Το 2024 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Οσελότος η διατριβή του δρ. Ζαχαρία Αντωνάκη με τίτλο: «Η Αθήνα και οι Αθηναίοι πολιτικοί στην Επανάσταση του 1821». Η συγκεκριμένη μελέτη αναφέρεται στην πολιορκία της Αθήνας από τον Οδυσσέα Ανδρούτσο και τον ρόλο που έπαιξαν οι νοικοκυραίοι την περίοδο αυτή στην ελληνική επανάσταση. Οι νοικοκυραίοι ή «μικροαστοί», όπως ήταν ο πρώτος όρος (petit bourgeois), ο οποίος εμφανίστηκε στην Γαλλία τον 19ο αιώνα. Αυτοί ήταν μη συνειδητοποιημένοι εργάτες που οι επιλογές τους προσδιορίζονται από βλέψεις κοινωνικής ανόδου και της εξυπηρέτησης στενών ατομικών και οικογενειακών συμφερόντων. Δεν διέθεταν ευρύτερη και συλλογική αντίληψη των συμφερόντων και της θέσης τους. Στην σύγχρονη ιστοριογραφία, ο όρος αυτός απέκτησε διαφορετική σημασία και ερμηνεία. Η χρήση του όρου φανερώνει μια αποτρεπτική διάθεση και συνήθως αναφέρεται στους βιοτέχνες, μικροαστούς και εν γένει στη «μεσαία τάξη». Εμφανίζονται επίσημα το 1880 και μετά στα επαγγελματικά σωματεία στις πηγές. Πιο πριν, δεν υπάρχει κάποια μελέτη που να αναδεικνύει ποίοι ήταν στην Ελλάδα και την ιστορική τους συμπεριφορά. Το 1880 εμφανίζονται στο φορολογικό σύστημα και στον εξωτερικό δανεισμό. Υπάρχει ένα μεγάλο ζήτημα, εάν μπορούμε να τους θεωρήσουμε κοινωνική τάξη με συγκεκριμένη συμπεριφορά. Σύμφωνα με τις πηγές, στην Ελλάδα οι συντεχνίες καταργήθηκαν νωρίς και στράφηκε η συζήτηση για την αγροτική παραγωγή και τους έμμεσους φόρους.
Παρόλο που υπάρχει μελέτη για την περίπτωση των νοικοκυραίων στο εξωτερικό τον 18ο-19ο αιώνα, για την Ελλάδα η μελέτη του δρ. Ζ. Αντωνάκη έρχεται να διαφωτίσει την κοινωνική αυτή ομάδα το 1821. Η μελέτη χωρίζεται σε δύο κεφάλαια, άνισης κατανομής μεταξύ τους. Το πρώτο μικρό κεφάλαιο παρουσιάζει την πολιτική εκπροσώπηση της κοινότητας της Αθήνας μέσα στην Επανάσταση και τα οικονομικά τους στοιχεία από το τοπικό στο εθνικό ταμείο (1824-1826). Σε αυτό το κεφάλαιο μέσα από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ) παρουσιάζεται το προφίλ, ο πλούτος και η πολιτική συμπεριφορά της κοινωνίας της Αθήνας. Στο δεύτερο κεφάλαιο επισημαίνεται ο ρόλος του Οδυσσέα Ανδρούτσου στην πολιορκία της Αθήνας. Στο πρώτο υποκεφάλαιο αναλύονται οι πολιτικές συγκρούσεις των θεσμών της εποχής που επέφεραν την συνέλευση στα Σάλωνα (1824). Στο δεύτερο υποκεφάλαιο παρουσιάζεται ο συγκρουσιακός ρόλος του Ανδρούτσου και η επιδρομή του στην Αθήνα. Στην εικόνα εξωφύλλου υπάρχει η γκραβούρα του F. Heger, Η θέα της Αθήνας, 1830.
Στην Εισαγωγή του βιβλίου αναφέρονται τα προβλήματα της έρευνας και η έλλειψη πηγών. Τονίζεται ο ρόλος των προεστών και αναφέρονται θέματα της οικονομίας της περιόδου. Γίνεται μια σύντομη ιστορική ανάλυση της ιστορίας της Αθήνας μετά το 1453. Στο πρώτο υποκεφάλαιο του πρώτου κεφαλαίου σκιαγραφείται ο ρόλος των νοικοκυραίων μέσα στην επανάσταση, οι οποίοι προσπαθούν να αυξήσουν τα μέλη τους στο κοινοτικό συμβούλιο. Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος γίνεται αρχηγός το 1822 και ο μελλοντικός του αντίπαλος, Ιωάννης Γκούρας, επιβλέπει το τοπικό ταμείο. Ο Άρειος Πάγος καταργείται και ο Ανδρούτσος ισχυροποιείται μέσα στην Προσωρινή Διοίκηση. Παρατίθεται ακόμα ο ρόλος των νοικοκυραίων πριν το 1825, ο οποίος αλλάζει μετά την συνέλευση των Σαλώνων. Γίνεται καταγραφή των νοικοκυραίων στη μελέτη μέσα από τα αρχεία και πώς αυτοί συμμετείχαν στις εθνικές προσόδους. Σύμφωνα με την μελέτη, οι νοικοκυραίοι σχετίστηκαν με την οικονομία και την επένδυσή τους στη γη. Αρχίζουν να διεκδικούν πολιτική εξουσία και το 1826 εισέρχονται στο σώμα των πολιτών. Συνενώνονται υπό τον Γκούρα με τους προεστούς και φαίνεται να κρίνουν την απόφαση να δολοφονηθεί ο Ανδρούτσος. Στο δεύτερο υποκεφάλαιο, αναφέρεται η προσπάθεια του Μιχαήλ Σούτσου να τακτοποιήσει τους λογαριασμούς της Επαρχίας των Αθηνών και τονίζεται ο ρόλος των εθνικών μύλων. Οι νοικοκυραίοι είχαν στην κατοχή τους, τους εθνικούς ελαιώνες και έδιναν εισφορές για στρατιωτικούς σκοπούς. Παρατίθεται λίστα με τις αμοιβές και τα έξοδά τους, με βάση τα αρχεία. Επίσης, γίνεται λόγος για την αναδιαμόρφωση της οικονομίας της Αθήνας. Οι νοικοκυραίοι γίνονται και αγοραστές, συμμετέχουν στους τελώνες και έχουν οικονομικές δραστηριότητες. Αυτό είχε ως συνέπεια να μειωθούν οι προεστοί.
Στο πρώτο υποκεφάλαιο του δεύτερου κεφαλαίου, παρατίθεται η σύγκρουση των καπεταναίων με τους αθηναίους προεστούς. Οι νοικοκυραίοι αρχίζουν να έχουν άνοδο και να καταλαμβάνουν θέσεις στον Άρειο Πάγο. Η διαμάχη του Αρείου Πάγου με τον Ανδρούτσο επέφερε την άλωση της Ακρόπολης και την απειλή του Δράμαλη. Παράλληλα, ο Ανδρούτσος ενίσχυε το Εθνικό Ταμείο για στρατιωτικούς εξοπλισμούς. Επίσης, ήθελε να καταλάβει την Ακρόπολη με συμμάχους τους νοικοκυραίους, οι οποίοι τελευταίοι τον προδίδουν το 1825. Στη συνέλευση των Σαλώνων, το 1824, ενισχύονται οι νοικοκυραίοι και αρχίζει η πολιτική του Ανδρούτσου στην Αθήνα. Αυτό επέφερε αλλαγή στους κοινωνικούς συσχετισμούς. Λαμβάνει τα χρήματα των προεστών και παράλληλα τους φρενάρει να ανέβουν οικονομικά. Η άφιξη, όμως, του Δρόσου Μανσόλα φέρνει την αμφισβήτηση της κυριαρχίας του Ανδρούτσου με την κατηγορία της σπατάλης. Η Διοίκηση του Κουντουριώτη αναλαμβάνει πρωτοβουλίες με αποτέλεσμα να οδηγηθεί η κατάσταση στη συνέλευση των Σαλώνων. Εκεί ψηφίζονται σκληρές αλλαγές με αποτέλεσμα η Αθήνα να βρίσκεται σε δυστυχία. Στο δεύτερο υποκεφάλαιο, παρουσιάζεται ο ρόλος του Ανδρούτσου μετά τα Σάλωνα, ο οποίος υιοθετεί νεωτερικές πρακτικές και συγκρούεται με τον Γκούρα. Ο Γκούρας τον κατηγορεί για προδοσία και παίρνει με το μέρος του τους νοικοκυραίους, οι οποίοι το 1825 αποκτούν πολιτική δύναμη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο Ανδρούτσος να στραφεί προς τους Οθωμανούς για να ενισχύσουν χρηματικά τον στρατό του, γίνοντας έτσι εχθρός της Αθήνας. Οι νοικοκυραίοι τάχθηκαν ανοιχτά κατά του Ανδρούτσου, ο Γκούρας χάνει, ο Ανδρούτσος παραδίδεται και οι Οθωμανοί χτυπούν την Αθήνα με τις δυνάμεις του Κιουταχή. Υπάρχουν ως αποτέλεσμα οικονομικές δυσκολίες των προεστών και των νοικοκυραίων και με την σειρά τους καταδικάζουν σε θάνατο τον Ανδρούτσο με την αιτιολογία της προδοσίας. Όπως διαφαίνεται, προεστοί και νοικοκυραίοι έκριναν το αποτέλεσμα χωρίς να δέχονται κριτική. Στο τέλος του βιβλίου, ο συγγραφέας παραθέτει ότι η Αθήνα αρχίζει να αναδιαμορφώνεται, να υπάρχει παρουσία ξένων δυνάμεων και να λειτουργεί πλέον βάσει νόμου.
Αυτό που εντυπωσιάζει στην συγκεκριμένη μελέτη είναι η συστηματική καταγραφή και ανάλυση των δεδομένων από τα ιστορικά αρχεία για την κοινωνική ιστορία της επαναστατικής περιόδου. Επιπλέον, ενέχει μια πρωτοτυπία γιατί είναι η πρώτη μελέτη που ασχολείται με τους νοικοκυραίους το 1821 και δεν υπάρχει αντίστοιχη εργασία στη βιβλιογραφία. Υπάρχουν εξαιρετικοί πίνακες με στοιχεία μέσα στο έργο και στα παραρτήματα που μπορούν να αποτελέσουν προϊόντα περαιτέρω μελέτης. Διαφωτίζονται περαιτέρω τα ιστορικά στοιχεία και εμπλουτίζονται οι ιστορικές γνώσεις για την εθνική μας ιστορία. Μπορεί κανείς να διερευνήσει τη συμπεριφορά της μεσαίας τάξης κατά την επαναστατική περίοδο και να δει τις πολιτικές επιλογές της. Η αξία του έργου διαφαίνεται στο ότι ο αναγνώστης, είτε ανήκει σε κάποιο ειδικό κοινό είτε όχι, μπορεί να παρακολουθήσει ένα επιμέρους θέμα της Ιστορίας, να προβληματιστεί και να εμπλουτίσει τις γνώσεις του. Τέλος, μπορεί ο αναγνώστης να ερμηνεύσει τη συμπεριφορά του Οδυσσέα Ανδρούτσου και να κρίνει τις επιλογές του.
Καταληκτικά, είναι ελπιδοφόρο χρόνια μετά την επέτειο των διακοσίων χρόνων από την επανάσταση του 1821 να γράφονται διατριβές και να εκδίδονται νέες μελέτες, που διαφωτίζουν σημαντικά κομμάτια της ιστορίας που είναι άγνωστα και να παρουσιάζονται με μια νέα οπτική και σύγχρονη θεώρηση, αποδεικνύοντας τον σημαντικό ρόλο της κοινωνίας στην απελευθέρωση και τη δημιουργία του σύγχρονου κράτους. Αυτές οι μελέτες έρχονται να επιβεβαιώσουν τις γενικές απόψεις και να εμπλουτίσουν την γενική εικόνα της Παγκόσμιας – και όχι μόνον- Ιστορίας.
Νίκος Παγώνης
Ιστορικός- Αρχαιολόγος
Φιλόλογος
