Το Μελιδόνι βρίσκεται 30 χλμ. από το Ρέθυμνο και σε υψόμ. 90 μ. και μαζί με τρεις οικισμούς αποτελεί Τοπική Κοινότητα Δήμου Μυλοποτάμου με 1.255 κατ. (2011), ως εξής: Μελιδόνι 573, Μπαλί 402, Εξάντης 117 και Βλυχάδα 163.
Το 2001 αποτελούσε Δημοτικό Διαμέρισμα Δ. Γεροποτάμου με 857 κατοίκους (Μελιδόνι 391, Μπαλί 347, Εξάντης 79 και Βλυχάδα 40).
Στις 20-9-2015 οι εγγραμμένοι ψηφοφόροι ήταν Μελιδόνι 429 (ψήφισαν 305 και Μπαλί 393 (ψήφισαν 244).
Ιστορία-Ονομασία
Το χωριό φαίνεται να ιδρύθηκε τη Β' Βυζαντινή περίοδο κατά το 10ο-11ο αιώνα, με πρώτη αναφορά σ' ενετικό έγγραφο του 1379, ως Μελιδόνι που ανήκε ως φέουδο (περιοχή παραχωρημένη) στον Ενετό άρχοντα του Κάστρου Ιάκωβο Ντε Μέντιο.
Το 1583 είχε 645 κατοίκους, ενώ το 1630 αναφέρεται ως Μίλε Ντόνε (ενετικά χίλιες γυναίκες, γιατί σύμφωνα με παράδοση σε κάποια απογραφή της περιοχής καταμετρήθηκαν 1.000 γυναίκες).
Η ονομασία του λοιπόν προέρχεται σύμφωνα με μία εκδοχή από το Μίλε Ντόνε, ενώ σύμφωνα με άλλη και πιο πιθανή στον πρώτο φεουδάρχη-οικιστή του, με τ' όνομα Μελιδόνης.
Μια τρίτη εκδοχή να πήρε τ' όνομα από το εκλεκτό μέλι που δίνει η περιοχή (Μέλι-δίνω= Μελιδόνι).
Ο θρύλος της ίδρυσης-κάτοικοι
Ένα τυχαίο γεγονός από ένα βοσκό ήταν αιτία να ιδρυθεί το χωριό.
Ο βοσκός της περιοχής είχε χάσει μια αίγα του και ψάχνοντας την βρήκε να πίνει νερό σε μια πηγή, στο σημείο που είναι σήμερα στο κέντρο του χωριού.
Οι κάτοικοι τότε από το Πάνω Μελιδόνι, ήρθαν σιγά-σιγά και εγκαταστάθηκαν στο μέρος εκείνο, που ανοίχτηκε αρχικά το λεγόμενο «βασιλικό πηγάδι», αργότερα ανοίχτηκαν και άλλα πηγάδια, που έφτασαν τα 103, αφού μεγάλωσε το χωριό.
Μάλιστα επί Ενετοκρατίας ήταν το μεγαλύτερο χωριό του Μυλοποτάμου, ενώ αργότερα επί Τουρκοκρατίας και για μια περίοδο (ανάμεσα στο 1755-1779) ήταν έδρα του επισκόπου Αυλοποτάμου Παρθένιου.
Το 1881 ήταν έδρα ομώνυμου δήμου με 464 χριστιανούς και ένα Τούρκο.
Το 1900 ανήκε στο Δήμο Πανόρμου έχοντας 607 κατοίκους, ενώ το 1928 έδρα κοινότητας με 663 κατοίκους.
Το 1940 γράφεται Μελιδόνιον έχοντας τους περισσότερους 730 κατοίκους, ενώ το 1971 τους 424 και τους 382 το 1981.
Συμμετοχή στους αγώνες της πατρίδας
Μεγάλη ήταν η προσφορά των Μελιδονιωτών στους αγώνες για τη Λευτεριά και πατρίδα μας, ενώ από το χωριό καταγόταν σημαντικοί οπλαρχηγοί.
Το Μελιδόνι ήταν η γενέτειρα των πέντε αδελφών Μελιδόνη, που πρόσφεραν αρκετά στον αγώνα του 1821. Αυτοί ήταν ο οπλαρχηγός Αντώνης, Γιώργης, Χαράλαμπος, Ηλίας, Νικόλαος με τους δύο τελευταίους να σκοτώνονται σε μάχες με τους Τούρκους το 1825 και 1827.
Οι δύο πρώτοι Αντώνης και Γιώργης έπαιζαν όμως πρωταγωνιστικό ρόλο.
Μελιδόνης Αντώνης
Καταγόταν από το Μελιδόνι, όμως νέος εγκατέλειψε την Κρήτη και μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Ο Αλ. Υψηλάντης τον έστειλε στη Μ. Ασία, για να μεταφέρει το μήνυμα της επανάστασης.
Πολέμησε με άντρες του στη Σμύρνη, όμως κυνηγημένος από τους Τούρκους έφτασε στη Σάμο.
Στις 15 Απριλίου 1821 με δικό του σώμα φτάνει στην Κρήτη, αναλαμβάνοντας οπλαρχηγός Μυλοποτάμου και παίρνει μέρος σε αρκετές μάχες.
Το 1829 αρμοστής στην Κρήτη ορίστηκε ο Μιχαήλ Αφεντούλης (Έλληνας από τη Ρωσία), με εντολή του Υψηλάντη έφτασε στο Λουτρό Σφακίων τον Νοέμβριο του 1821, φορτωμένος παράσημα, αλλά χωρίς εφόδια.
Ο Αφεντούλης θέλοντας να είναι κυρίαρχος στην Κρήτη, προσπάθησε να μη δημιουργούν εχθρότητες ανάμεσα στους καπεταναίους των Σφακίων που είχαν την υπεροχή και των άλλων περιοχών. Ανέδειξε λοιπόν πεντακοσίαρχους και απ' άλλα μέρη όπως ο Αντώνης Μελιδόνης, που ήταν αληθινό παλικάρι, αυτό δυσαρέστησε τους Σφακιανούς.
Το 1822 οι Τούρκοι με 4.000 στρατό προχωρούν από το Αμάρι προς το Ηράκλειο, με τον Αφεντούλη να ξεσηκώνει 2.000 επαναστάτες με αρχηγό τον Ρούσσο Βουρδουμπά, που οχυρώνονται στο Μοναστηράκι Αμαρίου.
Στις 10-2-1822 έγιναν σκληρές εχθροπραξίες ανάμεσα στις δύο πλευρές.
Τέσσερις μέρες αργότερα ο Μελιδόνης παίρνοντας 80 παλικάρια του, χωρίς να ενημερώσει τον Βουρδουμπά πήγαν νύχτα στο Βαθιακό και γνωρίζοντας ο ίδιος τουρκικά ξεγέλασε τους φρουρούς και μπήκαν μέσα στο τζαμί, όπου οι Τούρκοι είχαν τα πυρομαχικά και τρόφιμά τους, τους εκτέλεσαν όλους. Πανηγυρίζοντας φορτωμένοι με τα λάφυρα, επέστρεψαν στο Μοναστηράκι, για ν' ακολουθήσει φιλονικία Βουρδουμπά-Μελιδόνη για την ενέργεια αυτή. Τότε ο Βουρδουμπάς τράβηξε το μαχαίρι και χτύπησε θανάσιμα τον Μελιδόνη στις 2-3-1822. Μια πράξη που στοίχισε ακριβά στην ενότητα των αγωνιστών.
Μελιδόνης Γεώργιος
Πρακτικός γιατρός και βοτανολόγος που πήγε στην Κωνσταντινούπολη, κερδίζοντας την εύνοια της μητέρας του σουλτάνου Μαχμούτ Β'. Έτσι μπόρεσε και βοήθησε τη Φιλική Εταιρεία. Αργότερα εργάστηκε ως γραμματέας του Δ. Υψηλάντη στην Ύδρα και πολέμησε με δικό του σώμα σε διάφορες μάχες. Ήταν ο πρώτος που έφερε στην Κρήτη το εμβόλιο της ευλογιάς, ενώ υπηρέτησε και ως σύμβουλος του διοικητή της Κρήτης Μιχαήλ Αφεντούλη.
Πέθανε το 1866.
Το ολοκαύτωμα των 370 Χριστιανών στο σπήλαιο
Στους σκληρούς αγώνες του Κρητικού λαού για την ελευθερία από τον τουρκικό ζυγό, το Μελιδόνι και ο Γεροντόσπηλιος κατέχουν εξέχουσα και ένδοξη θέση.
Το 1822 ο Χασάν Πασάς, ερχόμενος από τα Χανιά προς το Μ. Κάστρο, πέρασε με το στρατό του από το χωριό σκορπώντας τον θάνατο και την καταστροφή.
Οι κάτοικοι πρόλαβαν και κλείστηκαν στο Γεροντόσπηλιο και σώθηκαν.
Μετά τον θάνατο του Χασάν τον Οκτώβρη του 1823 ο Οθωμανικός στρατός με τον Χουσεΐν Μπέη στρατοπέδευσε στην περιοχή μέχρι να περάσει ο χειμώνας. Οι Μελιδονιώτες για να σωθούν κατέφυγαν και αυτή τη φορά στο σπήλαιο παίρνοντας τρόφιμα και νερό.
Ο Χουσεΐν όμως τους εντόπισε και έστειλε απεσταλμένο του για να τους προτείνει να παραδοθούν.
Μετά την άρνηση των Χριστιανών να παραδοθούν, προσπάθησε να εισβάλλει στο σπήλαιο, όμως οι 30 υπερασπιστές, σκότωσαν 24 Τούρκους. Τότε ο Χουσεΐν έκλεισε την είσοδο με πέτρες, συγκέντρωσε κλαδιά, πυρήνα και λάδι με θειάφι βάζοντας φωτιά, στις 24 Ιανουαρίου 1824.
Τεράστια σύννεφα καπνού εισήλθαν στο σπήλαιο και οι χριστιανοί εύρισκαν το θάνατο από ασφυξία, ο ένας μετά τον άλλο, έτσι και οι 370 ηρωικές ψυχές έχασαν τη ζωή τους.
Οι Τούρκοι πέρασαν 18 μέρες για να μπουν στο σπήλαιο, τότε έστειλαν ένα χριστιανό να δει τι απέγινε.
Αυτός τους είπε ότι όλοι είναι νεκροί, και τότε πήγαν και σκύλευσαν τα θύματά τους. Αργότερα όταν έφυγαν οι Τούρκοι από την περιοχή έξι κάτοικοι που είχαν σωθεί, αφού είχαν καταφύγει σ' άλλο μέρος, πήγαν να δουν τι είχε συμβεί.
Οι τρεις φύλαγαν στην είσοδο, ενώ οι άλλοι μπήκαν μέσα, ο ένας δε σήκωσε πια το κεφάλι του και πέθανε σε εννέα μέρες.
Ο άλλος έχασε τα λογικά του και πέθανε σε 20 μέρες και ο τρίτος ο Μανόλης Κυρμιζάκης μετά από 10 χρόνια στις 23-2-1834 μαζί με τον Άγγλο περιηγητή Πάσλεϊ και Μελιδονιώτες μπήκαν μέσα στο σπήλαιο, αφού κανένας άλλος δεν είχε ξαναμπεί μέσα και διηγήθηκε τι είχε δει τότε.
Οι Χριστιανοί αργότερα δεν έθαψαν τους 370 νεκρούς τους, αλλά έψαλαν νεκρώσιμο ακολουθία εκεί που ο καθένας κείτονταν, θεωρώντας τη σπηλιά, ως ένα μεγάλο κοινό τάφο-μνημείο. Μάζεψαν μετά τα οστά που είχαν απομείνει και τα τοποθέτησαν σε οστεοφυλάκιο, που βρίσκεται στο κέντρο του κυρίως θαλάμου, ενώ την πρώτη αίθουσα την ονόμασαν «Αίθουσα Ηρώων» και κάθε χρόνο στις 24 Ιανουαρίου από το 1888 τελούν επιμνημόσυνη δέηση, παρουσία όλων των Αρχών του Νομού.
Σε ένδειξη τιμής για την ιστορία του Μελιδονίου το Δ.Σ. του Δήμου Γεροποτάμου το 1998 είχε ανακηρύξει το Μελιδόνι ως ιστορική έδρα του τότε Δήμου.
Η συμμετοχή όμως των κατοίκων και στους μετέπειτα αγώνες συνεχίστηκε με όλους τους θυσιασθέντες ν' αναφέρονται στο Μνημείο πεσόντων που βρίσκεται μπροστά από την κεντρική εκκλησία του χωριού.
Το Μελιδόνι έδρα συνέλευσης το 1897
Στο Μελιδόνι που ήταν έδρα δήμου από το 1879, έγινε στους 16 Οκτωβρίου 1897 συνέλευση με τη συμμετοχή του Ελ. Βενιζέλου, σε συνέχεια δύο προηγούμενων που είχαν συγκληθεί στους Αρμένους και στις Αρχάνες, με ψήφισμα της οποίας προς τους ναυάρχους των μεγάλων δυνάμεων, έγινε αποδεκτή η αυτονομία της Κρήτης, η οποία είχε απορριφθεί στις δύο προηγούμενες συνελεύσεις. Επίσης με άλλα ψηφίσματα ζητήθηκε η απομάκρυνση των Τούρκων από το νησί και ο διορισμός κυβερνήτη. Με βάση αυτά τα ψηφίσματα, μετά την υπογραφή της Ελληνοτουρκικής συνθήκης στην Κωνσταντινούπολη, με απόφαση των μεγάλων δυνάμεων, διορίστηκε ύπατος αρμοστής της Κρήτης ο πρίγκιπας Γεώργιος.
Ταλαίο Άντρο - Ο Γερο-σπήλιος ή Γεροντόσπηλιος
Ο Γεροντόσπηλιος βρίσκεται 2 χλμ. από το Μελιδόνι σε υψ. 220 χλμ., στη νότια πλευρά της Ταλαίας οροσειράς, ανάμεσα στα υψώματα Ασπαλαθές και Πρασές, με απεριόριστη θέα 45 οικισμών του Μυλοποτάμου. Τα Ταλαία Όρη κατά την αρχαιότητα θεωρούνταν κατοικία του μυθικού χάλκινου γίγαντα Τάλω, που περιφρουρούσε τις ακτές της Κρήτης, τρεις φορές την ημέρα προστατεύοντάς την από τους εχθρούς.
Το εσωτερικό του σπηλαίου αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα, ενώ η μεγάλη αίθουσα των Ηρώων έχει διαστάσεις 65Χ25Χ25μ., με την είσοδο 4μ.Χ2,15.
Οι αρχαιολογικές έρευνες κατέδειξαν τη συνεχή χρήση του από το 4.000 π.Χ., ενώ ρωμαϊκές επιγραφές είναι αφιερωμένες στη λατρεία του θεού Ερμή.
Ο Ερμής ήταν ο πιο φιλικός και αγαπητός θεός των ανθρώπων, αφού δεν ήταν μόνο θεός του κέρδους, αγγελιοφόρος, της γονιμότητας, οδηγός των ψυχών στον Άδη, αλλά και προστάτης των βοσκών (μέσα στο σπήλαιο ήταν το καταφύγιο των βοσκών).
Ανάμεσα στις πολλές επιγραφές που εντοπίστηκαν μια 12στιχη έμμετρη από κάποιο Σαλούιο Μηνά που ερχόταν κάθε χρόνο μαζί με τη γυναίκα του Άρτεμη για θυσία στον Ερμή, δεν ήρθε μόνο τη χρονιά που πέθανε η γυναίκα του και την επομένη που πήγε πρόσφερε διπλή θυσία στον παντοκράτορα Ερμή.
«Άρτεμις, η Σαλουίου θυγάτηρ,
Ούρεσι Ταλλαίο ιδρυμένε Μαιάδο Ερμή,
σπουδήν και θυσίην δέξο φιλοφρόσυνο...».
Αρχαιολογικά ευρήματα
Στο σπήλαιο βρέθηκαν ένας διπλός χάλκινος πέλεκυς που φυλάσσεται στο Μουσείο Ηρακλείου, εντοπίστηκαν ακόμη νεολιθικά εργαλεία, ειδώλια, όστρακα και θραύσματα ρωμαϊκών λίχνων κ.α.
Σε μικρή απόσταση ΒΔ του σπηλαίου εκτείνεται ο σημαντικός οικισμός των Γριβίλων, στον οποίο υπάρχουν αρχιτεκτονικά λείψανα και αρκετή κεραμική των Μεσομινωικών χρόνων (1700-1600 π.Χ.), αλλά και των Αρχαϊκών (8ος-7ος αι.).
Η αξία του σπηλαίου δεν είναι μόνο αρχαιολογική, λατρευτική και ιστορική, αλλά έχει μεγάλο ενδιαφέρον. Για τον λόγο αυτό το επισκέφτηκαν διαχρονικά πολλοί επώνυμοι, όπως φανερώνουν τα χαραγμένα σ' αυτό ονόματά τους.
Πάνω από 2.000 εγχάρακτες επιγραφές υπάρχουν στα εσωτερικά τοιχώματά του από τον 1ο π.Χ. αιώνα και μετά.
Εκκλησίες
Αγ. Σοφία, τρίκλιτος ενοριακός με τ' άλλα κλίτη αφιερωμένα στα Εισόδια της Θεοτόκου και Αγ. Δημήτριο.
Εγκαινιάστηκε το 1974.
Αγ. Γεώργιος, λειτούργησε ως Μονή το 18ο αιώνα και φαίνεται να ήταν και ο επισκοπικός ναός, αφού εκεί τάφηκε ο επίσκοπος Αυλοποτάμου Γεδεών το 1754. Ανήκε η Μονή στο φέουδο των Καλλεργών και βρίσκεται στο κέντρο του χωριού.
Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, εξωκκλήσι πριν την είσοδο του Γεροντόσπηλιου.
Κοίμηση Θεοτόκου, παρεκκλήσι.
Αγ. Βαρβάρα, κοιμητηριακός.
Ιερέας του χωριού από το 1970 έως σήμερα ο παπα-Σταύρος Γοργοράπτης.
Σχολείο
Το Σχολείο Μελιδονίου ιδρύθηκε το 1844, ήταν το δεύτερο στο Μυλοπόταμο μετά τις Μαργαρίτες (1840) και το 10ο στο Ν. Ρεθύμνου.
Ήταν άριστα οργανωμένο και ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του Εμμανουήλ Βυβιλάκη και ήταν το πρώτο Σχολαρχείο της επαρχίας, με πρώτους δασκάλους τους Ε. Φραντζεσκάκη από τα Χανιά και τον Κων. Πλεύρη από τ' Ανώγεια.
Το πρώτο διδακτήριο χτίστηκε το 1882, ενώ το δεύτερο το 1940 και στο οποίο φοιτούσαν 88 μαθητές (μαζί με αυτούς της Αγιάς).
Στο διάστημα 1901-06 και 1910-11 λειτούργησε και Παρθεναγωγείο Μελιδονίου.
Διευθυντής του σχολείου από το 1972-2005 ήταν ο ιερέας Σταύρος Γοργοράπτης.
Το 2012-13 το σχολείο είχε μόλις εννέα μαθητές, για να συγχωνευθεί στη συνέχεια με του Περάματος, ενώ το ίδιο έτος το Νηπιαγωγείο είχε 15 νήπια.
Αθλητισμός
Καμάρι του χωριού είναι η ποδοσφαιρική του ομάδα, που ιδρύθηκε το 1970 από τους: Μανωλίτση Ευάγγελο (πρόεδρο), Βουκάλη Μανόλη, Ψαρουδάκη Αντώνη, Σκλαβουνάκη Γιάννη, Παρασχάκη Στέλιο, Σπυριδάκη Ιωάννη και Κυρμιζάκη Λευτέρη (ήταν και το πρώτο Δ.Σ.), με την ονομασία Α.Ο. Μελιδονίου.
Πήρε μέρος στο πρωτάθλημα Γ' τοπικού, μέχρι το 1979 (πρωταθλητής).
Το 1980 μετονομάστηκε Τάλως (από τον τιτάνα του σπηλαίου) και έχει πάρει μέρος μέχρι σήμερα σ' όλες τις κατηγορίες, ενώ έχει αναδειχτεί τέσσερις φορές πρωταθλητής Β' τοπικού (1981, 1983, 2011 και 2016). Στην Α' κατηγορία έχει αγωνιστεί οκτώ φορές με καλύτερη θέση το 1987 (7ος).
Διαθέτει τελευταία ένα υπέροχο γήπεδο και από το 2015 με συνθετικό τάπητα. Στον Α.Ο. Μελιδονίου το 1976 αγωνιζόταν μόνο Μελιδονιώτες. Στη φώτο οι:
Όρθιοι: Γ. Βασσάκης, Ν. Μαυρομουστακάκης, Μιχ. Σπυριδάκης, Μ. Βασσάκης, Μυρ. Σπυριδάκης, Μ. Μαυρομουστακάκης, Ι. Γαζανός, Γ. Ματθαιακάκης, Ι. Μαθιούδης.
Καθ.: Στ. Σταρράς, Μ. Ψαρουδάκης, Ν. Ψωμάς, Κ. Νησανάκης, Δ. Μαστροκωσταντής, Γ. Πανταλός, Μ. Νησανάκης.
Πολιτισμός - τουρισμός
Στο Μελιδόνι αναβιώνει κάθε Καθαρή Δευτέρα το «κλέψιμο της νύφης», ένα έθιμο με πολύ βαθιές ρίζες.
Η νύφη-άντρας αφού στολιστεί, δυο από τα έξι αδέλφια της, τη συνοδεύουν στην πλατεία του χωριού.
Τότε εμφανίζονται από τα στενά, κρατώντας βέργες, με τις οποίες προσπαθούν να ξεσηκώσουν τον κόσμο στο χορό.
Στην προσπάθεια αυτή συμβαίνει το «κλέψιμο της νύφης», χωρίς να γίνει αντιληπτός ο «απαγωγέας».
Σε λίγο επιστρέφει η νύφη και αρχίζει να κερνά τον κόσμο, εμφανίζεται ο «καουκάς», που πάει στη νύφη και μόλις διαπιστώνει πως είναι έγκυος, το βάζει στο κλάμα, μέχρι που καταλαβαίνει ότι αυτός είναι ο αίτιος.
Η νύφη φεύγει, γεννά και επιστρέφει με το μωρό. Το γλέντι κορυφώνεται από το δραστήριο Πολιτιστικό Σύλλογο που ιδρύθηκε το 1981, που διοργανώνει κι άλλες εκδηλώσεις και προβάλλει τον τόπο.
Το χωριό έχει χαρακτηριστεί ιδιαίτερης πολιτιστικής αξίας, με τα ωραιότερα ενετικά αρχοντικά, ενώ έχει αναπτυχθεί τουριστικά με πολλές επισκέπτες να έρχονται καθημερινά στο σπήλαιο.
Πηγές: Λευτ. Κρυοβρυσανάκη «Ρεθυμνιώτικο ποδόσφαιρο και πανδέκτης».
Μιχ. Τρούλη «Νομαρχία Ρεθύμνου».
Στοιχεία από δημοσιεύσεις Εύας Λαδιά και Χάρη Στρατιδάκη.
Για συμπληρωματικά στοιχεία στο τηλ. 6934 178701.