Όψεις της αντίστασης στο Αμάρι

 Ι. Η «ηρωική» Σάτα.

Αναμφίβολα σημαντικό κεφάλαιο στην παγκόσμια ιστορία του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου αποτελεί η ιστορία που διαδραματίστηκε πάνω στο νησί της Κρήτης. Ακόμη και στις μέρες μας υπάρχουν σημεία στους τόπους της που μαρτυρούν ότι κάτι σημαντικό έγινε στο νησί, ότι ο πόλεμος άφησε εδώ πέρα τα ίχνη του. Υπάρχουν όμως και οι μαρτυρίες ανθρώπων εν ζωή ή μη που μας μιλούν για αυτό το παρελθόν. Είναι αυτά τα διαχρονικά ζωντανά ίχνη που παρουσιάζουν τις αφανείς πλευρές ενός σκληρού πολέμου.[1] Το νησί βρέθηκε στη δίνη αυτού του πολέμου και η απόφαση σε αυτές τις περιστάσεις για αντίσταση κατά του κατακτητή δεν είναι εύκολη. Όσοι όμως την πήραν υπάκουαν σε αυτό που τους επέβαλλε η συνείδησή τους και καθόρισαν την πορεία τους μέσα στο πλαίσιο επιλογών που έδινε το νησί για την εκδήλωση πράξεων εναντίον του εχθρού.

Το Αμάρι έχει καταχωρηθεί στη διεθνή βιβλιογραφία ως τόπος σημαντικός για την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.[2] Δεν είναι μόνο η συνολική αντίσταση των κατοίκων της επαρχίας εναντίον του κατακτητή, αλλά και η δράση συγκεκριμένων δικτύων που δραστηριοποιούνταν εναντίον του εχθρού με οργάνωση του Συμμαχικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής. Επιπλέον το Αμάρι ήταν και τόπος μαρτυρίου, αφού τα αντίποινα των Γερμανών έπληξαν με τρόπο ολοκληρωτικό χωριά της επαρχίας. (Λοχριά, Βρύσες, Γερακάρι, Δρυγιές, Σμιλές, Καρδάκι, Γουργούθοι, Άνω Μέρος) Ως τόπος ενεργοποίησης δικτύων ποικίλων αντιστασιακών δράσεων όπως η φιλοξενία και φυγάδευση στρατιωτών της συμμαχίας, η λειτουργία ασυρμάτων, η τροφοδοσία αντάρτικων ομάδων και η στελέχωση των ομάδων αυτών, το Αμάρι και οι άνθρωποί του έπαιξαν καθοριστικό ρόλο. Η απαγωγή του στρατηγού Κράιπε δύσκολα θα μπορούσε να επιτευχθεί χωρίς την ενεργή ή παθητική βοήθεια του πληθυσμού της Επαρχίας.

Το Αμάρι συνδέεται με πολλούς τρόπους με την περιοχή του αεροδρομίου Τυμπακίου. Η γειτνίασή τους γεωγραφικά επηρέασε τη ζωή των κατοίκων της Επαρχίας αλλά και ανέδειξε σε ακόμη πιο σημαντικό κέντρο κατασκοπείας ιδιαίτερα τις νότιες περιοχές του Αμαρίου. Ο λόγος για τη Σάτα που σύμφωνα με μαρτυρίες υπήρξε από εκεί καθημερινή παρακολούθηση των κινήσεων στο αεροδρόμιο και έγκαιρη μετάδοση των πληροφοριών μέσω ασύρματου που τα χρόνια της Κατοχής λειτούργησε στην περιοχή. Παρακολούθηση αλλά και σαμποτάζ όταν ο καιρός είχε πια ωριμάσει για επιθετικές ενέργειες. Επιπλέον όταν το Φεβρουάριο του 1942 εκδιώχθηκε βίαια ο πληθυσμός του Τυμπακίου από τις οικίες του, οικογένειες από εκεί μετοίκησαν στη Σάτα και στο κοντινό χωριό Ρίζικας.[3]

Τον Απρίλιο του 1942 φτάνει στην Κρήτη ο Άγγλος Αξιωματικός Τομ Νταμπάμπιν ως υπεύθυνος Ανατολικής Κρήτης του Συμμαχικού Στρατηγείου.
Αρχές Μαΐου 1942, βρίσκεται εγκατεστημένος με τον ασύρματό του στο χωριό Σάτα Αμαρίου στη θέση Καλοθιανά. Ασυρματιστής του ο Αριστείδης Παραδεισανός. Η περίοδος ήταν ιδιαίτερα κρίσιμη για τους συμμάχους, αφού ο Ρόμελ Ιούνιο του 1942 βρισκόταν στο Ελ Αλαμέιν και απειλούσε το Κάιρο. Κάθε πληροφορία για τις κινήσεις στα αεροδρόμια της Κρήτης ήταν πολύτιμη.  Από αυτά γινόταν κυρίως ο ανεφοδιασμός των γερμανικών δυνάμεων. Σε αυτές τις συνθήκες η λειτουργία ασυρμάτου στη Σάτα δεν ήταν τυχαία. Η γειτνίαση με το Τυμπάκι κρατούσε τον ασύρματο στα χαμηλά σε έναν τόπο που οι άνθρωποί του είχαν αποδείξει στους συμμάχους την πίστη τους στον Αγώνα.[4] Καθόλου τυχαία η επιλογή της Σάτας. Την περίοδο των σαμποτάζ των αεροδρομίων της Κρήτης, Ιούνιο του 1942, από τη Σάτα κίνησαν σαμποτέρ για το Τυμπάκι όμως δεν προχώρησαν σε ενέργειες μόλις διαπίστωσαν πως τα αεροπλάνα είχαν μετασταθμεύσει σε άλλα αεροδρόμια.[5] Tην περιγραφή της ομάδας κάνει ο Τομ Νταμπάμπιν: «Όταν ξανακατεβήκαμε στα χαμηλά βρήκα μια μεγάλη ομάδα να κινείται λαθραία στους ελαιώνες της Σάτας. Πυρήνας ήταν μια περίπολος που είχε έρθει για επίθεση στα αεροπλάνα στο γειτονικό αεροδρόμιο».

Για τη «χώρα των Λωτοφάγων» ή αλλιώς Lotus Land, όπως ήταν η κωδική ονομασία του Αμαρίου στη βρετανική κατασκοπεία, δε θα μπορούσε να κάνει καλύτερη περιγραφή των συνθηκών που επικρατούσαν εκεί παρά μόνο ο Τομ Νταμπάμπιν. Αυτός ήταν που ήξερε ανθρώπους ντόπιους, της απόλυτης εμπιστοσύνης, αυτός ήταν που ήξερε κάθε σπηλιά και μιτάτο στην περιοχή του Ψηλορείτη.[6] «Ο Κώστας και ο Γιώργος ο Αμερικάνος (Γιώργος Δουνδουλάκης, Force 133, αργότερα στην αμερικανική OSS, (1921-2007) γύρισαν με πληροφορίες σχετικά με τις δυνάμεις και τις θέσεις του εχθρού, τις οποίες ο Alec (Alexander Tarves) μετέδωσε μέσω ασυρμάτου. Είχαν κανονίσει να με μεταφερθούμε στη Σάτα, το χωριό του Κώστα (Παραδεισανού) και του Γιώργου (Βοσκάκη). Εκεί η τροφοδότηση θα ήταν ευκολότερη και θα ήμασταν ασφαλείς, μεταξύ γνωστών και όχι μεταξύ ατόμων αμφιβόλων φρονημάτων όπως ήταν οι κάτοικοι κάποιων παράκτιων χωριών».[7] Ο Κωστής Μιχαήλ Παραδεισανός είχε υποκλέψει τα σχέδια του αεροδρομίου του Τυμπακίου.[8] Ήταν ο έμπιστος του Tom. Αυτά έγιναν το 1942. Μέσα στο 1943 δύο σημαντικά και πιστά μέλη της κατασκοπείας από τη Σάτα θα εκτελεστούν από τους Γερμανούς στις φυλακές της Αγυιάς Χανίων: Ο Δημόκριτος Βοσκάκης και ο εύελπις Γεώργιος Τυράκης του Μιχαήλ. Είχαν συλληφθεί με προδοσία ο πρώτος στα τέλη Δεκεμβρίου 1942 και ο δεύτερος αρχές του 1943. Η Σάτα είχε πια γίνει στόχος των γερμανικών επιδρομών, γεγονός που δεν πτόησε τους κατοίκους της, ούτε έκαμψε τη πίστη τους στον αγώνα κατά του ναζισμού.

Δύο χρόνια αργότερα τον Ιούλιο του 1944 θα πραγματοποιηθεί ένα σημαντικό σαμποτάζ τόσο στο στρατόπεδο των Γερμανών στα Μακρυμαλλιανά όσο και στο φυλάκιο που είχαν στη θέση Ξεροκάμπια, απ’ όπου και επόπτευαν όλο τον κόλπο της Μεσαράς και το αεροδρόμιο. Επικεφαλής της ομάδας σαμποτάζ υπήρξε ο Γεώργιος Τζίτζικας που εκτελούσε εντολές του Πετρακογιώργη. Το σαμποτάζ υπήρξε επιτυχές και προξένησε φθορές και θύματα στον εχθρό, κυρίως με την τοποθέτηση ναρκών στο οδικό δίκτυο της περιοχής.[9] Είχε προηγηθεί επίθεση στον καταυλισμό με χειροβομβίδες. Περιγράφει την περιοχή αυτή ο Τζίτζικας: «Ο καταυλισμός τούτος (ενν. στα Μακρυμαλλιανά) είναι περικυκλωμένος με διπλά συρματοπλέγματα και νάρκες, μία έκτασις τέσσερα έως πέντε τετραγωνικά χιλιόμετρα. Η δύναμις εις άνδρας υπερβαίνει τους χιλίους. Μία γραμμή λόφων παράλληλη με τη θάλασσα σχηματίζουν την άμυνα του κόλπου της Μεσαράς. Έχουν ξεκουφώσει τους λόφους αυτούς και μ’ έναν υπόγειο διάδρομο επικοινωνούν όλα τα πυροβολεία και οι αποθήκες πυρομαχικών. Στη γραμμή αυτή έχουν στήσει οκτώ τεράστια κανόνια επακτίου αμύνης και πολλά άλλα μικρότερα και αντιεροπορικά. Έχουν κάνει ένα πολύ δυνατό φρούριο. […] Έχουν χτίσει σπίτια, παράγκες, πηγάδια, περιβόλια, ζουν, τέλος πάντων, σαν αγάδες σ’ αυτήν την όμορφη ακρογιαλιά.»[10] Από εκεί θα είναι τα περισσότερα υλικά πολέμου που αργότερα θα επαναχρησιμοποιηθούν στο Αμάρι.

Από αριστερά: Γιώργος Τυράκης, Στέφανος Σημαντήρας, Εμμανουήλ Μαράκης.

IΙ. Η φωτογραφία.

Στο πίσω μέρος της η φωτογραφία (φωτ.1) αναγράφει «στου παπά το Λάκκο 1943». Πρόκειται για ένα μικρό οροπέδιο στο Ψηλορείτη με μιτάτα ανάμεσα σε πρίνους και χαμηλή βλάστηση, σε υψόμετρο περίπου 1500 μέτρων, ακριβώς στα μέρη πάνω από το Φουρφουρά. Σε κοντινή απόσταση από το σημείο βρίσκονται σπηλιές (Καχτάκι, Καλλέργη σπήλιος) όπου στην Κατοχή λειτούργησε ο ασύρματος. Φωτογραφίζονται μέλη της αντάρτικης ομάδας από το Φουρφουρά Αμαρίου,  η οποία ανέγραφε στα πηλίκια και στους μπερέδες της τα αρχικά Ε.Ο.Ψ., δηλαδή Εθνική Οργάνωση Ψηλορείτης. Οι ίδιες οι γυναίκες του χωριού τα είχαν ράψει πάνω σ’ αυτά. Στη φωτογραφία εικονίζονται και οι πρωταγωνιστές της δικής μας ιστορίας. Οι τρεις τους συναντήθηκαν εκεί στο βουνό και συνδέθηκαν στον αγώνα για την Ελευθερία με δεσμά που διατηρήθηκαν σε όλη τους τη ζωή. Η φωτογραφία είναι τραβηγμένη κατά τους θερινούς μήνες, αφού δε διακρίνεται χιόνι. Η ομάδα είναι εφοδιασμένη με συμμαχικό εξοπλισμό, στολές-κυάλια, καθώς έπρεπε να δείχνει και στην εμφάνιση ότι επρόκειτο για ένοπλο σώμα και όχι για άτακτους πολίτες, ώστε να αποφευχθούν αντίποινα και συνέπειες στον άμαχο πληθυσμό για εμπλοκή του σε πολεμικές δράσεις.[11]

Ο Γιώργης Τυράκης τον Ιούλιο με Αύγουστο του 1943 βρισκόταν στη Μέση Ανατολή. Θα πρέπει να τοποθετήσουμε τη λήψη της φωτογραφίας αρχές καλοκαιριού του έτους αυτού, ίσως μέσα στον Ιούνιο, πριν τη συνάντηση του Τυράκη με τον Πάτρικ Λη Φέρμορ. Η αναφορά υπ. αριθμόν 4 του Φέρμορ προς τη Διεύθυνση Ειδικών Επιχειρήσεων (Δ.Ε.Ε.) είναι γραμμένη στις 11 Ιουλίου 1943, καθώς κατέβαιναν από το βουνό μαζί με τον Τυράκη. Στη βιαστική αυτή αναφορά του προς το Συμμαχικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής κάνει λόγο για τα σαμποτάζ των βρετανικών Ειδικών Ναυτικών Δυνάμεων στο αεροδρόμιο στο Καστέλι και σε μια αποθήκη καυσίμων στα Πεζά. Τα σαμποτάζ ήταν επιτυχημένα και ο Φέρμορ τελειώνει την αναφορά που την ίδια μέρα έπρεπε να επιδοθεί στον κομιστή γράφοντας: «Δεν προλαβαίνω να γράψω περισσότερα τώρα, το πλοίο αναχωρεί απόψε».[12] Στο πλοίο αυτό πρέπει να επιβιβάστηκε ο Γιώργος Τυράκης, παίρνοντας το δρόμο για τη Μέση Ανατολή.

 Είχε προηγηθεί η γερμανική επίθεση στη θέση του ασυρμάτου στην περιοχή Κακτάκι στο Ψηλορείτη πάνω από τον Φουρφουρά στις 8 Μαΐου 1943.[13] Μετά τη επίθεση από την οποία διασώθηκε ο ασύρματος με την έγκαιρη ειδοποίηση των ανταρτών από τον Ιπποκράτη Αντωνάκη, η ομάδα υποστήριξης μετακινήθηκε. Ίσως τότε και αφού είχαν πια καταλαγιάσει τα πράγματα η ομάδα ανταρτών, ανάμεσά τους, ο Στέφανος Σημαντήρας και ο Εμμανουήλ Μαράκης, από το Φουρφουρά να βρέθηκε δυικότερα από το Καχτάκτι στη θέση «του παπά ο λάκκος». Ο ίδιος ο Τυράκης αφηγείται: «Μετά το σαμποτάζ (ενν. εις το Καστέλι Πεδιάδος) είχανε’ ρθεί στη μεριά του Τσούτσουρο. Όχι Τσούτσουρο, στους Καλούς Λιμένες, κάπου εκεί, δε θυμάμαι την τοποθεσία, για να φύγουνε (ενν. οι κομάντος) για τη Μέση Ανατολή. Τότε επήγα κι εγώ κάτω […]. Είχα κάτι αλληλογραφία, να τη δώσω στο Σουρή, ο οποίος’ θελα τηδώσει, αυτή την εντολή είχα, να τη δώσει για τη Μέση Ανατολή, να φύγει, στο καράβι».[14] Ο κομιστής, λοιπόν, της αναφοράς αρ. 4 της 11ης Ιουλίου 1943 προς το Νικόλαο Σουρή και τελικά προς το Στρατηγείο στο Κάιρο υπήρξε ο ίδιος ο Γιώργος Τυράκης. Αν και δεν ήταν  προγραμματισμένο να ταξιδέψει τότε ο ίδιος, μετά από μια ξαφνική γερμανική επιδρομή κοντά στο σημείο αναχώρησης, βρέθηκε πάνω στο καράβι και μετά από ώρες στη Μάρσα Ματρούχ.

Η διαδρομή του στη Μέση Ανατολή περιελάμβανε τους εξής σταθμούς: έμεινε στο Κάιρο, στην περιοχή της Ηλιούπολης, κατόπιν  εκπαιδεύτηκε στη Σχολή 126 της Χάιφας και τέλος στα αλεξίπτωτα στο Ραμάτ Νταβίντ της Παλαιστίνης. Επέστρεψε στην Ηλιούπολη για ενάμιση με δύο μήνες και το Φεβρουάριο του 1944 ξεκίνησε την αποστολή για την Απαγωγή του Γερμανού Στρατηγού Διοικητή του Φρουρίου Κρήτης μαζί με τον Πάτρικ Λη Φέρμορ και τον Στάνλεϋ Μόςς.[15] Στον ατομικό του φάκελο αναγράφεται πως τον Αύγουστο του 1943 επιστρατεύτηκε στη «Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή» (ALMILLMISS).[16]

            Ήδη από την περίοδο της μάχης της Κρήτης ο Γεώργιος Τυράκης είχε επιδείξει σημαντικές ηγετικές αρετές, κυρίως όμως είχε δώσει δείγματα άμεσα της μαχητικότητάς του και του ακέραιου χαρακτήρα του. Υποστηρίζουμε πως εκεί στα πεδία των μαχών, αλλά και στο αλβανικό μέτωπο, ο Γεώργιος Τυράκης, έθεσε τον εαυτό του στην υπηρεσία του αγώνα κατά του κατακτητή και με τη δράση του προκάλεσε την εμπιστοσύνη των συμμαχικών δικτύων που τότε δημιουργούνταν στο νησί. Τις αρετές αυτές τις επέδειξε στο σαμποτάζ της Δαμάστας (8 Αυγούστου 1944), όπου υποστηρίζουμε φάνηκε το μέγεθος του ανδρός, αφού ο άμεσος κίνδυνος μιας τέτοιας δράσης σε επιχειρησιακές συνθήκες διαφορετικές από αυτές της απαγωγής του στρατηγού Κράιπε ήταν τεράστιος. Όμως ακόμη πιο πριν, ήδη από τις απαρχές της εμφάνισης των Γερμανών στο νησί, ο Γιώργης Τυράκης επέδειξε εκείνα τα χαρακτηριστικά τα οποία τον ανέδειξαν σε ένα ικανό στέλεχος σημαντικών αντιστασιακών δράσεων στην κατεχόμενη Κρήτη.

            Οι απλοί κάτοικοι του νησιού, με όποιο τρόπο και με όποια μέσα βρέθηκαν στα πεδία των μαχών, θα αντισταθούν σχεδόν άοπλοι σε τέτοιο βαθμό απέναντι στους Ναζί που η γερμανική προπαγάνδα να κάνει λόγο για «ανθρωποσφαγή» των στρατιωτών της.[17] Έκπληκτοι σ’ αυτό που αντίκριζαν στα πεδία των μαχών, επικαλούνταν την «κακή» κατ’ αυτούς μεταχείριση των αιχμαλώτων τους, χωρίς αποτελέσματα. Στην προτροπή του δοσίλογου πρωθυπουργού Γεωργίου Τσολάκογλου «Κρήτες […] σταματήσατε!», οι Κρητικοί έδωσαν με αυτοθυσία έναν ηρωικό και άνισο αγώνα απέναντι στις δυνάμεις του ολοκληρωτισμού. Αγώνας όμως που τελικά κερδήθηκε λίγα χρόνια αργότερα.

            Ο Γεώργιος Τυράκης ήταν από εκείνους που δεν σταμάτησαν… Η σημαντική μαρτυρία του επιβεβαιώνει την ιστορική έρευνα για τη συμβολή των άοπλων πολιτών στα πεδία των μαχών στα περίχωρα του Ρεθύμνου, την αδυναμία του απροετοίμαστου για μάχη και απογυμνωμένου από άντρες και ικανό οπλισμό ελληνικού τακτικού στρατού, τη μαχητικότητα που επέδειξαν ιδιαίτερα στο Ρέθυμνο πολίτες και ένστολοι απέναντι σε έναν αδίστακτο εισβολέα. Η καταγραφή των λόγων του Γιώργη Τυράκη από τον ιστορικό Αντώνη Σανουδάκη στο βιβλίο «Επιχείρηση Κράιπε Γιώργη Τυράκη» αποτελεί μέσα στην βιβλιογραφία της περιόδου την πιο αξιόπιστη μαρτυρία για το γεγονός της απαγωγής. Συμπληρώνω εγώ μια από τις πιο αξιόπιστες και σημαντικές μαρτυρίες και για τη Μάχη της Κρήτης.

            Ο Γιώργος Τυράκης θα λάβει μέρος στη Μάχη της Κρήτης ήδη μπαρουτοκαπνισμένος από τα πεδία μαχών στο αλβανικό μέτωπο. Ακολουθώντας την 5^η Μεραρχία Κρήτης ως επιστρατευμένος θα βρεθεί στην πρώτη γραμμή στα υψώματα «Πούταν όρη» απέναντι από την οροσειρά της Τρεμπεσίνας.[18]

            Κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης ο Γιώργος Τυράκης θα καταλάβει έγκαιρα τη σημασία της αξιοποίησης του άμαχου πληθυσμού στις στρατιωτικές επιχειρήσεις σε συνεργασία με τις λειψές στρατιωτικές τακτικές δυνάμεις στο πεδίο των μαχών. Για το λόγο αυτό θα απαιτήσει από τους ανωτέρους του να ηγηθούν των άτακτων δυνάμεων και δίνοντας το παράδειγμα από κοινού να χτυπήσουν τις μονάδες των αλεξιπτωτιστών με τη συνδρομή και των συμμαχικών δυνάμεων.[19] Η μονάδα του κινήθηκε στη διαδρομή από το Ρισβάν Μετόχι στο Χρωμοναστήρι και από εκεί στον Άγιο Γεώργιο Περιβολίων, όπου και δόθηκαν οι σφοδρότερες μάχες.  Ο Τυράκης πολέμησε, ηγήθηκε και διακρίθηκε κερδίζοντας την εμπιστοσύνη του λόχου του, καθώς και των πολιτών που τους συνέδραμαν στις επιχειρήσεις. Για να κατανοήσουμε, λοιπόν, τη δράση του Γεωργίου Τυράκη στις απαρχές της οφείλουμε να εξετάσουμε το γενικότερο πλαίσιο της Μάχης της Κρήτης και το χρονικό διάστημα που ακολούθησε αυτής.[20] Στις συνθήκες αυτές ενυπάρχει η διαμόρφωση της μαχητικής αντίληψης του Γεωργίου Τυράκη. Ο κατακτητής έπρεπε να ηττηθεί με κάθε μέσο.

            Άμεσα μετά το τέλος της μάχης και την τελική κατάκτηση του νησιού από τη Βέρμαχτ, ο Γιώργος Τυράκης θα κληθεί να συμμετάσχει σ’ ένα σημαντικό δίκτυο φυγάδευσης, προστασίας και φιλοξενίας των στρατιωτών των συμμαχικών δυνάμεων που δεν μπόρεσαν να εγκαταλείψουν το νησί μετά τη Μάχη της Κρήτης και εγκλωβίστηκαν σ’ αυτό.[21] Η οργάνωση των αντάρτικων ομάδων, της κατασκοπείας και των δικτύων φυγάδευσης στρατιωτών και κομάντος της συμμαχίας στη Μέση Ανατολή δε θα μπορούσε να είναι επιτυχής χωρίς την υποστήριξη από το γηγενή πληθυσμό σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό συμμετοχής. Στο Αμάρι βρήκαν φιλοξενία στρατιώτες της συμμαχίας στο δρόμο τους για τα νότια παράλια της Κρήτης και με τελικό προορισμό τα βόρεια παράλια της Αφρικής. Η φωτογραφία του 1943 πετυχαίνει το Γιώργο Τυράκη, ακριβώς την περίοδο λειτουργίας και συντονισμού των δικτύων κατασκοπείας πάνω στο νησί.