Από τις αρχές τού 19ου αιώνα ο σκλαβωμένος ελληνικός λαός ωρίμαζε με όλο κι επιταχυνόμενο ρυθμό. Πολλά και διάφορα αίτια προκάλεσαν την αφύπνιση αυτήντων Νεοελλήνων. Και πιο συγκεκριμένα. τα δεινοπαθήματά τους, η λαϊκή και λόγια παράδοση και παιδεία, οι νέες ιδέες τής Γαλλικής Επανάστασης, οι ιδιοτελείς, βέβαια, αλλά, πάντως, ενθαρρυντικές υποκινήσεις τής τσαρικής Ρωσίας, η δράση τής Φιλικής Εταιρείας, ο Κοραής, ο Ρήγας Φεραίος, η Ορθόδοξη Εκκλησία και άλλοι ακόμα παράγοντες δημιούργησαντο κατάλληλο επαναστατικό πνεύμα των Ελλήνων, για την ανάκτηση τής μυριοπόθητης λευτεριάς.
Συνήθως, αναφερόμενοι στον αγώνα τού Εικοσιένα,το μυαλό μας πάει στα πρόσωπα και στα γεγονότα που αφορούν στη λεβεντογέννα Ρούμελη και τον ηρωικό Μωριά της Πατρίδας μας. Ξεχνάμε, όμως, ή, ίσως, και δεν το ξέρουμε ότι και ο τόπος μας, η Κρήτη, καθόλου δεν υστέρησε σε ηρωισμούς και θυσίες, σε αγώνες και ολοκαυτώματα, συχνά, μάλιστα, πολύ μεγάλα, επικού, θα έλεγα, μεγαλείου.
Έτσι, κατά τα μέσα Μαΐου τού 1821 οι Τούρκοι θέλοντας να προλάβουν την επανάσταση τού νησιού, αρχίζουν να κινούνται κατά των χριστιανών. Συλλαμβάνουν τον επίσκοπο Κισάμου και ΣελίνουΜελχισεδέκ. Στις 22 Μαΐου, μετά τον απαγχονισμό του εθνομάρτυροςΠατριάρχουΓρηγορίου Ε΄, η Υψηλή Πύλη διατάζει τη σύλληψη τού Φιλικού Μελχισεδέκ Τσουδερού, του λιονταρόψυχου εκείνου Ηγουμένου τής Ι. Μονής Πρέβελη, προς απαγχονισμό. Ο Μελχισεδέκ ειδοποιήθηκε εγκαίρως και αναχώρησε νύχτα από την Μονή με κάποιους μοναχούς. Ανέβηκε στον Κουρκουλό, ύψωμα πάνω από το χωριό Ροδάκινο του Αγίου Βασιλείου, όπου στις 24 Μαΐου του 1821 ύψωσε τη σημαία της επανάστασης.
Από την άλλη, στις 29 Μαΐου 1821συνέρχονται οι αρμόδιοι στη μικρή μονή τής Παναγίας τής Θυμιανής, για να εκλέξουν τους αρχηγούς των όπλων κάτω από τις σημαίες των οποίων όφειλαν να ταχθούν οι πολεμιστές των Σφακίων αλλά και άλλων διαμερισμάτων τής Κρήτης. Τέλη Μαΐου, στο χωριό Ασκύφου, γίνεται και το πρώτο πολεμικό συμβούλιο. Σ’ αυτό το συμβούλιο μετρούν τα τουφέκια και τα βρίσκουν όλα- όλα 851. Όμως, και αυτά τα ελάχιστα οι Κρητικοί ξέρουν να τα τιμήσουν καθώς πρέπει.
Στο μεταξύ οι Τούρκοι δεν κρατιούνται άλλο. Αρχίζουν να βγάζουν μαχαίρι από το πιο άγριο στην ιστορία. Στην πόλη των Χανίων 400 χριστιανοί χάθηκαν μέσα σε λίγες μέρες. Το κακό απλώνεται. Η αιματηρή πυρκαγιά ζώνει τώρα και το Ρέθυμνο. Οι προύχοντες Καλλέργης και Ντεληγιώργηςπέφτουν πρώτοι. Φυλακίζεται ο επίσκοπος Γεράσιμος Περδικάρης, ενώ τον επόμενο χρόνο απαγχονίζεται στην πλατεία του Πλατάνου. Στο Ηράκλειο σκοτώνουν τον φιλικό γιατρό Λευθεραίο και σφάζουν τον Μητροπολίτη Γεράσιμο Παρδάλη και τους λοιπούς επισκόπους. Σε 800 υπολογίζονται οι νεκροί χριστιανοί τής ημέρας εκείνης, 24 Ιουνίου 1821, στο Μεγάλο Κάστρο και στα περίχωρα. Και η μέρα αυτήέμεινε στη μνήμη των Χριστιανών σαν «Ο Μεγάλος Αρπεντές».Στη Σητεία σκοτώθηκαν 300 χριστιανοί, ενώ η Μονή Τοπλού κάηκε και πολλοί μοναχοί σφαγιάστηκαν .
Οι χριστιανοί δεν αντέχουν άλλο. Η ώρα για ανταπόδοση ζυγώνει. Οι Τσουδερός, Κουρμούλης, Μελιδόνηςγλυστρούν τη νύχτα τής 13ης Ιουνίου 1821 στο στρατόπεδο τού Ισμαήλ Κουντούρη και χτυπούν. Οι Τούρκοι αιφνιδιάζονται κι ο Ισμαήλ σκοτώνεται. Σχεδόν ταυτόχρονα στο Λούλο των Κεραμειών, στα Χανιά, οι Χάληδες Βασίλειος και Ιωάννηςσημειώνουν την πρώτη νικηφόρα μάχη στις 14 Ιουνίου. Η ημέρα αυτή θεωρείται και ως η επίσημη μέρα έναρξης τού Κρητικού αγώνα εναντίον των Τούρκων. Την ημερομηνία αυτήν παρέχεται και η πρώτη επίσημη προκήρυξη τής Γενικής Συνέλευσης των Κρητών: «Οι κάτοικοι τής νήσουΚρήτης, πλήρεις από υψηλόν και ευγενές τής ελευθερίας αίσθημα, έλαβον κατά τής Οθωμανικής τυραννίας τα όπλα περί τας δεκατέσσερας τού μηνός Ιουνίου εν έτει 1821».
Τις αμέσως επόμενες ημέρες οι οπλαρχηγοί Αναγνώστης και Πέτρος Μανουσέλης, ο Δεληγιαννάκηςκαι οι ΡεθυμνιώτεςΙωάννης Δρουλίσκοςκαι ΜανόληςΡουστικιανός ορμούν κατά των Τούρκων στη θέση Ζουρίδι τού Ρεθύμνου και κυριολεκτικά τούς διασκορπίζουν εδώ κι εκεί, ενώ τις ίδιες μέρες 5000 Τούρκοι υπό τον Λατίφ πασά των Χανίων κατατροπώνονται στη μάχη τού Θερίσσου. Με τη νίκη αυτήν η επανάσταση στερεώνεται στην περιοχή των Χανίων.
Αν και σκληρός και από την αρχή άνισος ο αγώνας, η Κρήτη, τη στιγμή αυτήν, έμπαινε με ηρωισμούς και σημαντικές επιτυχίες στον πανελλήνιο χορό των επαναστάσεων. Οι πρώτες, όμως, αυτές επιτυχίες των Κρητικών δεν θα κρατήσουν, δυστυχώς, για πολύ,γιατί αμέσως, από τον επόμενο κιόλας χρόνο, τα πράγματα θα αλλάξουν σημαντικά και προς το χειρότερο και ο αγώνας θα γίνει ακόμα πιο άνισος και πιο σκληρός από τη στιγμή που στο νησί θα αποβιβαστεί ο πολυάριθμος αιγυπτιακός στρατός. Η πρώτη απόβαση Αιγυπτίων έγινε στα τέλη Μαΐου τού 1822. Την ακολούθησαν και άλλες δύο. Δέκα χιλιάδες ήταν τα ντουφέκια των Τουρκοαιγυπτίων, πού να αντέξουν οι Κρητικοί. Βρίσκονται σε αδιέξοδο. Έτσι αναγκάζονται στο εξής να χρησιμοποιήσουν τις σπηλιές σαν καταφύγια και σαν πολεμικά ορμητήρια. Και αρχίζει ο πόλεμος από τις σπηλιές.
Στο χωριό Μελιδόνιτου Ρεθύμνου, στη γνωστή σπηλιά, είχαν καταφύγει 370 άτομα, άντρες, γυναίκες και παιδιά. Ο ΤουρκοαιγύπτιοςΧουσείν Μπέης πολιορκεί τη σπηλιά για τρεις μήνες χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Στο τέλος κατορθώνει να ανοίξει τρύπα στη σκεπή και να ρίξει από κει εύφλεκτες ύλες και χλωρά ξύλα. Όλοι πέθαναν από ασφυξία και προσφέρθηκαν εκατόμβη για τη λευτεριά τής Κρήτης στις 23 Ιανουαρίου 1824, ακολουθώντας το παράδειγμα των αδελφών τους που είχαν σκοτωθεί με παρόμοιο τρόπο από τον Χασάν Πασά, λίγο καιρό πρωτύτερα,τον Φεβρουάριο του 1823, στη σπηλιά τής Μιλάτου,στο Λασίθι, όπου είχαν κρυφτεί περί τα δυο χιλιάδες γυναικόπαιδα.
Παρόλα αυτά τα συνταρακτικά γεγονότα, η Κρήτη μπόρεσε να αντέξει ως τα 1830, περίπου, μόνο χάρη στις απροσμέτρητες και, συχνά, παράτολμες θυσίες των παλικαριών της. Στα 1830 η Κρήτη πουλήθηκε στον ΤουρκοαιγύπτιοΜεχμέτ Αλή. Μια πολυαίμακτη δεκαετία συνεχών επαναστάσεων τέλειωνε χωρίς καμιά, δυστυχώς, μα καμιά δικαίωση. Το πρωτόκολλο τής 22 Ιουνίου 1830 άφηνε την Κρήτη έξω από τα όρια τού νεοπαγούς ελληνικού Κράτους, που την ίδια στιγμή κέρδιζε τις πρώτες του επιτυχίες στο διπλωματικό πεδίο. Οι Κρήτες έπρεπε, δυστυχώς, να αγωνιστούν για άλλα ογδόντα, περίπου, χρόνια (1830- 1913), να χύσουν νέους ποταμούς αιμάτων, να διεξαγάγουν ατέλειωτους αγώνες, για να φτάσει και σ’ αυτούς η ένδοξη αυτή ημέρα, η 1/12/1913, που συντελέστηκε η περιπόθητη Ένωση της Κρήτης με τη Μητέρα Ελλάδα.
