τον παραλήπτη της, να επισημανθεί με έμφαση τούτο: Το Ρέθυμνο είναι η μόνη από τις πόλεις της Κρήτης που δεν έχει αφιερώσει δρόμο στη μνήμη του μεγάλου ανθρωπιστή και αγνού φιλέλληνα Σάμουελ Γ. Χάου (1801-1876). Μακάρι οι τοπικοί μας άρχοντες και τα σημερινά μέλη της Επιτροπής Ονοματοθεσιών να λάβουν υπόψη την επισήμανση.
Για το ιστορικό πρόσωπο που στέλνει την επιστολή στο Ρέθυμνο, υπάρχουν στο Διαδίκτυο εκατοντάδες χιλιάδες εγγραφές σε κάθε γλώσσα, καθώς και εκτενή λήμματα στις ελληνικές και ξένες εγκυκλοπαίδειες. Υπάρχουν όμως και πράγματα που δεν έχουν καταγραφεί ποτέ και πουθενά.
Ας αρχίσομε με τα γνωστά: Γόνος μιας εύπορης οικογένειας της Βοστόνης ο Χάου, ύστερα από λαμπρές σπουδές στην ιατρική, ήρθε στην επαναστατημένη Ελλάδα το 1824, πριν ο ίδιος κλείσει τα 24, με σκοπό να προσφέρει τις ιατρικές υπηρεσίες του στους Έλληνες επαναστάτες, τραυματίες των μαχών. Ήταν, δηλαδή, ένας πρόδρομος των γνωστών και άξιων σεβασμού σημερινών ανθρωπιστικών κινημάτων όπως: Γιατροί του Κόσμου, Γιατροί Χωρίς Σύνορα κλπ. Για λόγους ιστορικής ακρίβειας, σημειώνω και κάτι που δεν το βλέπω να γράφεται συχνά: Φαίνεται, λοιπόν, πως στην απόφαση του νεαρού Χάου να φύγει από τον τόπο του, συντέλεσε και κάποια ερωτική απογοήτευση.
Η πρώτη γνωριμία του με την Κρήτη έγινε περί τα μέσα του 1825, όχι από δική του επιλογή. Τον έστειλε η «Επαναστατική Κυβέρνηση», αναθέτοντάς του τη φροντίδα της περίθαλψης των ατίθασων Κρητών που κρατούσαν το απομονωμένο κάστρο της Γραμβούσας. Να τι γράφει ο καλομαθημένος μέχρι τότε νεαρός Αμερικανός στο Ημερολόγιο που κρατούσε στη Γραμβούσα – και που, ατυχώς, δεν διασώθηκε ολόκληρο:
«… η δουλειά μου τη νύχτα που πέρασε ήταν ατέλειωτη, … έκαμα τόσες εγχειρήσεις που αμφιβάλω αν θα κατόρθωνα να τις κάμω κατά τη διάρκεια ολόκληρων ετών αν ήμουν στη Βοστόνη […] Δυο μήνες τώρα κοιμάμαι στο έδαφος με τα ρούχα […] Είχα σκεφτεί να φύγω από δω αλλά αυτό θα ήταν πράξη επονείδιστη … ούτε και μου επιτρέπεται να εγκαταλείψω τους τραυματίες μου …».
Όπως εκ των πραγμάτων αποδείχτηκε, το τετράμηνο διάστημα που έζησε στη Γραμβούσα ο Χάου ήταν αρκετό για να τον σημαδέψει και να τον δέσει άρρηκτα με τον τόπο. Έτσι, όταν έμαθε για το ξέσπασμα της μεγάλης κρητικής επανάστασης και για τα διαδραματισθέντα στο Αρκάδι, ανέπτυξε μια δραστηριότητα που εκπλήσσει.
Στο σημείο αυτό σημειώνω και υπογραμμίζω ότι δεν γνωρίζομε όλες τις λεπτομέρειές της δραστηριότητας αυτής. Ένας από τους λόγους της άγνοιάς μας δικαιολογείται από το εξής γεγονός: Το 1866, ο Σάμουελ Χάου δεν ήταν πλέον ένας άσημος νεαρός γιατρός. Έχοντας εγκαταλείψει από χρόνια την ιατρική, είχε καταξιωθεί διεθνώς ως μεγάλος ανθρωπιστής. Σ’ αυτό συνετέλεσαν οι αγώνες του κατά της δουλείας και οι απίστευτες επιτυχίες του στην εκπαίδευση παιδιών αδικημένων από τη φύση (τυφλών, κωφών κλπ.). Με άλλα λόγια, όταν χρειάστηκε να βοηθήσει τους ξεσηκωμένους Κρητικούς, γνώριζε καλά ότι μια απροκάλυπτα μονομερής ανάμιξή του σε μια σκληρή και ανελέητη επανάσταση κινδύνευε να αμαυρώσει την εικόνα του ως ανθρωπιστή.
Ας δούμε πώς αντέδρασε όταν έμαθε για το Αρκάδι: Παρότι 65άρης, άφησε στους υφισταμένους του την ευθύνη των σχολών του (για τυφλούς και κωφούς) και ξεκίνησε μια συντονισμένη περιοδεία στην Αμερική, ξεσηκώνοντας τους συμπατριώτες του και οργανώνοντας παντού ερανικές υπέρ των Κρητών επιτροπές. Παράλληλα, θέλησε να κάμει το ίδιο και στην Ευρώπη, στέλνοντας θερμές επιστολές στους θαυμαστές και φίλους του Ευρωπαίους.
Στο σημείο αυτό αξίζει η παρεμβολή μιας παρένθεσης: Οι διαδηλώσεις σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις με αφορμή το Αρκαδικό Δράμα είναι γεγονός όχι άγνωστο. Όμως το θέμα θα πρέπει κάποτε να αναδειχτεί με τρόπο τεκμηριωμένο, αφού διερευνηθεί στις λεπτομέρειές του. Οι εκδηλώσεις που παρακολουθούμε σε κάθε επέτειο θα μπορούσαν να πλουτιστούν.
Ο Χάου, μετά τη περιοδεία του στην Αμερική και τις επιστολές του στην Ευρώπη, ήρθε και πάλι στην Αθήνα, για τέταρτη φορά. Μόνο που αυτή τη φορά ήρθε οικογενειακώς, έχοντας μαζί και τη διάσημη συγγραφέα σύζυγό του Τζούλια Γουόρντ-Χάου (1819 - 1910). Η επιλογή είχε τη σκοπιμότητά της … Γενικά, κάθε προσπάθεια σύντομης περιγραφής των υπέρ της Κρήτης δραστηριοτήτων του ξεχασμένου εδώ φίλου της Κρήτης, θα αδικούσε την πραγματικότητα.
Ας έλθομε, λοιπόν, στην επιστολή (βλ. εικόνα), αρχίζοντας με την παράθεση του κειμένου της. (Οι υπογραμμίσεις είναι του αποστολέα και έχουν τη σημασία τους):
Αξιότιμε Κύριε.
Από του παρελθόντος μηνός ηρχίσαμεν να εκδίδωμεν ενταύθα περιοδικώς μίαν εφημερίδα, Κρήτα επονομαζομένην. Η ονομασία εξηγεί υμίν αρκούντως τον σκοπόν της εφημερίδος ταύτης.
Αλλά δια να καταστήσωμεν έτι μάλλον ωφέλιμον προς τον σκοπόν την εν λόγω εφημερίδα, είναι ανάγκη να δημοσιεύονται εν αυτή ανταποκρίσεις εκ διαφόρων μερών της Κρήτης, περιγραφούσας συνοπτικώς μεν, αλλά λίαν ακριβώς τας φάσεις της επαναστάσεως, τας στρατιωτικάς κινήσεις, τα γεγονότα του πολέμου, τα συμβαίνοντα εκάστοτε εντός των πόλεων και εις την εξοχήν, εν γένει την κατάστασιν των χριστιανών κατοίκων και τας σχέσεις αυτών προς τας αρχάς και το οθωμανικόν στοιχείον.
Δύναμαι να ελπίζω ότι θα έχητε την καλοσύνιν να μοι αποστέλλητε εμπιστευτικώς περί τούτων εκ Ρεθύμνου;
Αν ευαρεστηθήτε να εισακούσητε της παρακλήσεώς μου, σας παρακαλώ τας δι’ εμέ επιστολάς σας να έχητε την καλοσύνην να διευθύνητε προς τον κ. Εμμανουήλ Σαπουντζάκην, προξενικόν πράκτορα της Αμερικής εν Σύρω, όστις θα φροντίζει να μοι τας στέλλει ασφαλώς.
Δέχθητι τους ασπασμούς
Όλως υμέτερος
Σ. Γ. Χάου
Η επιστολή φυλάσσεται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης (Ηράκλειο), στο αρχείο Ι. Μιτσοτάκη. Όμως δεν ήταν παραλήπτης ο Μιτσοτάκης. Το πιθανότερο είναι να πρόκειται για τον τότε Ρεθεμνιώτη προξενικό πράκτορα των ΗΠΑ (άτυπο, ενδεχομένως). Ξέρομε εμμέσως από τον Stillman ότι το σπίτι του είχε θέα στο λιμάνι και ότι ήταν σχετικά νέος, αλλά θα ήταν παρακινδυνευμένο να δώσομε όνομα.
Η επιστολή, παρότι χωρίς τόπο και χρονολογία, γνωρίζομε σήμερα ότι γράφτηκε στη Βοστόνη, τον Μάιο του 1868. Και τα γνωρίζομε αυτά, έχοντες πλέον στα χέρια μας τον «Κρήτα», την εφημερίδα The Cretan, δηλαδή, για την οποία γίνεται λόγος στην επιστολή. Βλέπομε ότι άρχισε να τυπώνεται στη αμερικανική αυτή μεγαλούπολη, τον Απρίλιο του έτους εκείνου.
Πριν περιγράψω το πώς αποκτήθηκε αντίγραφο του μοναδικού διασωθέντος σώματος της άγνωστης μέχρι πρότινος εφημερίδας, οφείλω να πω πού βρήκα την επιστολή: Έμαθα την ύπαρξή της πριν από 25 χρόνια, χάρη στο εξαιρετικά χρήσιμο βιβλίο του αείμνηστου φίλου Μανώλη Ε. Δετοράκη (1939 – 2008), Γιατροί Αγωνιστές των Κρητικών Επαναστάσεων (Ηράκλειο, 1987). Τότε, ευλόγως, δεν ήμουν σε θέση να καταλάβω τη σημασία πολλών απ’ όσα αναφέρονται εκεί. Άρχισα να τα καταλαβαίνω όταν πήρα στα χέρια μου το σώμα της εφημερίδας The Cretan, τον τόμο, δηλαδή, με τα 7 πολυσέλιδα φύλλα που εκδόθηκαν.
Το ιστορικό της ανεύρεσης νομίζω ότι έχει το ενδιαφέρον του και αξίζει, ίσως, να το μεταφέρω και εδώ: Βρέθηκα, λοιπόν, στις ΗΠΑ τον Αύγουστο του 2000 για λόγους οικογενειακούς και θεώρησα καλή την ευκαιρία να επισκεφθώ την περίφημη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου στην Ουάσιγκτον, παρότι ήταν μακριά. Όταν βρέθηκα στην εκθαμβωτική αίθουσα εξυπηρέτησης των επισκεπτών και έδωσα στην αρμόδια υπάλληλο τον μακρύ κατάλογο των βιβλίων που αναζητούσα, εκείνη χαμογέλασε εξηγώντας μου ότι ο κανονισμός τους προέβλεπε πολύ μικρότερο αριθμό βιβλίων σε κάθε επίσκεψη. Ο γιος μου που με συνόδευε μέχρι τότε, κάτι της εξήγησε και εκείνη κάτι πληκτρολόγησε στον φορητό υπολογιστή της (είδος σχεδόν άγνωστο τότε στην Ελλάδα). Άκουσα ένα κολακευτικό επιφώνημα και είδα την υπάλληλο να γυρίζει προς εμάς την οθόνη του υπολογιστή. Αυτό που μπόρεσα να διαβάσω ήταν ακόμη πιο κολακευτικό. Έτσι, ύστερα από ένα Ο.Κ. με χαμόγελο, το χαρτί με τη λίστα έφυγε για να εκτελεστεί η παράτυπη παραγγελία ως είχε. Ατυχώς, όταν μου έφεραν τα βιβλία έλειπε ο τόμος της εφημερίδας The Cretan, το βασικότερο απ’ όσα αναζητούσα. Μου εξήγησαν πως ενδέχεται να το έχει πάρει κάποιος Γερουσιαστής, κάτι που δεν σημειώνεται πουθενά, σύμφωνα με τον άγραφο κανονισμό τους. Απογοητευμένος, πήρα τα υπόλοιπα βιβλία και κατέβηκα μόνος στην τεράστια αίθουσα με τα φωτοτυπικά και επιδόθηκα ο ίδιος στη βαρετή και χρονοβόρα διαδικασία. Ύστερα από κάποιες ώρες, πρόσεξα μια κυρία που κρατούσε στα χέρια ένα τόμο και κάτι ρωτούσε τους επισκέπτες που φωτοτυπούσαν. Για να μην πολυλογώ, είχε εντοπιστεί το αναζητούμενο βιβλίο και είχε επιστρατευθεί υπάλληλος της Βιβλιοθήκης, για να το φέρει επειγόντως από το Καπιτώλιο (sic!), προκειμένου να εξυπηρετηθεί ένας άσημος ερευνητής από το μακρινό Ρέθυμνο!
Αντί για οποιοδήποτε σχόλιο, να προσθέσω τούτο: Σύμφωνα με τις αρχές που είχα θέσει στον εαυτό μου από δεκαετίες, φρόντισα να εκχωρήσω φωτοαντίγραφα του σώματος της σπάνιας εφημερίδας στις Βιβλιοθήκες της Κρήτης. Από μερικές έχω ευχαριστήρια έγγραφα, όχι όμως από όλες. Όμως το θέμα είναι άλλο: Κάποτε, οι ερευνητές της μεγάλης Κρητικής Επανάστασης θα πρέπει να φυλλομετρήσουν τα σχετικά έντυπα και τα χειρόγραφα που είχα την τύχη να φέρω στο φως. Εκτός από την εφημερίδα του Χάου (Howe), αναφέρω πρόχειρα, το βιβλίο του Postlethwaite, το περιηγητικό του Stillman, το Ημερολόγιο του Pasculli κλπ. κλπ. Κατά την ίδια έννοια, κάποτε θα πρέπει να δούμε και να ερευνήσομε τα όποια απομεινάρια του ιστορικού μας παρελθόντος.
