Συναξαριακά- Βιογραφικά στοιχεία
Ο άγιος Νικόλαος Μύρων (6 Δεκ.) γεννήθηκε στα Πάταρα της Μ. Ασίας, στα μαρτυρικά χρόνια των φοβερών τυράννων Διοκλητιανού και Μαξιμιανού (γ΄ αιώνας). Από παιδί αφιερώθηκε στον Θεό, αμέσως δε μετά τον θάνατο των γονέων του έγινε εκουσίως πτωχός, διαμοιράζοντας την περιουσία του στους πτωχούς και ανήμπορους. Έγινε επίσκοπος Μύρων Λυκίας και ίδρυσε πολλά φιλανθρωπικά ιδρύματα. πτωχοκομεία, ορφανοτροφεία, γηροκομεία, ξενώνες, νοσοκομείο. Κατά τους διωγμούς του Διοκλητιανού και του Μαξιμίνου στήριξε τους πιστούς και γι’ αυτό εξορίστηκε. Επέστρεψε, όμως, και πάλιν στα Μύρα, όταν ανέλαβε τη βασιλεία ο Μ. Κωνσταντίνος. Έλαβε μέρος στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο κατά του Αρείου, που έγινε στη Νίκαια, το 325. Εκεί, για την ορθή του πίστη και διδασκαλία, αναδείχθηκε, σύμφωνα και με το απολυτίκιό του, «κανόνας πίστεως», δηλαδή άριστον υπόδειγμα χριστιανού επισκόπου και διδασκάλου. Τα λείψανά του διατηρήθηκαν στα Μύρα έως και τον ενδέκατο αιώνα, όταν το 1087 κάποιοι ναύτες τα αφαίρεσαν και τα μετέφεραν στην ιταλική πόλη Μπάρι, όπου τοποθετήθηκαν στον Ναό του Αγίου Στεφάνου.
Προστάτης των ναυτικών
Σε όλο το εύρος του Χριστιανισμού ο άγιος Νικόλαος θεωρείται κύριος των λιμένων και των θαλασσών και κατ’ εξοχήν προστάτης των ναυτικών και των εργαζομένων, γενικά, στη θάλασσα, καθώς και του Πολεμικού Ναυτικού και του Λιμενικού Σώματος. Γι’ αυτό και οι εκκλησίες του οικοδομούνται σε παραθαλάσσιες, συνήθως, και μάλιστα ναυτικές περιοχές, όπου διαβιούν άνθρωποι όπως και οι παραπάνω, που έχουν άμεση σχέση με τη θάλασσα.
Θεωρείται από τους πιο δημοφιλείς Αγίους της Εκκλησίας μας. Παντού, σε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο, από τον δέκατο, κυρίως, αιώνα και μετά, χιλιάδες ναών αφιερώνονται σε αυτόν, ούτως ώστε να μπορούμε να πούμε ότι έρχεται στη δεύτερη, μετά την Παναγία, θέση ως προς τον αριθμό των ναών των αφιερωμένων σε αυτόν. Η ορθόδοξος Ανατολή τον τιμά ιδιαιτέρως και τον θεωρεί ως το κατ’ εξοχήν πρότυπο «πατρός και ποιμενάρχου».
Ο «ασπρογένης», ο «παππούς» καπετάνιος
Ιδιαίτερα, όμως, αγαπητός είναι στην Ελλάδα- χώρα κατεξοχήν θαλασσινή- όπου τον τιμούν ιδιαίτερα οι ναυτικοί μας, στους οποίους έρχεται μόνιμα αρωγός και σωτήρας στις δύσκολες στιγμές τους, σύμφωνα με συναξαριακές και νεοελληνικές παραδόσεις. Αλλεπάλληλες φορές- και όσο ζούσε και μετά θάνατον- ο άγιος Νικόλαος παρενέβη με τρόπο θαυματουργικό, για να προστατεύσει πλοία και ταξιδιώτες που παράδερναν κινδυνεύοντας στη δίνη των κυμάτων. Έχουν να διηγηθούν την ολόσωμη παρουσία του Αγίου στις τρικυμίες, πάνω στο τιμόνι, όταν οι ναύτες και οι καπετάνιοι μην έχοντας πια ελπίδα καμιά, προστρέχουν, για να σωθούν, στον «ασπρογένη καπετάνιο», τον «παππού», ο οποίος τρέχει και προφταίνει σε κάθε ανάγκη τους και δυσκολία. Όλοι έχουν προσωπική πείρα της ταχύτατης προστασίας του θαυματουργού αυτού Αγίου, που μπορεί, για τον λόγο αυτόν, να ονομαστεί «γοργοϋπήκοος», θαυματουργός[1]. Λέγεται, μάλιστα, ότι ο άγιος Νικόλαος είναι αυτός που επινόησε το πηδάλιο, χαρίζοντας στα πλοία μεγάλα και ασφαλή ταξίδια. Μικρά και μεγάλα ελληνικά καράβια έχουν, γι’ αυτό, απαραιτήτως, την εικόνα του, ενώ πολλές είναι και οι εκκλησίες του και περισσότερο στα νησιά και τα παράλια της Χώρας μας.
Θέλοντας ο ελληνικός λαός να εξηγήσει αφενός την ιδιαίτερη αυτήν τιμή που γνωρίζει στην ορθόδοξη Ανατολή ο άγιος Νικόλαος και, αφετέρου, τον ανά τέσσερα- και, μάλιστα, δυσοίωνα, κατά τις λαϊκές αντιλήψεις- χρόνια εορτασμό τού άλλου αγίου, του Κασσιανού του Ομολογητή (29 Φεβρουαρίου), του αποκαλούμενου και Ρωμαίου, έπλασε μιαν όμορφη και χαρακτηριστική παράδοση. Σύμφωνα, λοιπόν, με την εν λόγω παράδοση, ο Θεός τιμώρησε τον άγιο Κασσιανό να εορτάζει κάθε τέσσερα χρόνια, όταν ο τελευταίος του παραπονέθηκε ότι οι άνθρωποι τιμούν εξαιρετικά τον άγιο Νικόλαο, αντίθετα με ό,τι συνέβαινε με τον ίδιο. Τότε είναι που ο Θεός του έδειξε τον άγιο Νικόλαο που κατέφθανε κάθιδρως και κατάβρεκτος από το πέλαγος, όπου είχε προστρέξει προς βοήθεια και σωτηρία ναυτικών που είχαν ζητήσει τη βοήθειά του[2].
Χαρακτηριστικά της θαλασσινής του ιδιότητας και της προστασίας που ο Άγιος παρέχει προς τους θαλασσινούς (αντίστοιχος προς την Αφροδίτη Θαλασσαίην ή Ευπλοίαν ή Πελαγίαν ή Ποντίαν των αρχαίων) είναι και τα λατρευτικά του επίθετα: Ναύτης (Γαλαξίδι), Θαλασσίτης (Χίος, Πάρος), Αρμυρής (Μάνη)[3], Νεφοκράτης (Κύπρος)[4]. Έτσι, ο Άγιος Νικόλαος αντικατέστησε στον Χριστιανισμό τον προστάτη των ναυτιλλομένων κατά την αρχαιότητα Ποσειδώνα.
Οι εικόνες του είναι γεμάτες αφιερώματα πλοίων, προερχόμενα από τάματα των ναυτικών που κάποτε κινδύνευσαν. Στη Σάμο πολλοί από τους παλιότερους ναυτικούς, σε περιπτώσεις επικίνδυνων τρικυμιών, ρίχνουν στη θάλασσα το καντήλι ή λίγα από τα κόλλυβα που παρασκευάζονται στους ενοριακούς ναούς που εορτάζουν και διανέμονται στους πιστούς στο τέλος του εσπερινού της παραμονής[5].
Άις-Νικόλας ο «Κλέφτης»
Παλιά, όταν άκμαζε η πειρατεία, οι πειρατές, ως ναυτικοί και αυτοί, θεωρούσαν τον άγιο Νικόλαο ως… «προστάτη» τους άγιο, στον οποίο ξεχώριζαν, μάλιστα, και αφιέρωναν ένα μέρος από τη λεία τους, για να έχουν, λέει, γενναία τη… βοήθειά του κατά τις πειρατικές τους επιδρομές. Μάλιστα, όταν οι πειρατές έμελλαν να αποπλεύσουν, τελούσαν και αγιασμό πάνω στο πλοίο και ευχόντουσαν: «άγιε Νικόλα, στην πλώρη μας και το μερτικό σου να βγει και με το παραπάνω», πράγμα που σήμαινε να συνεργήσει ο Άγιος στην πειρατική πράξη τους, να έχουν μεγαλύτερα κέρδη, οπότε, αναλογικά, και το κέρδος του Αγίου να μεγαλώσει… Προς τούτο αυτός ο άγιος Νικόλαος ονομαζόταν άις-Νικόλας ο Κλέφτης. Πάντως και ο Παντελής Πρεβελάκης βάζει τη θειά Ρουσάκη να ονομάζει τον άι-Νικόλα «Κλέφτη», γιατί βοηθούσε, λέει, τα κλέφτικα καράβια στον ξεσηκωμό του 1866[6].
Προστάτης των ορφανών, των φτωχών και ανυπόδητων
Όμως τον άγιο Νικόλαο δεν έχουν προστάτη τους μόνο οι ναυτικοί. τον έχουν και όλοι όσοι χρειάζονται κάποιον να κυβερνήσει τη ζωή τους· τα ορφανά παιδιά, οι φτωχοί και ανυπόδητοι, τα ανύπανδρα κορίτσια, ώστε σχετική να είναι η προσφώνησή του ως «Αϊ Νικόλα των Μοιρών», από παρετυμολογία, ασφαλώς, του ονόματος της ιδιαίτερης πατρίδας του, Μύρων της Λυκίας[7].
Τέλος, ο άγιος Νικόλαος θεωρούνταν προστάτης και του βενετσιάνικου Ρεθύμνου, στον οποίο και ήταν αφιερωμένοι έξι (06) ναοί (!) της παραθαλάσσιας πόλης του Ρεθύμνου, στα χρόνια της Ενετοκρατίας[8].
Άγιοι Προστάτες των ναυτικών
Όμως, πέραν του πανελλήνια θεωρουμένου ως προστάτη των ναυτικών, Αγίου Νικολάου, στη θαλασσόβρεκτη πατρίδα μας υπάρχει λατρεία, κατά τόπους, και άλλων Αγίων προστατών των ναυτικών, όπως:
- Αγία Ανέμη. πρόκειται για ανύπαρκτη αγία (στη Σαμοθράκη)
- Αγία Μαρίνα (στη Χίο)
- Ταξιάρχης Μιχαήλ (στη Σύμη)
- Αγία Παρασκευή (στην Αμοργό) [με το προσωνύμιο Καλοταριά (= νηνεμία)]
- Αγία Πελαγία (8 Οκτ.) (στη Σάμο)
- Άγιος Φωκάς, ο ιερομάρτυς και θαυματουργός [ο Σινωπεύς (22 Σεπτ. και 22 Ιουλ.), στον ελληνικό νησιωτικό χώρο, και ιδιαίτερα στη βυζαντινή Νάξο].
[1] Γεωργ. Θ. Μηλίτση, Ο άγιος Νικόλας ο Θαυματουργός και Μυροβλήτης, Τρίκαλα 2002, 64.
[2] Τέτοιες παραδόσεις βλ. στην Αικ. Πολυμέρου-Καμηλάκη, «Οι προστάτες του Φλεβάρη» και στη Βασιλική Λεονταρίτου, «Ο Κασσιανός Ιωάννης και ο Κουτσοφλέβαρος», στο «Επτά Ημέρες», ένθετο της «Κυριακάτικης Καθημερινής», 4 Φεβρουαρίου 2001, σελ. 17 και 20 αντίστοιχα.
[3] Γεωργίου Ν. Αικατερινίδη, «Τ’ Αγιονικολοβάρβαρα», στο «Επτά Ημέρες», ένθετο της «Κυριακάτικης Καθημερινής», 2/12/2001, 21.
[4] Γιατί, ακριβώς, ο άγιος κρατούσε τα σύννεφα, για να μην ξεσπάσει ισχυρή βροχή, που, καμιά φορά, συνοδεύται και από ισχυρή τρικυμία [Φαίδωνος Κουκουλέ, «Αγίων Επίθετα», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, τ. 10 (1931), 400].
[5] Μ. Ν. Βαρβούνη, Λαϊκή λατρεία και θρησκευτική συμπεριφορά των κατοίκων της Σάμου, Αθήνα 1992, 197.
[6] Παντελή Πρεβελάκη, Ο Ήλιος του Θανάτου, Αθήναι 19845, 93.
[7] Γεωργ. Ν. Αικατερινίδη, ό.π. (σημ. 807).
[8] Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, Τοπωνυμικό της πόλης του Ρεθύμνου μετά των οικισμών αυτης, Ρέθυμνο (ανέκδοτη εργασία).
