Ο Νησιωτικός χώρος, σχεδόν το 19% επί της συνολικής εδαφικής επιφάνειας της Ελληνικής επικράτειας, αναδεικνύει την χώρα ως την πλέον νησιωτική στην Μεσόγειο, με υδάτινα όρια από τα Ανατολικά με τη Στρογγυλή κοντά στο Καστελλόριζο, Δυτικά τους Οθωνούς και Νότια τη Γαύδο.
Μια ομάδα νησιών, πάνω από τριάντα όπως εκτιμάται, από τις αρχές του 20ου αι. άρχισαν να χρησιμοποιούνται ως χώροι απομόνωσης κοινωνικά και πολιτικά ανεπιθύμητων, αντικαθεστωτικών ή/και θεωρούμενων περιθωριακών ανθρώπων. Υπήρξαν δηλαδή τόποι που, φυλακίσθηκαν , βασανίσθηκαν και εξορίσθηκαν , χανσενικοί (λεπροί), ρεμπέτες μουσικοί (θεωρούνταν χασικλήδες και υπόκοσμος),ακόμη κάποιοι αστοί αντιφρονούντες πολιτικοί(εκτόπιση),όπως και άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας. Κυρίως όμως κομμουνιστές και αριστερών πεποιθήσεων πολίτες. Άνθρωποι δηλαδή πού θεωρούνταν πολιτικά επικίνδυνοι και δεν συμβάδιζαν με την αισθητική, τις αντιλήψεις και πρακτικές της εκάστοτε κυβερνητικής εξουσίας. Αρχής γενομένης των εγκλεισμών από το 1903 και κατά την διάρκεια του μεσοπολέμου. Δικτατορία Πάγκαλου(1925-1926), με τον περίφημο νόμο εκτόπισης ‘’Ιδιώνυμο’’ (1929) του Βενιζέλου, ως την δικτατορία Μεταξά (1936-1940). Μεταπολεμικά στην περίοδο του Εμφυλίου (1946-1949) και με διαλείμματα μέχρι το 1963, και τέλος στην περίοδο της Χούντας (1967-1974). Αναφέρουμε ενδεικτικά μερικά από αυτά τα περίφημα νησιά, Σπιναλόγκα, Ανάφη, Γυάρος, Φολέγανδρος, Αμοργός, Άη Στράτης, Τρίκερι, Ίος, Γαύδος, Μακρόνησος, Ικαρία και Λέρος.
Η Σπιναλόγκα, η οποία είναι και το θέμα του άρθρου, βρίσκεται στην Β.Δ. είσοδο του κόλπου της Ελούντας(πόλη κράτος Ελούς των Iστορικών χρόνων με κατοίκηση από την Μινωική εποχή).
'Eνα από τα ισχυρότερα οχυρά των Βενετσιάνων από το1579 μέχρι το 1715, και σαν τουρκικό χωριό από το 1715 ως το 1901.
Ένα από τα νομοθετικά διατάγματα της Κρητικής Πολιτείας (1898-1913) αφορά την αντιμετώπιση της μετάδοσης της νόσου της λέπρας (από το αρχαίο ελληνικό ρήμα ‘’λέπω’’, που σημαίνει ξεφλουδίζω). Ονομάσθηκε και Βάκιλος Ηansen, από το όνομα του Νορβηγού γιατρού που την ανακάλυψε (1873). Είναι ένα νόσημα από την Ινδία πιθανότατα, με μεγάλη ιστορική διαδρομή, έχουν βρεθεί και σε Αιγυπτιακές μούμιες τα γνωστά χαρακτηριστικά της ασθένειας. Ανάμεσα στους φορείς και οι στρατιώτες του Αλεξάνδρου, οι λεγεωνάριοι του Πομπηίου, και πολύ αργότερα οι Σταυροφόροι. Ειδικά στην Κρήτη, που είχε καταντήσει ενδημικό νόσημα εξ αιτίας των άθλιων κοινωνικοικονομικών συνθηκών τους τελευταίους αιώνες, οι εμπορικές συναλλαγές με την Μ. Ανατολή πιθανόν ήσαν η αιτία διάδοσης. Ξένοι περιηγητές που επισκέπτονται το νησί αναφέρουν την ύπαρξη λεπρών σε διάφορα περιστατικά. Ήδη τον 18αι. οι λεπροί ασθενείς ζούν απομονωμένοι στις παρυφές των πόλεων, σε οριοθετημένες γειτονιές με ασβεστωμένες πέτρες τις λεγόμενες ‘’μεσκινιές”,(‘’Λουβιάρηδες’’, ‘’Μεσκίνηδες’’ και ‘’Κομμένους’’ έλεγαν τους λεπρούς στην Κρήτη). Η λέξη Meskin είναι τουρκική προσφώνηση και έχει την σημασία του βρώμικου, του εξαθλιωμένου. Το στίγμα το έφερε και η οικογένεια, την οποία την απομόνωναν κοινωνικά ως ‘’λεπρόσογο’’. Έχουν αναφερθεί περιπτώσεις όπου οι ασθενείς φορούν και κουδουνάκια ώστε ο ήχος να απομακρύνει τους περαστικούς. Όταν κάποιο άτομο παραβίαζε την ‘’μεσκινιά’’ υπήρχε το ενδεχόμενο του λιθοβολισμού, ακόμη και του πυροβολισμού. Η προκατάληψη και δεισιδαιμονία είναι αιώνες καλλιεργημένη, κυρίως από άγνοια του τρόπου μετάδοσης, δεν γνώριζαν ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων έχει φυσική ανοσία (95%) απέναντι στην νόσο. Φόβο και τρόμο ακόμη προκαλούσε όχι μόνο η εμφάνιση των νοσούντων, αλλά και επειδή θεωρούνταν και θρησκευτική ασθένεια, λόγω των αναφορών της Καινής Διαθήκης σε θεραπείες λεπρών από τον Ιησού. Περιθωριοποιημένοι οι λεπροί, φτωχοί και καταφρονεμένοι, κατατρεγμένοι επαιτούν για να επιβιώσουν.
Με ψήφισμα νόμου τον Μάιο του 1903 η Κρητική Πολιτεία ορίζει την νησίδα της Σπιναλόγκα ως τόπο εγκατάστασης των λεπρών, είχε προηγηθεί νόμος του 1901 της υποχρεωτικής δήλωσης κατοικίας των ασθενών. Υπήρχαν πολλές περιπτώσεις ασθενών που δεν δηλώνονταν, γιατί η οικογένεια τους μπορούσε να τους συντηρεί οικονομικά και να δωροδοκεί τις αρχές. Διαβάζουμε στον ’’Καπετάν Μιχάλη’’ του Ν. Καζαντζάκη, <<Ήρθαν προχτές ζαφτιέδες να τον πάρουν να τον κλείσουν στο Λεπροχώρι, και η δύστυχη η μάννα έβαλε τις φωνές, και ο γέρος γέμισε ασημένια μονέδα τις φούχτες τους και έφυγαν……>>. Το νησί ήταν ιδανικό μέρος απομόνωσης και επιπλέον ανέξοδη στέγαση στα άδεια σπίτια των μουσουλμάνων. Το 1904 εγκαταστάθηκαν οι πρώτοι 251 λεπροί, άνδρες και γυναίκες και οι εναπομείναντες μουσουλμάνοι αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν τη νήσο με την υπόσχεση ότι θα αποζημιωθούν. Aκριβώς αυτή η απομάκρυνση τους, εξυπηρετούσε την Πολιτεία.
Αργότερα, με την προσάρτηση της Κρήτης με την υπόλοιπη Ελλάδα (1913) άρχισαν να καταφθάνουν λεπροί από όλη την χώρα. Τις πρώτες 3 δεκαετίες εκτοπίσθηκαν πάνω από 1.000 άτομα. Οι περισσότεροι οδηγούνταν με τη βία στο νησί και πολλές φορές με χειροπέδες, για να ζήσουν εξαθλιωμένοι μακριά από τις οικογένειες τους μια βασανιστική ζωή. Ο λεπρός διαγράφονταν από τα δημοτολόγια του τόπου του, σαν να μην υπήρξε! Στο λιμάνι υπήρχε η εξής επιγραφή ‘’Ο εισερχόμενος να αποθέσει κάθε ελπίδα’’. Η οργάνωση και ο τρόπος ζωής τους καθορίζεται από τα σχετικά διατάγματα και τους κανονισμούς της Κρητικής Πολιτείας και αργότερα του Ελληνικού κράτους. Διορίζεται διευθυντής-γιατρός και ολιγομελές προσωπικό, οι φρουροί στην αρχή ήσαν βαρυποινίτες των φυλακών του Ιτζεδίν. Δικαίωμα επίσκεψης είχαν οι συγγενείς μόνο κατόπιν αδείας. Το μικρό επίδομα δεν κάλυπτε τις βασικές ανάγκες τους, έτσι σε όσους το επέτρεπε η υγεία τους συμπλήρωναν την διατροφή τους καλλιεργώντας λαχανικά ή ψαρεύοντας. Υπήρξαν ακόμη περιπτώσεις αυτοκτονιών και αποδράσεων, αρκετοί ακόμη ήσαν αυτοί που πέθαιναν αβοήθητοι λόγω της νόσου. Ανύπαρκτη ιατρική και φαρμακευτική περίθαλψη, αλλά και άθλιες συνθήκες διαβίωσης
Παρ΄ όλες τις τραγικές δυσκολίες οι άνθρωποι εκεί ανέπτυξαν την δική τους πολλές φορές ιδιόρρυθμη κοινωνικότητα, με κανόνες, ηθική και αξίες. Έκαναν παρέες, φιλίες, δημιουργούσαν ερωτικές σχέσεις, γλεντούσαν, έπιναν, μεθούσαν και καυγάδιζαν κ.α. Ακόμη έπαιζαν διάφορα παιχνίδια και μουσικά όργανα. Υπήρχε και εκκλησία ο Αγ. Παντελεήμων, την οποία λειτουργούσε εθελοντικά ιερέας που δεν ήταν λεπρός.
Η νουβέλα της Γαλάτειας Καζαντζάκη το 1914 (Άρρωστη Πολιτεία) και το διήγημα του Θέμου Κορνάρου (Σπιναλόγκα) το 1933 αποτυπώνουν το μαρτυρικό νησί.
Οι συνθήκες διαβίωσης βελτιώθηκαν την δεκαετία 30, οικοδομήθηκαν νέες κατοικίες. Ένα παζάρι από ντόπιους παραγωγούς στηνόταν έξω από την κεντρική πύλη, όπου οι ασθενείς ξόδευαν το μικρό επίδομα του Κράτους για να προμηθευτούν διάφορα αγαθά. Ήταν τέτοια η προκατάληψη των χωρικών της Πλάκας ώστε πετούσαν τα απούλητα προϊόντα τους από τις βάρκες στην θάλασσα. Υπήρχαν περιπτώσεις συζύγων ασθενών που δεν νοσούσαν και που εγκαταστάθηκαν μαζί τους και τους φρόντιζαν. Παρόλο που η πολιτεία απαγόρευε τους γάμους έχουν αναφερθεί περιπτώσεις γάμων, από τους οποίους γεννήθηκαν υγιή παιδιά που ζούσαν μαζί με τους γονείς τους στο νησί. Αργότερα, το 1938 και μετά, μεταφέρθηκαν υποχρεωτικά στο παράρτημα Παίδων που είχε ιδρυθεί στο Νοσοκομείο Λοιμωδών Νόσων Αγ. Βαρβάρα στο Αιγάλεω. Η περίθαλψη παραμένει υποτυπώδης σύμφωνα με μαρτυρίες ελλήνων και ξένων γιατρών και ερευνητών που επισκέπτονται τη Σπιναλόγκα. Συχνά οι ασθενείς κάτοικοι αυτής της ιδιαίτερης κοινότητας με μαζικές κινητοποιήσεις ακόμη και με απεργίες πείνας διεκδικούν μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Δημιουργήθηκε η << Αδελφότητα Ασθενών Σπιναλόγκας>>. Σημαντικός παράγοντας της ίδρυσης και λειτουργίας αυτής της συλλογικότητας ο φοιτητής της Νομικής Σχολής Αθηνών Επαμεινώνδας Ραμουντάκης από την Σητεία που έφθασε ως ασθενής τον Μάρτη του 1936. Η αγωνιστικότητα του συλλόγου συνέβαλε στην λύση χρόνιων αιτημάτων της καθημερινότητας των ασθενών, καλύτερες συνθήκες νοσηλείας και διαβίωσης. Η Σπιναλόγκα είναι ίσως το μοναδικό τμήμα Ελληνικού εδάφους που δεν πάτησαν το πόδι τους οι γερμανικές και ιταλικές δυνάμεις κατοχής από τον φόβο της μετάδοσης της λέπρας, αλλά αναγκάσθηκαν να τους στέλνουν τρόφιμα. Μέσα στο 1948 ανακαλύφθηκε στην Αμερική το φάρμακο κατά της νόσου και αρχίζει να εφαρμόζεται η νέα αντιλεπρική θεραπεία με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Σταδιακά αρχίζει να μειώνεται ο πληθυσμός με την επανένταξη των θεραπευμένων ατόμων στην κοινωνία και να αδειάζει το νησί μέχρι το 1957 που έκλεισε, με την αποχώρηση και την μεταφορά των τελευταίων 20 ασθενών στην Αθήνα στο Νοσοκομείο Λοιμωδών Νόσων Αγ. Βαρβάρα. Αυτή την εποχή ολοκληρώθηκαν και τα γυρίσματα της ταινίας ‘’Το νησί της σιωπής’’ (1954-1957) της σκηνοθέτιδας Λίλας Κουρκουλάκου, στην οποία συμμετείχαν και έγκλειστοι ως κομπάρσοι. Η νήσος πλέον παραμένει ακατοίκητη, ο χώρος ανυπεράσπιστος λεηλατήθηκε, σημαντικά δομικά στοιχεία και αρχιτεκτονικά μέλη των οικοδομημάτων, χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή και στην κόσμηση πολυτελών ξενοδοχείων της περιοχής της Ελούντας. Το 1976 με απόφαση του ΥΠΠΟ, η νησίδα κηρύχθηκε αρχαιολογικός χώρος. Σήμερα η Σπιναλόγκα θεωρείται τουριστικός προορισμός ημερησίων εκδρομών.
To ενδεχόμενο αναστολής και κλείσιμο του Λεπροκομείου θα προκαλούσε επιπτώσεις στην τοπική οικονομία, δεδομένου ότι αρκετές οικογένειες της περιοχής είχαν ένα πολύ σημαντικό εισόδημα μέσω των εμπορικών συναλλαγών που είχαν με τους ασθενείς, οι οποίοι ξόδευαν το κρατικό επίδομα που λάμβαναν για την αγορά των απαραίτητων προμηθειών. Στον οικισμό της Πλάκας είχαν δημιουργηθεί επίσης πανδοχεία για τους επισκέπτες συγγενείς των λεπρών και καταστήματα τροφίμων και άλλων ειδών αναγκαία στην κοινότητα του νησιού. Επιπλέον αρκετοί από το προσωπικό ήσαν κάτοικοι της Πλάκας, η οποία ουσιαστικά αναπτύχθηκε για την στήριξη του λεπροκομείου. Οικονομικοί και πολιτικοί παράγοντες της περιοχής προωθούν την ιδέα της συνέχισης της λειτουργίας και ως ίδρυμα ψυχικά νοσούντων. Μαρτυρίες αναφέρουν ότι εγκλείσθηκαν μεγάλα διαστήματα ακόμη και υγιείς άνθρωποι για πολιτικούς και οικονομικούς λόγους, με την αιτιολόγηση της προληπτικής εξέτασης ώστε να παραμείνει το νησί ανοιχτό. Ο βραβευμένος από την Ακαδημία Αθηνών το 2008, για το ουμανιστικό του έργο Ελβετός οδοντογιατρός, ο Julien Grivel (αφιλοκερδώς 26 χρόνια κατά διαστήματα περιέθαλπε τους χανσενικούς στο Νοσοκομείο Λοιμωδών Αγ. Βαρβάρα), αποκαλύπτει σε συνέντευξη του: «Υπήρξαν πολλοί υγιείς άνθρωποι, αριστερών προοδευτικών αντιλήψεων που κλείσθηκαν την περίοδο του εμφυλίου και μετά στην Σπιναλόγκα για να νοσήσουν και έτσι να τους βγάλουν από την μέση>>. Tρομερές ιστορίες, από αφηγήσεις χανσενικών ασθενών που φρόντιζε. Ακόμη, σε άλλη συνέντευξή του απαντά σχετικά με το μυθιστόρημα της Victoria Hislop (Το νησί, 2005), το οποίο έγινε και τηλεοπτική σειρά (Mega Chanel, 2011), ’’Η μυθιστορία απέχει πολύ από την πραγματικότητα’’.
ΑΞΙΟΠΡΟΣΕΚΤΗ ΜΕΘΟΔΟΣ! Η δημιουργία μιας πρώιμης θα λέγαμε Δομής “φιλοξενίας” στην Σπιναλόγκα. Έδωσε έμπνευση σε όλα τα αυταρχικά καθεστώτα της χώρας των σκοτεινών περιόδων του 20ου αιώνα τα οποία την αντέγραψαν, με στόχο την απομόνωση των ιδεολογικά ‘’λεπρών’’. Τώρα, σήμερα, η ιστορία επαναλαμβάνεται, πάλι στο Αιγαίο σε άλλο ιστορικό χωροχρόνο, με άλλους πρωταγωνιστές! Στην Λέσβο, από τον καταυλισμό της Μόριας, στο Καρά Τεπέ, και αλλού, τόποι ghetto,απομόνωσης προσφύγων, μαζί με τη Σπιναλόγκα, τη Λέρο, και τη Μακρόνησο αντάμα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γιακουμάκη. Α., Μίνωαs Magazine Συνέντευξη (Συγγραφέας του Βιβλίου Σπιναλόγκα, Η Αληθινή Ιστορία) 17/11/2013
- Γκριβέλ Ζ., H Νόσος Του Xάνσεν Στην Ελλάδα και στην Κρήτη κατά τον εικοστό αιώνα, Ελούντα, 2002.
- Δετοράκης. Ε., Η λέπρα στην Κρήτη, Περιοδικό Αμάλθεια, 1981
- Δετοράκης. Θ., Ιστορία Της Κρήτης, Ηράκλειο, 1990
- Καραλή. Λ., Περιβαλλοντική Αρχαιολογία, Ινστ. Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2005
- Κοντογιάννη. Μ. Ε., Μια Σύντομη Ιστορία Της Λέπρας, Χανιώτικα Νέα, 3/11/2010 .
- Μηλιαράκη-Μαρκοπούλου, Μ., Σπιναλόγκα Ακατοίκητο Νησί, Διδ. Διατριβή, Παν. Πειραιώς, Τμ. Ναυτιλιακών Σπουδών, 1995.
- Μοσχοβή Γ., Σπιναλόγκα, Υπ. Πολιτισμού, ΤΑΠ, Αθήνα, 2005
- Σιμόπουλος, Κ., Τομ. Β΄, Ξένοι Ταξιδιώτες Στην Ελλάδα 1700-1800, Εκδ. Στάχυ, Αθήνα, 2001.
- AΤΕΙ Ηρακλείου, Σχ. Σευδ Τμ. Νοσηλευτικής, 2007-2008, Η Δημόσια Υγεία Στην Κρήτη το πρώτο μισό του 20ου Αι πτυχιακή εργασία. Σπουδ. Καπαρουνάκη Αικ-Περαντώνη Αριστ-Φρουζάκη Ελ. Υπ.Καθ. Κωνσταντινίδης Θεοχ.
- Κορκουτά, Λ., Κουτονίδου, Δ., Παντελίδου Λ., Θες/Νίκη, 2009, Αλεξανδρειο ΤΕΙ Θες/Νικης, Τ. Επ .Υγ. Πρ., Νοσηλευτική, Πτυχιακή εργασία, Η Ιστορία Της Λέπρας Στην Ελλάδα
- Γεν. Λύκειο Γαζίου, Ερευν. Εργασία Σχ. Ετους 2011-2012, Η Ιστορία Της Λέπρας Στην Κρήτη, Τάξη Α’
