Τεχνολογικές εξελίξεις στη γεωργία και την ψηφιοποίηση, τιµές εισροών, κίνδυνοι αγοράς και παραγωγής, εµπόδια πρόσβασης σε παραγωγική γη και κλιµατικά φαινόµενα, θα συντελέσουν σ’ αυτή τη µείωση η οποία πανευρωπαϊκά προβλέπεται να θέσει το 62% των επαγγελµατιών του αγροτικού τοµέα εκτός κλάδου σε βάθος 20ετίας. Αυτό δεν σηµαίνει µείωση της παραγωγής τροφίµων σηµειώνουν οι συγγραφείς, αλλά συγκέντρωση της παραγωγής σε όλο και λιγότερες αγροτικές µονάδες βιοµηχανικού τύπου, µε 500 στρέµµατα µίνιµουµ και αυξηµένο εισόδηµα.
Ωστόσο, η µελέτη µε τίτλο «Το µέλλον του Ευρωπαϊκού Αγροτικού Μοντέλου» δεν πραγµατεύεται τόσο τους λόγους που θα οδηγήσουν στη µείωση των αγροτικών εκµεταλλεύσεων (θεωρούνται δεδοµένοι) όσο τις κοινωνικοοικονοµικές και εδαφικές επιπτώσεις που θα έχει αυτή η πτώση, µε βάση τρία σενάρια. Για την Ελλάδα που παραδοσιακά στηρίζεται στις µικροµεσαίες εκµεταλλεύσεις οικογενειακού τύπου, η αναµενόµενη συνολική µείωση των αγροτικών µονάδων θα οδηγήσει προφανώς σε συνεχή εγκατάλειψη αποµακρυσµένων περιοχών και ορεινών τόπων. Με τη διακοπή αυτών των δραστηριοτήτων, η παραδοσιακή γνώση της γεωργίας και η αγροτική κληρονοµιά θα χαθούν, καθώς και η κοινωνική συνείδηση των διαδικασιών και της αξίας της γεωργικής παραγωγής, σηµειώνεται στη µελέτη. Όσον αφορά τον κίνδυνο εγκατάλειψης, από τις ελληνικές περιφέρειες η Θεσσαλία και η Ήπειρος εντάσσονται στην κατηγορία µετρίου κινδύνου µείωσης του αριθµού των αγροτών µε τις πιθανότητες να κυµαίνονται µεταξύ 40-60%. Στον αντίποδα η Κρήτη εντάσσεται στην κατηγορία πολύ χαµηλού κινδύνου (0-20% οι πιθανότητες) και οι υπόλοιπες περιφέρειες στην κατηγορία χαµηλού κινδύνου (20-40% οι πιθανότητες). Γενικότερα πάντως, σύµφωνα µε τη µελέτη ο βαθµός οικονοµικής ανθεκτικότητας της γεωργίας στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας είναι χαµηλός, γεγονός που αυξάνει τον κίνδυνο εξόδου των αγροτών από τον πρωτογενή τοµέα.
Ο νέος αγρότης θα είναι σαν να ανοίγει εργοστάσιο
Παραπάνω από 700 αγροτικές εκµεταλλεύσεις υπολογίζεται ότι κλείνουν ή απορροφώνται από µεγαλύτερες µονάδες κάθε ηµέρα στην Ευρώπη. Η αναλογία αγροτών ανά 1000 κατοίκους πρόκειται λοιπόν να µειωθεί από 23 το 2016 σε µόλις 8 το 2040, σύµφωνα µε τη µελέτη που εξετάζει το µέλλον του Ευρωπαϊκού Αγροτικού Μοντέλου. Στα σενάρια που φιλοξενούνται στα οποία περιγράφονται οι επιπτώσεις σε διάφορες πτυχές της οικονοµίας και της κοινωνίας, το βασικό, αντικατοπτρίζει τις διαρθρωτικές αλλαγές που συντελούνται παραδοσιακά και βασίζονται στα ιστορικά στοιχεία της ευρωπαϊκής γεωργίας.
Όσον αφορά τη δοµή της γεωργίας, προβλέπεται λοιπόν πως θα επικρατήσουν οι µεγαλύτερες οικονοµικά βιώσιµες βιοµηχανικές εκµεταλλεύσεις. Η συνεχιζόµενη αύξηση του µέσου µεγέθους των µονάδων θα συνοδευτεί από την αυξηµένη ανάγκη για παραγωγικότητα και εξειδίκευση, εποµένως για να ξεκινήσει κάποιος να ασχολείται σοβαρά µε τον κλάδο θα πρέπει να λογίζει κεφάλαια και οικονοµίες κλίµακας σαν να ανοίγει ένα εργοστάσιο. Η αναµενόµενη τεχνολογική καινοτοµία θα µπορούσε επίσης να υποστηρίξει την ανάπτυξη και τη χρήση βιοτεχνολογιών σε επίπεδο εκµετάλλευσης.
Περαιτέρω συνέπειες τέτοιων τάσεων θα ήταν η µείωση της εκτατικής κτηνοτροφίας και η αύξηση της πυκνότητας των ζώων, µειώνοντας έτσι την ποικιλοµορφία του τοπίου σε τοπία όπως τα αλπικά βοσκοτόπια. Η αναµενόµενη συνολική µείωση των εκµεταλλεύσεων θα οδηγήσει σε περισσότερα κουφάρια υποδοµών, συνεχή εγκατάλειψη οικοτόπων, αποµακρυσµένων περιοχών και ορεινών τόπων. Με τη διακοπή αυτών των δραστηριοτήτων, η παραδοσιακή γνώση της γεωργίας και η αγροτική κληρονοµιά θα χαθούν, καθώς και η κοινωνική συνείδηση για την αξία που έχει η γεωργική παραγωγή.
Βασικό σενάριο και κλιµατική κρίση
Αν στο βασικό σενάριο, ληφθούν υπόψη οι χειρότερες προβλέψεις για την αλλαγή της θερµοκρασίας, προβλέπεται η δραστική µείωση των εκµεταλλεύσεων στις νότιες περιοχές λόγω προβληµάτων άρδευσης, εντείνοντας την εξάρτησή τους από τις βόρειες περιοχές όσον αφορά τον εφοδιασµό τροφίµων, οι οποίες θα δουν τις αποδόσεις τους να αυξάνονται. Συνολικά, η ανάγκη για καλλιέργεια πιο ανθεκτικών ποικιλιών θα αυξηθεί και η παραγωγή κρέατος θα µειωθεί λόγω έλλειψης νερού, γης και άλλων πόρων, ενισχύοντας και πάλι τις συγκρούσεις χρήσης γης.
Ο ρόλος των εξωτερικών σοκ
Λαµβάνοντας υπόψη τώρα και εξωτερικά σοκ όπως ήταν για παράδειγµα η πανδηµία Covid-19, µπορεί να αλλάξουν οι όροι εµπιστοσύνης των καταναλωτών στη γεωργία, ευνοώντας όλο και περισσότερο φιλικά προς το περιβάλλον, τοπικά, εποχιακά προϊόντα. Αυτή η συνειδητοποίηση, σε συνδυασµό µε την απειλή της µείωσης της επισιτιστικής ασφάλειας, θα έδινε µεγαλύτερη σηµασία στην τοπική παραγωγή και τη δηµιουργία υπεραξίας. Αυτή η τάση θα οδηγούσε σε αύξηση των µικρότερων αλυσίδων εµπορίας και στην επικράτηση του branding µε βάση φιλοπεριβαλλοντικές πτυχές. Μια άλλη τάση που υποτίθεται ότι ενισχύεται από τη µεταβαλλόµενη ευαισθητοποίηση για τη γεωργία, είναι η περαιτέρω επέκταση της ψηφιοποίησης και των νέων γεωργικών τεχνολογιών, οι οποίες στη συνέχεια θα φτάσουν σε όλους τους τοµείς. Αυτή η τάση αφενός θα συνέβαλε περαιτέρω στην αυξηµένη χρήση των πόρων (νερό, γη, ενέργεια, σπάνια µέταλλα κ.λπ.), αλλά αφετέρου θα µείωνε άµεσα τη χρήση των πόρων στον γεωργικό τοµέα.
Μείωση µονάδων, αύξηση εισοδήµατος
Έως το 2040, η ΕΕ ενδέχεται να χάσει επιπλέον 6,4 εκατοµµύρια αγροκτήµατα, µε αποτέλεσµα έναν υπόλοιπο αριθµό περίπου. 3,9 εκατοµµύρια αγροκτήµατα σε ολόκληρη την ΕΕ. Αντίθετη πορεία από τον αριθµό των αγροτών που µειώνεται σηµειώνεται η σχετική µελέτη ακολουθεί το εισόδηµά τους που βρίσκεται σε ανοδική τροχιά. Από το 2005 έως το 2016 το µέσο εισόδηµα ανά γεωργική εκµετάλλευση αυξήθηκε κατά 77%, στις 33.000 από 18.000 ευρώ σε ετήσια βάση. Είναι χαρακτηριστικό ότι την περίοδο 2005-16 αυξήθηκε (κατά 7%) µόνο ο αριθµός των αγροτικών εκµεταλλεύσεων µε περισσότερα από 500 στρέµµατα.
Σε όλες στις υπόλοιπες κατηγορίες κατεγράφη µείωση:
- -38% στις φάρµες µε λιγότερα από 50 στρέµµατα
- -17% στις φάρµες µε 50-190 στρέµµατα
- και -12% στις φάρµες µε 200-490 στρέµµατα.
Αναδύεται η ανάγκη για πολυδραστηριότητα
Όλα τα σενάρια προβλέπουν µια (ήδη συνεχιζόµενη) πολυπλοκότητα του αγροτικού επαγγέλµατος και την ανάγκη για υψηλές επενδύσεις σε υποδοµές, καθώς και στην εκπαίδευση και την ανάπτυξη δεξιοτήτων (µάρκετινγκ, ηλεκτρονικό εµπόριο, διαχείριση κινδύνων, κ.λπ.). Σύµφωνα µε το σενάριο της ακραίας κλιµατικής αλλαγής και των εξωτερικών σοκ, η σηµασία του περιφερειακού πλαισίου και των υποδοµών θα αυξηθεί και ενδέχεται να τροφοδοτήσει τον αγροτικό τοµέα ανάλογα µε τις οικονοµικές, κοινωνικές και πολιτιστικές τάσεις.
Εποµένως, τα διαφορετικά προφίλ αγροτών που θα µπορούσαν να συνεχίσουν να αναπτύσσονται ή να εµφανίζονται πιο έντονα στο µέλλον θα είναι τα ακόλουθα:
- Προσαρµοστικοί-διαφοροποιηµένοι αγρότες ως πιθανή εξέλιξη της οικογενειακής γεωργίας και των µικρών/µεσαίων εκµεταλλεύσεων, µε συγκέντρωση σε εξειδικευµένα προϊόντα υψηλής αξίας, τα οποία δυνητικά αναπτύσσονται στο προφίλ της φιλοπεριβαλλοντικής γεωργίας.
- Εντατικά εξειδικευµένα αγροκτήµατα που ωφελούνται µέσω της αύξησης της παραγωγικής ικανότητας και των επενδύσεων υψηλής τεχνολογίας.
- Προβλέπεται η ανάπτυξη αγροτών µε φιλοπεριβαλλοντικές πρακτικές εάν η αγοραστική δύναµη διατηρείται ή αυξάνεται, και το επίπεδο συνειδητοποίησης της συµβολής τους στην κλιµατική αλλαγή αυξάνεται. Ωστόσο, η ανάπτυξη αυτού του προφίλ θεωρείται επίσης ότι εξαρτάται ιδιαίτερα από το νοµοθετικό ευρωπαϊκό πλαίσιο για την πιστοποίηση.
- Προβλέπεται επίσης ανάπτυξη της περιαστικής γεωργίας ιδιαίτερα σε περιοχές όπου η έλλειψη ανθεκτικότητας των κοντινών πόλεων είναι η πιο κραυγαλέα.
- Η γεωργία ελεγχόµενου περιβάλλοντος σε εσωτερικούς χώρους (θερµοκήπια κ.λπ.) θα ήταν ως επί το πλείστον αναµενόµενη σε περιπτώσεις ακραίων σεναρίων όπως τα σενάρια της κλιµατικής αλλαγής.
Όσον αφορά ειδικότερα τους αναδυόµενους τύπους γεωργικών εκµεταλλεύσεων, φαίνεται ότι ένα ακόµη µοντέλο που θα προκύψει στο µέλλον, είναι η περίπτωση των αγροτικών εκµεταλλεύσεων υπό τη µορφή start-up βιοτεχνολογίας. Τονίζεται ότι αυτοί οι τύποι εξαρτώνται σε µεγάλο βαθµό από την πληροφόρηση, την εκπαίδευση και τις δεξιότητες, καθώς και από τη συνεργασία και την τεχνολογική πρόσβαση, παράγοντες που είναι συνολικά λιγότερο ανεπτυγµένοι στην οµάδα των µικροκαλλιεργητών.
Το φιλοπεριβαλλοντικό προφίλ πρέπει να στηρίζεται και από τους καταναλωτές
Επιπλέον αξίζει να τονιστεί εδώ ότι για να υπάρξει ανάδυση των αγροτικών εκµεταλλεύσεων µε φιλοπεριβαλλοντικών προφίλ, πρέπει να υπάρχουν και καταναλωτές που θα είναι διατεθειµένοι να πληρώσουν ένα πιο ακριβό προϊόν. «∆εν φαίνεται να υπάρχει εφικτή µελλοντική ανάπτυξη για βιώσιµα συστήµατα διαχείρισης γεωργικών εκµεταλλεύσεων, εάν επίσης οι καταναλωτές δεν αλλάξουν τις προοπτικές τους για τα τρόφιµα», αναφέρει σχετικά η µελέτη. Tο ίδιο ισχύει και για τις προβλέψεις που αφορούν τη ζήτηση για τοπικά προϊόντα τροφίµων, πωλήσεις χωρίς µεσάζοντες, νέες ποιοτικές εξελίξεις κ.λπ.
Αύξηση μισθώσεων έναντι της αγοράς γης
Ως ενδεικτική περιοχή για την κατάσταση της ελληνικής γεωργίας και το πώς αυτή µπορεί να διαρθρωθεί στο µέλλον, επιλέχθηκε από τους συγγραφείς της µελέτη η περιοχή της Καρδίτσας, η οποία παρουσιάζει κατακερµατισµένες µικρές εκµεταλλεύσεις, υψηλό κόστος παραγωγής και αδύναµη διαπραγµατευτική ισχύς των µη συνεταιρισµένων αγροτών σε σχέση µε τους εµπόρους, τα γεωπονικά καταστήµατα και τους µελετητές.
∆ύο διακριτικά χαρακτηριστικά ξεχωρίζουν οι συγγραφείς στην περιοχή: (i) µείωση του αριθµού των γεωργικών εκµεταλλεύσεων και διεύρυνση του µεγέθους τους, και (ii) αύξηση της ενοικίασης γεωργικής γης αντί της αγοράς. Ο κύριος διαρθρωτικός παράγοντας της µείωσης του αριθµού των αγροτών σχετίζεται µε τις µικρού µεγέθους και κατακερµατισµένες εκµεταλλεύσεις που λειτουργούν εντός µιας αγοράς που ευνοεί την εντατική παραγωγή και τις εκµεταλλεύσεις µεγάλης κλίµακας. Οι µικρότερου µεγέθους εκµεταλλεύσεις άλλωστε δυσκολεύονται να εκµεταλλευτούν τις οικονοµίες κλίµακας, να επενδύσουν σε µηχανήµατα, άρδευση και αυτοµατισµό. Επιπλέον γήρανση αγροτικού πληθυσµού και συνταξιοδότησή του θα µειώσει έτι περαιτέρω τις αγροτικές εκµεταλλεύσεις. Ένα άλλο ζήτηµα που πλήττει την αγροτική παραγωγή στην περιοχή είναι η αποτελεσµατικότητα των συνεταιρισµών καθώς ενώ υπάρχουν πολλοί, δεν έχουν επί του παρόντος την οργάνωση και τις τεχνικές δεξιότητες που απαιτούνται για την επαρκή υποστήριξη των αγροτών. Τα όλο και πιο σφιχτά περιθώρια κέρδους, οι αυξήσεις στο κόστος των εισροών (δηλαδή λιπάσµατα, εργασία, γη, κ.λπ.) είναι παράγοντες που ίσως οδηγήσουν τους αγρότες µικρής κλίµακας στην πόρτα της εξόδου. Επιστέγασµα σε όλα τα παραπάνω, η ξηρασία στην περιοχή της Καρδίτσας όπως σηµειώνουν οι συγγραφείς της µελέτης.
Πώς λοιπόν αναµένεται να διαµορφωθεί η κατάσταση στη γεωργία της Θεσσαλίας; ∆ιεύρυνση του µεγέθους των εκµεταλλεύσεων, µείωση των µονάδων που ανήκουν σε ηλικιωµένους αγρότες και η εφαρµογή µίας πιο φιλικής προς το περιβάλλον γεωργίας µε περαιτέρω αύξηση της συµβολαιακής ειδικά για τις κτηνοτροφικές εκµεταλλεύσεις, βρίσκονται στις αναδυόµενες τάσεις της περιοχής.
Παράλληλα, οι προσαρµοστικές και διαφοροποιηµένες εκµεταλλεύσεις θεωρούνται από τις καταλληλότερες για τις ολοένα και πιο ασταθείς περιβαλλοντικές, αγοραστικές και θεσµικές συνθήκες υπό τις οποίες θα λειτουργεί η γεωργική παραγωγή στο µέλλον. Πρόκειται για ένα αναδυόµενο µοντέλο εκµετάλλευσης, που εκπροσωπείται κυρίως από νέους αγρότες και νεοεισερχόµενους, ενώ οι εντατικοί, εξειδικευµένοι αγρότες θα αντιπροσωπεύουν τη ραχοκοκαλιά του αγροτικού µοντέλου στην περιοχή.
Τα µέτρα στήριξης για τη µείωση του ρυθµού εξόδου από τη γεωργία
Όσον αφορά τη στήριξη που πρέπει να υπάρξει για να αποτραπεί η µεγάλη µείωση των εκµεταλλεύσεων στη χώρα µας, αυτή πρέπει να στοχεύσει πρώτον σε µέτρα υποστήριξης για τους µικρούς και µεσαίους αγρότες και στη βελτιωµένη πρόσβασή τους στην αγορά, δεύτερον στην ψηφιοποίηση, τρίτον στην ανανέωση γενεών και την υποστήριξη σε νέους αγρότες και τέταρτον στις συµβουλευτικές υπηρεσίες µε στόχο τη στήριξη των µικροµεσαίων αγροτών.
agronews.gr
