Ο Βάτος βρίσκεται 38 χλμ. από το Ρέθυμνο, στη ρίζα του λόφου Κέφαλος, που είναι παρακλάδι του βουνού Κέντας, με υψ. 640 μ. και ανάμεσα στα χωριά Ακτούντα-Άρδακτο. Ανήκει στο δημοτικό διαμέρισμα Αρδάκτου του δήμου Αγ. Βασιλείου με 32 κατοίκους (απογραφή 2011), όλο το διαμέρισμα 153 κάτοικοι (μαζί με Άρδακτο, Ακτούντα). Το 2001 ανήκε στο δημοτικό διαμέρισμα Αρδάκτου Δήμου Λάμπης με 39 κατοίκους. Εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι 270, δημοτικού διαμερίσματος Αρδάκτου, το 2015 και ψήφισαν 169.
Ονομασία-ιστορία
Οφείλει τ’ όνομά του, σ’ ένα πελώριο βάτο που βρισκόταν στη βορεινή είσοδο του χωριού και κρατούσε μισό στρέμμα, όποιο ζώο έμπαινε μέσα μπλεκόταν και ήταν αδύνατο να βγει έξω. Παρ’ ότι το φυτό είναι θηλυκό η βάτος, η ονομασία είναι ο Βάτος.
Το χωριό φαίνεται να κατοικήθηκε το 10ο-11ο αιώνα, όμως αναφέρεται για πρώτη φορά το 1577 και 1583 με 74 κατοίκους.
Το 1834 κατοικούσαν στο χωριό 25 χριστιανικές οικογένειες, ενώ το 1900 ανήκε στο Δήμο Αγ. Πνεύματος έχοντας τους περισσότερους κατοίκους 180. Το 1920 ανήκει στην κοινότητα Αρδάκτου με 162 κατοίκους και το 1991 με 55 κατοίκους.
Συμμετοχή των Βαθιανών σ’ όλους τους αγώνες
Οι κάτοικοι φημίζονται για τη γενναιότητά τους και πήραν μέρος σ’ όλους τους αγώνες της πατρίδας, από την επανάσταση του 1770, μέχρι το 1944.
Το 1821 μαζί με το Μελχισεδέκ Τσουδερό πολέμησαν στα Σφακιά Βαθιανοί, όπου σκοτώθηκε ο Γιάννης Περογιαννάκις, ενώ το 1866-69 σκοτώθηκαν ο Γιώργης Φραγκεδάκις και ο Μιχάλης Αναλαμπιδάκις.
Το 1867 έκαψε το χωριό ο Ρεσίτ πασάς, όμως λίγο αργότερα έπαθε μεγάλες απώλειες από τους Αγιοβασιλειώτες στο ξωκλήσι της Αγ. Λευτέρας ή Ζωοδόχου Πηγής.
Το 1897 οι κάτοικοι πήραν μέρος σ’ αρκετές μάχες, ενώ έλαβαν μέρος και στην επανάσταση του Θερίσου το 1905.
Πήραν επίσης μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους, ενώ το 1917 στη Μάχη της Δοϊράνης σκοτώθηκε ο Λευτέρης Μιχ. Παπαδάκις, αλλά και ο Γιώργης Γρηγοράκης καθώς άλλοι δυο από τις κακουχίες οι: Κ. Φραγκεδάκης και ο φοιτητής Γρηγόρης Μακριδάκης.
Στον Αλβανικό πόλεμο ο πρώτος κρητικός νεκρός ήταν ο Βαθιανός δημοσιογράφος Κωστής Παπαδάκης (αναφέρεται παρακάτω).
Κάτοικοι που διακρίθηκαν σε διάφορους τομείς
Ιωάννης Αναλαμπιδάκης (1848), πήρε μέρος στην επανάσταση του 1878 ως εκατόνταρχος.
Γεώργιος Γρηγοράκης, υποστράτηγος χωροφυλακής και γενικός διοικητής Κρήτης.
Εμμανουήλ Γκαλονομάκης (1837), χιλίαρχος της περιοχής στους αγώνες του 1866 και 1878.
Νίκος Παπαδάκης, καθηγητής νευροχειρουργικής Πανεπιστημίου Πατρών.
Μαρία Παπαδάκη-Χουρδάκη, ψυχολόγος με δραστηριότητα στον χώρο των προβλημάτων οικογένειας. Πρώτη πρόεδρος του τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης.
Μανασσής Παπαδάκης, μοναχός Ι.Μ. Πρέβελη και γενναίος πολεμιστής το 1889-97, αλλά και στον ηπειρωτικό αγώνα.
Κωστής Παπαδάκης (1911-1940)
Αγαπούσε την κρητική μουσική και το ποδόσφαιρο (από τους πρώτους τερματοφύλακες του Ατρομήτου), γεννημένος για δημοσιογράφος. Τελείωσε τη Νομική και εργάστηκε στην εφημερίδα «Βήμα».
Κατατάχτηκε από τους πρώτους στο στρατό το 1940, ως έφεδρος ανθυπολοχαγός Μηχανικού.
Στις 4 Νοεμβρίου κυνηγώντας τον επιδρομέα, τον βρήκε το ιταλικό βόλι, σε σφοδρό βομβαρδισμό, στο Νεστόριο Καστοριάς.
Ήταν ο πρώτος κρητικός νεκρός του Αλβανικού πολέμου σε ηλικία 29 ετών.
Την παραμονή 3 Νοεμβρίου είχε στείλει την τελευταία του ανταπόκριση στο «Ελεύθερο Βήμα», που δημοσιεύτηκε στις 13 του μήνα.
«Δεν θα μας λυγίσουν ποτέ»
«Κάπου εις το μέτωπο 3 Νοεμβρίου. Επτά μέρες τώρα και επτά νύκτες πολεμούμε. Τα κανόνια μας, τα πολυβόλα μας… με ψυχή γεμάτη θάρρος κι αυτοπεποίθηση, πολεμούμε, πολεμούμε έναν εχθρό που ζήτησε να σβήση την Ελλάδα μας από το χάρτη της Ευρώπης»…
«Δε θα τους αφήσουμε να περάσουν»…
«Ας μάθουν όλες οι Μανάδες που έχουν παιδιά στα σύνορα, πως πρέπει να είναι υπερήφανες, γιατί στα παιδιά τους έλαχεν ο κλήρος να δείξουν στον κόσμο πως η ελευθερία δε χαρίζεται από κανέναν, αλλά παίρνετε με το σπαθί».
Το Ρέθυμνο για να τον τιμήσει έστησε την προτομή του σε πλατεία της πόλης.
Μιχάλης Μυρ. Παπαδάκης (1899-1985)
Εξέχουσα φυσιογνωμία με πλούσια πατριωτική, συγγραφική και κοινωνική δράση. Πολέμησε στη Μ. Ασία, όπου και τραυματίστηκε το 1921. Το 1924 τελείωσε τη Νομική, από 1936-38 και 1945-67 πρόεδρος Δικηγορικού Συλλόγου Ρεθύμνου. Πήρε μέρος στη Μάχη της Κρήτης και στην Αντίσταση. Το 1944 διορίστηκε κυβερνητικός επίτροπος στο Στρατοδικείο Ρεθύμνης.
Έχει τιμηθεί με Πολεμικό Σταυρό και Αριστείο Ανδρείας το 1921, με το Χρυσό Σταυρό Τάγματος Γεωργίου Α’ το 1966 κ.ά., καθώς και με βραβείο Ακαδημίας Αθηνών το 1978 για το βιβλίο «Το Μοναστήρι του Πρέβελη». Πλούσιο το συγγραφικό του έργο όπως «Ημερολόγιο ενός Λοχία», «Το χωριό μου ο Βάτος», κ.ά.
Μιχάλης Παπαδάκης, εκδότης μηνιαίας εφημερίδα «Κρητικά Νέα», στην Αθήνα.
Ελπιδοφόρος Πελεκανάκης (1929)
Τελείωσε το 1949 την Ακαδημία Ηρακλείου και δίδαξε το ίδιο έτος στο σχολείο Σελλιών έχοντας 77 μαθητές. Δραστήριος δάσκαλος που δίδαξε σε αρκετά σχολεία, ψάλτης και λυράρης, ενώ ίδρυσε στην Αθήνα το Σύλλογο Βατιανών ο «Αγ. Νικόλαος».
Έχει τιμηθεί από την Ακαδημία Αθηνών για το λαογραφικό του έργο.
Χρήστος Πελεκανάκης (1930), ταξίαρχος αεροπορίας και αρχηγός Σχολής Ικάρων.
Παύλος Φραγκιαδάκης, υποστράτηγος χωροφυλακής.
Εκκλησίες-Ιερείς
Αγ. Νικόλαος μικρή βυζαντινή ενοριακή εκκλησία, με αρκετές σημαντικές τοιχογραφίες. Στον περίβολό της υπάρχουν αιωνόβια κυπαρίσσια και ο τεράστιος πλάτανος, που φυτεύτηκε το 1908 από τους μαθητές του σχολείου.
Μάλιστα υπήρχε και ένας πελώριος πρίνος, που το 1905 έπεσε από δυνατό αέρα πάνω στην εκκλησία και από θαύμα δεν την κατέστρεψε.
Στον χώρο της εκκλησίας υπήρχαν τάφοι, δυο ιερέων που το 1886, τους χάλασαν για να γίνει ο περίβολος.
Το 1892 διάλεξαν πάνω στον λόφο «Κέφαλος» για να γίνει το νεκροταφείο -όμως οι νεκροί δεν έλιωναν παρά τις δεήσεις του Δεσπότη- έτσι το επανέφεραν στον Αγ. Νικόλαο μέχρι το 1930 που δημιούργησαν νέο στον Αγ. Κωνσταντίνο. Το 1876 οι κάτοικοι θέλησαν να μεγαλώσουν την εκκλησία, γκρεμίζοντας ένα τοίχο, όμως έκαναν μεγάλες ζημιές στις τοιχογραφίες.
Σύμφωνα με την παράδοση το 1886 έγινε το καμπαναριό, ενώ πρωτύτερα ήταν τοποθετημένο σε ξύλινους στύλους (δεν το επέτρεπαν οι Τούρκοι), με την καμπάνα να ήταν κρυμμένη για 200 χρόνια. Σε χαράδρα στο εσωτερικό του Ναού σημειώνεται το Εβραϊκό έτος 6996 (από κτίσεως κόσμου) δηλ. 1488 μ.Χ.
Κάποτε οι κάτοικοι επιχείρησαν να μεγαλώσουν την εκκλησία και ν’ ανοίξουν στη μια της πλευρά άνοιγμα. Στην προσπάθειά τους αυτήν ένας από τους μαστόρους χτύπησε. Το αίμα του έτρεχε επί τρεις ημέρες χωρίς να μπορούν να το σταματήσουν. Λένε ότι ο μάστορας επικαλέσθηκε τη χάρη του Αγίου και το αίμα σταμάτησε αμέσως. Και μετά, όμως, από το περιστατικό αυτό οι κάτοικοι συνέχισαν να επιμένουν στην επέκταση της εκκλησίας, προκειμένου να τους χωρεί καλύτερα. Έτσι, την άνοιξαν, μα ύστερα από το άνοιγμα αυτό τριάντα δυο κάτοικοι πέθαναν.
Ιερείς
Πρώτος αναφέρεται ο Αντώνιος Βλατάκης από το Βάτο το 1760-79. Μάλιστα εκτελέστηκε για τη δράση στην επανάσταση του 1770, από τους Τούρκους μέσα στην εκκλησία του Αγ. Ιωάννη του Αλωτού, με την περιουσία του να κατάσχετε.
Το Μετόχι Άι-Γιάννη Αλωτού ανήκε στην οικογένεια Βλατάδων και ήταν η χειμερινή διαμονή τους. Το 1779 ο γενίτσαρος από το Γερακάρη Αλί Τσαούς πήγε να το καταλάβει βρήκε αντίσταση από τους χαΐνηδες (κλέφτες-υπερασπιστές) που όμως σκοτώθηκαν όλοι και το Μετόχι αλώθηκε.
Από τότε φέρει την προσωνυμία «Αλωτός», αργότερα ο γενίτσαρος το πούλησε στους νόμιμους ιδιοκτήτες του.
Ακολούθησαν οι ιερείς Γιάννης Βλαττάκης (1780-1820), ο γιος του Μιχάλης (1821-1856), που νέος τυφλώθηκε, όμως όταν έρχονταν οι Τούρκοι τα παιδιά του τον έκρυβαν σε σπηλιάρι του όρους Κέντα, με ανάλογα εφόδια και τροφές. Από το γεγονός αυτό και η ονομασία του σπηλαίου «του Παπά η Τρύπα». Παπά Μανόλης γιος του παπα-Μιχάλη (1857-1922).
Οι τέσσερις αυτοί κατά διαδοχή κατιόντες ιερείς ήταν εφημέριοι της Εκκλησίας από το έτος 1760 μέχρι το έτος 1922, δηλαδή για εκατόν εξήντα δύο χρόνια. Το αρχικό επίθετο της οικογένειας Βλαττάς» ή «Βλαττάκις» λησμονήθηκε και αντικαταστάθηκε από το επίθετο «Παπαδάκης»-Παπαδαντωνάκης.
Ακολούθησαν ο Θεόδωρος Παπαδάκης (1922-27), ο ζωγράφος από τ’ Ακτούντα, που πνίγηκε ενώ εκολύμπα.
Δημήτρης Σαββοργιανάκης (Κεραμέ 1930-35), ιερομόναχος Παρθένιος Αντωνιουδάκης της Ι.Μ. Πρέβελη κ.ά. προσωρινοί.
Σχολείο-δάσκαλοι
Το σχολείο Βάτου λειτούργησε από το 1880, με πρώτο δάσκαλο τον Μιχάλη Αθανασιάδη από τα Μιξόρρουμα (αργότερα συμβολαιογράφος), που πληρωνόταν από την Ι.Μ. Πρέβελη. Το 1892 από την «Εφορία Σφακίων», διορίστηκε ο Αρδακτιανός Γιώργος Κουνουπάκις, όμως το 1895 το σχολείο έκλεισε, αφού ο δάσκαλος έφυγε για τη Μακεδονία, τον διαδέχτηκε εθελοντικά ο Μύρωνας Παπαδάκης το 1895-97. Επίσημα το 1899 ιδρύθηκε από την Κρητική πολιτεία το γραμματοσχολείο, με πρώτο επίσημο δάσκαλο τον Δημήτρη Σπυριδάκι από Κεραμέ, το 1903 διορίστηκε ο υποδιδάσκαλος Β. Νίκος Περάκις (Κεραμέ) με μηνιαίο μισθό 50 δρχ. Ακολούθησαν ο Μελαμπιανός Κώστας Γιαννακάκις, Βαγγέλης Φωτάκις (Ακτούντα), Εμμανουήλ (από Βάτο απόφοιτος Γυμνασίου, με μηνιαίο μισθό 70 δρχ.).
Μέχρι το 1910 ο Γιάννης Σιφουνάκης (Καρέ) και ο Νικόλαος Κοπανάκης (από Κεραμέ, ο μετέπειτα γυμνασιάρχης στο Ρέθυμνο).
Το 1922 το σχολείο Αρδάκτου συγχωνεύτηκε με έδρα το Βάτο.
Δάσκαλοι από 1932-1993
Κ. Γιαννακάκης (1932-34), Αντ. Πελεκανάκης (1934-41), Θεανώ Παπαδάκη, Αντ. Πελεκανάκης, Ν. Μαραγκουδάκης, Ι. Τρουλλινός, Ε. Μαυρογιαννάκη, Αντιγ. Σπιταδάκη, Εμμ. Κακλαμάνος (1952-55), Κ. Φραγκάκης, Κ. Ταταράκης, Εμμ. Δημητρακάκης, Ι. Μυρτάκης (1962-70), Εμμ. Δημητρακάκης (1978-79), Λευτέρης Κρυοβρυσανάκης (1979-82 κατά διαστήματα στην αρχή του σχολικού έτους, με τα τρία σχολεία Αρδάκτου-Ακτούνιων ν’ έχουν συγχωνευτεί μ’ αυτό του Βάτου).
8 μαθητές από τα 3 χωριά
Το 1980-81 φοιτούσαν στο σχολείο Βάτου 8 μαθητές οι: Α’ τάξη: Κώστας Καραβιτάκης, Γιώργης Γεωργακάκης, Παύλος Στεφανάκης. Γ’ τάξη: Ευτυχία Παλιεράκη. Ε’ τάξη: Δέσποινα Καραβιτάκη. Στ’ τάξη: Παύλος Μυξάκης, Μανόλης Πελεκανάκης, Μαρίνα Καραβιτάκη (στη φωτό). Ακολούθησαν από το 1980 οι: Παναγιώτα Αμερικάνου, Ρ. Ρουκουνάκης, Μ. Σαριδάκης, Ε. Κουνδουράκης, Εμμ. Ζαχαριουδάκης (’84-’85), Γ. Μυλωνάκης, Μ. Ορφανουδάκης, Π. Βρυλλάκη, Ι. Κιτράκης, Στ. Πατσακτσίδου, Χρίστος Ανεσιάδης (1992-93 με 4 μαθητές έτσι το σχολείο συγχωνεύτηκε με το πολυθέσιο Σπηλίου.
Τους περισσότερους μαθητές τους είχε το 1942-43, που ήταν 29. Το πρώτο κτίριο άρχισε να χτίζεται το 1907, σε οικόπεδο που δώρισε η Ελένη Νικολουδάκη. Το 1957 με κρατική δαπάνη χτίστηκε το τελευταίο κτίριο.
Συνοικισμοί
Συριάτης, νότια του Αγαλλιανού, πλούσια έκταση.
Άι-Γιάννη Αλωτού, δυτικά του Κεραμέ με λιόφυτα και περιβόλια.
Λυράρηδες: Μαμαλάκις Μανώλης, Γιάννης Αναλαμπιδάκις ή Τρουλίτης και Γιάννης του Εμμ., Ρούσσος Πελεκανάκης, Γιώργης, Μανώλης Κασαπάκις, Μανώλης Παπαδάκης.
Οικογένειες
Αναλαμπιδάκης, Γκαλονομάκης, Γεωργουλάκης, Γιαννακάκης, Μακρυδάκης, Μελαμπιανάκης, Παπαδάκης, Παπαδαντωνάκης, Πελεκανάκης, Φραγκεδάκης.
Παλαιότερα ήταν και οι: Κασαπάκης, Μαμαλάκης, Νικολουδάκης, Περαντωνάκης, Περογιαννάκης, Πουλιδάκης, Σμυρνάκης.