Ο σοφός και ενάρετος πολίτης της Χαιρωνείας Πλούταρχος ,ο αδέκαστος ιστορικός και σπουδαίος πνευματικός άνθρωπος, πάντα θα μας τέρπει και θα μας διδάσκει με τις απέραντες μορφωτικές και λογοτεχνικές του αξίες, τις οποίες μέχρι σήμερα δεν τις άλλαξε - πείραξε η σκληρή δοκιμασία του χρόνου.
Στο έργο του Δημήτριος -Αντώνιος, από τους παραλλήλους βίους, ασχολείται ως γνωστό στο πρώτο μέρος με τον Δημήτριο τον επονομαζόμενο Πολιορκητή, τον σπουδαίο επίγονο - διάδοχο (οι όροι καθιερώθηκαν από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη) του Μ. Αλεξάνδρου και στο δεύτερο μέρος με τον Μάρκο Αντώνιο, τον ισχυρό άνδρα της β' Ρωμαϊκής Τριανδρίας (43 π.Χ.).
Στο β' μέρος λοιπόν “Αντώνιος” Παρ. 69 στίχοι 6,7,8,9 γράφει, ότι ο Μάρκος Αντώνιος μετά την ήττα – συντριβή που υπέστη στο Άκτιο (31 π.Χ.), “εγκαταλείψας την πόλιν και τας μετά των φίλων διατριβάς (συναναστροφές - παρέες) κατεσκεύαζεν οίκησιν ενάλιον (παραθαλάσσια κατοικία) δίπλα στον φάρο της Αλεξάνδρειας, “εις την θάλασσαν χώμα προβαλών”, έκαμε δηλ. επιχωμάτωση λόγω της λιμνοθάλασσας.”Και διήγεν αυτόθι φυγάς ανθρώπων”.Ζούσε δηλ. εκεί μακριά από τους ανθρώπους. Ισχυριζόταν δε (έφασκεν δε) ότι αγαπά και ζηλεύει τη ζωή του Τίμωνα, γιατί και αυτός είχε πάθει παρόμοια, δηλ. είχε αδικηθεί και είχε νιώσει την αχαριστία των φίλων. Για τον λόγο αυτό άρχισε να αισθάνεται δύσκολα με όλους τους ανθρώπους και να μην τους έχει εμπιστοσύνη (πάσιν ανθρώποις απιστείν και δυσχεραίνειν).
Ποιος όμως ήταν ο Τίμων ο Αθηναίος του οποίου η ζωή ήταν όμοια με του Αντωνίου ,που γι αυτό τον αγάπησε και τον ζήλεψε;Πολλοί έγραψαν για τη ζωή του Τίμωνα ακόμη και ο σπουδαίος Νεάνθης ο Κυζικηνός (Κύζικος , πόλη στην Προποντίδα απέναντι από το Βυζάντιο), που έγραψε τη βιογραφία του.
Εμείς πάλι θα ασχοληθούμε με τις πληροφορίες που μας δίνει ο Πλούταρχος και μάλιστα συνέχεια την παράγραφο που προαναφέραμε. Θα εξετάσουμε δηλ. την παραγ. 70 (Ο) στην οποία γράφει τα εξής: Ο δε Τίμων ήταν Αθηναίος, έζησε κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο (431-404 πX) και “κωμωδείται” από τον Αριστοφάνη (Όρνιθες1549, Λυσιστράτη 809 - 815 ως το εξακρίβωσα), ως άνθρωπος δυσμενής (αρνητικός, εχθρικός),μισάνθρωπος, o οποίος δεν έκανε παρέα με κανένα, ούτε μιλούσε με κανένα (έντευξιν). Κάποτε όμως συναντήσας τον Αλκιβιάδη, που μόλις είχε εκλεγεί στρατηγός “τον ησπάζετο (ασπασμός) και τον κατεφίλει προθύμως”.Ένας φίλος του (ο μοναδικός) ο Απήμαντος τον ρώτησε ,γιατί τόσοι ασπασμοί με τον Αλκιβιάδη; Ο Τίμων του απάντησε : Το έκαμα γνωρίζοντας οτι θα γίνει αίτιος πολλών κακών για τους Αθηναίους, όπως και έγινε. ”Ειδώς πολλών Αθηναίοις κακών αίτιος έσοιτο” (έσοιτο ευκτική μέλλοντος του Ειμί – είμαι, η οριστική μέλλοντος είναι έσομαι.)
Κάποτε πάλι συνεχίζει ο Πλούταρχος συνέτρωγε με τον Απήμαντο στη γιορτή των νεκρών “της των χοών ούσης εορτής” (2η μέρα των Ανθεστηρίων προς τιμή του Διονύσου). Μετά το τέλος της εορτής λέγει, η σκοτεινή φυσιογνωμία της Αθήνας, ο Απήμαντος : Πόσο καλό ήταν το συμπόσιό μας! Ο δε Τίμων του απάντησε: Θα ήταν αν δεν παρευρισκόσουν εσύ. “Είγε συ μη παρής” (πάρειμι).
Ακολουθεί όμως και το εξής καταπληκτικό. Μία ημέρα που οι Αθηναίοι είχαν συνέλευση (Αθηναίων εκκλησιαζόντων), παρουσιάστηκε ο Τίμων “και αναβάς επί το βήμα. είπε στους Αθηναίους, αφού επικράτησε απόλυτη σιωπή αλλά και αμηχανία για το παράδοξο του θεάματος, "Ω Άνδρες Αθηναίοι” υπάρχει σε μένα ένα μικρό οικόπεδο και εκεί έχει φυτρώσει μία συκιά, από την οποία συχνά κρεμούνται πολλοί πολίτες (απήγξατο, απαγχονίζω, από + αγχόνη το άγχω - άγχος, σφίγγω, πνίγω). Επειδή λοιπόν θέλω να κάμω μια οικοδομή ,σκέφτηκα να το προαναγγείλλω δημόσια, ότι όποιοι θέλουν από σας ,πριν να κόψω τη συκιά, να σπεύσουν να κρεμαστούν. (πριν εκκοπήναι την συκήν απάγξωνται.)
Όταν ο Τίμων πέθανε “ετάφη παρά την θάλασσαν”, μάλλον μεταξύ Γλυφάδας και Βουλιαγμένης. Το κύμα σιγά-σιγά “κατέστησε τον τάφον απροσπέλαστον και άβατον ανθρώπω”. Υπάρχει δε επιγραφή, που αποδίδεται στον ίδιο και έγραφε: “Αφήνοντας μια ζωή δυστυχισμένη αναπαύoμαι εδώ.Το όνομά μου δεν θα το μάθετε – πληροφορηθείτε, (ου πεύσεσθε – μέλλων πληθ. οριστικής του ρήματος πυνθάνομαι- πληροφορούμαι < πυθία)
Τώρα, όπως έγραψα και παραπάνω, πολλοί ασχολήθηκαν με τον χαρακτήρα αυτού του ανθρώπου, τόσο παλαιότερα όσο και μεταγενέστερα. Μην ξεχνάτε οτι ο Σαίξπηρ έγραψε “Τίμων ο Αθηναίος”, όπως και ο Μολιέρος "Ο Μισάνθρωπος”.
Πρέπει όμως να γράψουμε και δυο λόγια για τον χαριέστατο Λουκιανό (2ος αιώνας π.Χ.), που ασχολήθηκε με τον Τίμωνα, για να δούμε μεταξύ των άλλων, έστω και αμυδρώς, την απέραντη εφευρηματικότητα – ευρηματικότητά του και την πλούσια σατιρική του διάθεση.
Γράφει λοιπόν ότι ο Τίμων έγινε μισάνθρωπος εξαιτίας της αχαριστίας των ανθρώπων, που του πήραν όλη την περιουσία, καθώς ήταν και καλόκαρδος αλλά και ευκολόπιστος, μένοντας τελικά πάμπτωχος. Όλοι του γύρισαν την πλάτη και κυρίως οι τα μέγιστα ευεργετηθέντες, δείχνοντας από τότε ότι η αχαριστία είναι το παιδί της ευεργεσίας. Πάντως ο Λουκιανός δράττεται της ευκαιρίας για να πει αλήθειες, όσον αφορά τον ανθρώπινο χαρακτήρα , όπως επίσης και να χλευάσει τους ψευτορήτορες, τα παράσιτα της κοινωνίας και τους κόλακές της (δες τα σημερινά λιβανιστήρια), όπως επισης να διαπομπεύσει αδυσώπητα τη μικρότητα των θεών κυρίως των δώδεκα.
Στην αρχή του έργου του ο Τίμων ή μισάνθρωπος ασκεί αρνητική κριτική στον πολυθεϊσμό, η οποία σε ορισμένα σημεία εκτρέπεται σε διαπόμπευση και διακωμώδηση άνευ προηγουμένου.Όλα τα αποδιδόμενα επίθετα στον Δία είναι επινοήματα των ποιητών. Οι αποδιδόμενες μετεωρολογικές πράξεις της παντοδύναμης δύναμής του και οργής (κεραυνός, αστραπή, βροντή) είναι καπνός και μάλιστα ο κεραυνός είναι σβηστός και έτσι η αδικία μένει ατιμώρητη. Ο διασυρμός των ιδιοτήτων του Δία συνεχίζεται και κυρίως των ερωτογενών αισχρουργιών του, με αυξανόμενη ένταση αλλά και έκταση.
Τέλος διαβάζουμε την κραυγή του Τίμωνα προς τον Δία να ξυπνήσει από τον βαθύ του ύπνο ,διότι υπερέβαλλε ακόμη και τον Επιμενίδη μήπως και τιμωρήσει την τόση αδικία και κυρίως τη δική του.
Διαβάζοντας τώρα το όνομα "Επιμενίδης” το μυαλό μας πηγαίνει στον πατριώτη μας και για τούτο θεωρώ αναγκαίο να γράψουμε ορισμένα για όσους δεν τον γνωρίζουν. Ο άνθρωπος αυτός ήταν σοφός, μάντης - προφήτης, θρησκευτικός διδάσκαλος, σύγχρονος δε του Σόλωνα ( 6ος αιώνας π.Χ.) και καταγόταν από την Κνωσό ίσως όμως και από τη Φαιστό. Σύμφωνα με τον μύθο , ο πατέρας του τον είχε στείλει να βρεί ένα πρόβατο, που είχε φύγει από το κοπάδι. Ψάχνοντας μπήκε σε μια σπηλιά και ίσως από την κούραση αποκοιμήθηκε και ξύπνησε μετά 57 χρόνια (Επιμενίδειος ύπνος). Όταν ξύπνησε και βγήκε από τη σπηλιά, είδε ότι όλα ήταν αλλαγμένα. Τελικά βρήκε τον αδερφό του αλλά σε βαθειά γεράματα, ο οποίος του είπε όλη την αλήθεια. Οι Έλληνες που έμαθαν την ιστορία αυτή θαύμασαν τον Επιμενίδη και τον θεώρησαν αγαπημένο των θεών, όπως μας πληροφορεί ο Διογένης ο Λαέρτιος. Επομένως δεν είναι περίεργο γιατί οι Αθηναίοι κάλεσαν τον φιλόσοφο και ιερέα Επιμενίδη , με τις ευλογίες βέβαια και του μαντείου των Δελφών, να καθαρίσει – εξαγνίσει την Αθήνα από το Κυλώνειο άγος.
O Κύλων ήταν ολυμπιονίκης και θέλησε να πάρει την εξουσία. Ακολούθησαν ως συνήθως συγκρούσεις και σφαγές. Μετά όμως “βρήκαν” τους Αθηναίους θεομηνίες και άλλα δεινά – παθήματα, τα οποία αποδόθηκαν στη σφαγή των οπαδών του Κύλωνα, όπως μας πληροφορεί ο Πλούταρχος στο έργο του Σόλων 12. Ευτυχώς σήμερα η εξουσία μετακυλίεται ομαλά.
Τώρα για τη λέξη “άγος” πρέπει να γράψουμε οτι σημαίνει μίασμα , κατάρα, ενοχή.
Η λέξη αυτή βγαίνει από το ρήμα άζω – ομαι, που σημαίνει σέβομαι , τιμώ αλλά και φοβάμαι. Υπάρχει όμως και το άλλο “άγος” το οποίο έχει αντίθετη έννοια δηλαδή σημαίνει άγιος , αγνός κτλ. Πως όμως ξεχωρίζεται η σημασία καθενός; Αυτό μας το δίδαξε η Ιωνική γλώσσα .Η γλώσσα μας αυτή μας πληροφορεί οτι το “άγος” έχει δύο θέματα από το αρχικό “Αγ-”. Πώς τώρα γίνεται ο διαχωρισμός ; Εκείνο που παίρνει δασεία “ἅγος” σημαίνει άγιος , αγνός και εκείνο που παίρνει ψιλή “ἄγος” σημαίνει το αντίθετο, δηλ. κατάρα, μίασμα. Τα παράδοξα στη γλώσσα μας τα συνατάμε συχνά.
Έχουμε για παράδειγμα το ρήμα ικετεύω ,που στον παρατατικό είναι ικέτευον. Βλέπετε κάπου αύξηση; Διότι επειδή αρχίζει από φωνήεν πρέπει να πάρει χρονική αύξηση. Υπάρχει όμως χρονική αύξηση - έκταση , διότι το αρχικό βραχύ “ι” τρέπεται, εκτείνεται , αυξάνεται σε μακρό στον παρατατικό. Αυτή είναι η μαγεία της γλώσσας μας.
Μετά από αυτά τα αναγκαία επανερχόμαστε στον Επιμενίδη, τον οποίο πράγματι κάλεσαν οι Αθηναίοι για να τους εξαγνίσει. Οι οδηγίες του έλεγαν οτι πρέπει να συγκεντρώσουν στον Άρειο Πάγο άσπρα και μαύρα πρόβατα και αφού τα αφήσουν ελεύθερα να τα παρακολουθούν και όπου σταματάει καθένα ,να στήνεται βωμός και να γίνεται θυσία. Οι ενέργειες αυτές των Αθηναίων μαλάκωσαν τους Θεούς και η κατάρα εξέλιπε. Ενθουσιασμένοι τώρα άρχισαν να προσφέρουν στον Επιμενίδη πλούσια δώρα και να του αποδίδουν τιμές , πλην όμως εκείνος αρκέστηκε σε ένα κλαδί ελιάς .Τώρα όσον αφορά τους Κρητικούς, είπε ότι είμαστε πάντοτε ψεύστες. (Κρήτες αεί ψεύσται). Αυτό είναι παράδοξο, διότι αφού και ο Επιμενίδης είναι Κρητικός είναι και αυτός ψεύστης ,άρα είπε ψέματα και επομένως οι Κρητικοί δεν είναι ψεύστες .Συνεχίζοντας βέβαια αυτό το λογοπαίγνιο οδηγούμαστε σε έναν φαύλο κύκλο.( Όποιος θέλει περισσότερα ας ανατρέξει στον Διογένη τον Λαέρτιο “Φιλοσόφων βίοι”)
Τη φράση αυτή πάντως τη χρησιμοποίησε ο Απ. Παύλος (είναι βέβαια επηυξημένη και βελτιωμένη), στην επιστολή του προς τον Ά Επίσκοπο Κρήτης Τίτο (1,11), γράφοντας ότι κάποιος προφήτης από αυτούς( τους Κρητικούς εννοεί) , είπε ότι οι Κρήτες λένε ψέματα συνεχώς, αλλά παράλληλα είναι και θηρία κακά και κοιλιόδουλοι (γαστέρες αργαί) . Για το πρώτο και το τελευταίο δεν έχω γνώμη. Για το ενδιάμεσο όμως “θηρία κακά” , λέγω ανεπιφύλακτα ότι ισχύει διότι αυτά τα “θηρία” φονεύουν, δέρνουν, καταστρέφουν τις περιουσίες των άλλων, φυτεύουν χασισόδεντρα χωρίς τελειωμό κτλ.
Εν κατακλείδι θέλω να σας υπενθυμίσω οτι το έργο του Λουκιανού “Τίμων ο Μισάνθρωπος” είναι ένα αριστούργημα σατιρικού διαλόγου και υψίστης λογοτεχνικής αξίας , όπως άλλωστε θεωρήθηκε από ικανούς κριτικούς, στο οποίο φανερώνεται, όπως και στα άλλα του έργα, πεντακάθαρα η αγάπη του για τον άνθρωπο.
1) Υ.Γ. Όποιες λέξεις του αρχαίου κειμένου λέγονται και σήμερα τις άφησα ως έχουν.
2) Υ.Γ. Οι πηγές υπάρχουν στο δοκίμιο.
Σκαλιδάκης Κωνσταντίνος
συνταξιούχος καθηγητής
