Στην Αρχαία, Ορθόδοξη και λαογραφική τακτική)
(3η συνέχεια)
Εγκοιμήσεις σήμερα σε προσκυνήματα της Ορθοδοξίας
Οι εγκοιμήσεις διατηρούνται μέχρι και σήμερα σε ελληνικές εκκλησίες που αποτελούν τόπους προσκύνησης και αναθημάτων. Στην Κωνσταντινούπολη ο αρχάγγελος Μιχαήλ ήταν ο μέγας ουράνιος γιατρός. Κυριότερος τόπος προσκύνησής του ήταν το «Μιχαήλιο», όπου βρισκόταν στο Σωσθένιο, πενήντα, περίπου, χιλιόμετρα μακριά από την Κωνσταντινούπολη. Ο ασθενής εδώ –με την άδεια του ιερέα της εκκλησίας– κοιμόταν τη νύχτα, αναμένοντας την ιαματική φανέρωση του Αρχαγγέλου, όπως και κατά την αρχαιότητα του Ασκληπιού στη νήσο Κω[1] (εικ. 1). Επίσης, στον ναό των αγίων Αναργύρων στην Κέα[2] και της αγίας Μαρίνας στο Θησείο, γίνονται και σήμερα εγκοιμήσεις[3]. Και στο Μανταμάδο της Λέσβου όπως και σε πολλές άλλες πανηγυρίζουσες εκκλησίες– οι προσκυνητές, κατά τη συνήθεια της εγκοίμησης, περνούν τη νύχτα της παραμονής στον περίβολο της εκκλησίας, περιμένοντας το χάραμα και την πανηγυρική θεία λειτουργία, που θα ολοκληρώσει τις «ὑπέρ ὑγείας» παρακλήσεις των προς τον Ταξιάρχη[4].
Χαρακτηριστική περίπτωση «εγκοίμησης» μπορούμε να παρακολουθήσουμε στο διήγημα του Γ. Βιζυηνού: «Τό ἁμάρτημα τῆς μητρός μου», απ’ όπου παραθέτουμε το παρακάτω χαρακτηριστικό απόσπασμα, πλουσιότατο και σε πολλά άλλα λατρευτικά στοιχεία από τη σύγχρονη λαϊκή πίστη: «Ἡ μήτηρ μου ἐσήκωσε τό μαραμένον κοράσιον εἰς τήν ἀγκάλην της καί τό ἔφερεν εἰς τήν ἐκκλησίαν. Ἐγώ καί ὁ μεγαλύτερός μου ἀδελφός ἐφορτώθημεν τά στρώματα καί ἠκολουθήσαμεν κατόπιν. Καί ἐκεῖ, ἐπί τῶν καθύγρων καί ψυχρῶν πλακῶν, πρό τῆς εἰκόνος τῆς Παναγίας, ἐστρώσαμεν καί ἐπλαγιάσαμεν τό γλυκύτερον ἀντικείμενον τῶν μεριμνῶν μας, τήν μίαν καί μόνην μας ἀδελφήν. Ὅλος ὁ κόσμος ἔλεγεν ὅτι εἶχεν ἐ ξ ω τ ι κ ό ν… Ἔπρεπε λοιπόν νά μείνει σαράντα ἡμερονύκτια ἐντός της ἐκκλησίας, πρό τοῦ Ἁγίου Βήματος, ἐνώπιον τῆς μητρός τοῦ Σωτῆρος…Σαράντα ἡμερονύκτια. Διότι μέχρι τοσούτου ἠμπορεῖ νά ἀντισταθεῖ ἡ τρομερά ἰσχυρογνωμοσύνη τῶν δαιμονίων, εἰς τόν ἀόρατον πόλεμον μεταξύ αὐτῶν καί τῆς θείας χάριτος… Ἐνθυμοῦμαι ἀκόμη ὁποίαν ἐντύπωσιν ἔκαμεν ἐπί τῆς παιδικῆς μου φαντασίας ἡ πρώτη ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ διανυκτέρευσις (εικ. 2).Τό ἀμυδρόν φῶς τῶν ἔμπροσθεν τοῦ εἰκονοστασίου λύχνων, μόλις ἐξαρκοῦν νά φωτίζῃ αὐτό καί τάς πρό αὐτοῦ βαθμίδας, καθίστα τό περί ἡμᾶς σκότος ἔτι ὑποπτότερον καί φοβερώτερον, παρά ἐάν ἤμεθα ὁλωσδιόλου εἰς τά σκοτεινά. Ὁσάκις τό φλογίδιον μιᾶς κανδήλας ἔτρεμε, μοί ἐφαίνετο πώς ὁ Ἅγιος ἐπί τῆς ἀπέναντι εἰκόνος ἤρχιζεν νά ζωντανεύῃ καί ἐσάλευε, προσπαθῶν νά καταβῇ ἐπί τοῦ ἐδάφους, μέ τά φαρδιά καί κόκκινά του φορέματα, μέ τόν στέφανον περί τήν κεφαλήν καί μέ τούς ἀτενεῖς ὀφθαλμούς ἐπί τοῦ ψυχροῦ καί ἀπαθοῦς προσώπου του… Ἤναπτον πῦρ, ἔφερον νερόν καί ἐσκούπιζα τήν ἐκκλησίαν ὅταν ἦτο καθημερινή. Τάς ἑορτάς καί Κυριακάς, κατά τόν ὄρθρον, ἐχειραγώγουν τήν ἀδελφήν μου νά σταθῇ κάτω ἀπό τό Εὐαγγέλιον, τό ὁποῖον ἀνεγίγνωσκεν ὁ λειτουργός ἀπό τῆς Ὡραίας Πύλης. Κατά τήν λειτουργίαν ἤπλωνα χαμαί τό χράμι ἐπί τοῦ ὁποίου ἔπιπτεν ἡ ἀσθενής πρόμυτα, διά νά περάσουν τά Ἅγια ἀπό ἐπάνω της. Κατά δέ τήν ἀπόλυσιν ἔφερον τό προσκέφαλόν της ἐνώπιον τῆς ἀριστερᾶς τοῦ ἱεροῦ θύρας, διά νά γονατίζῃ ἐπ’ αὐτοῦ, ὡς που νά ξ ε φ ο ρ έ σ ῃ ὁ παπάς ἐπάνω της καί νά τῆς σταυρώσῃ τό πρόσωπον μέ τήν Λόγχην, ψυθιρίζων τό σταυρωθέντος σου, Χριστέ, ἀνηρέθη ἡ τυραννίς, ἐπατήθη ἡ δύναμις τοῦ ἐχθροῦ, κτλ.»[5].
Επίσης, στον νομό Ρεθύμνου, στον ναό του αγίου Αντωνίου, στην Πατσό, έχουμε μιαν άλλη ιδιάζουσα περίπτωση εγκοίμησης. Ο Γ. Παντινάκης[6], φιλοξενούσε τασιματάρηδες του Αγίου και, αφού τους κοίμιζε στο σπίτι του για μια βραδιά, τους προέλεγε, την άλλη μέρα, την πορεία της θεραπείας τους από τον Άγιο[7]. Αυτό, όμως, το είδος εγκοίμησης διαφέρει ουσιωδώς από τα παραπάνω, που συμβαίνουν εντός της Εκκλησίας.
Ο ύπνος σε αγίους τόπους –όπως έχουμε, ήδη, επισημάνει– είχε ως στόχο την εμφάνιση των θεών και την ίαση των ασθενειών. Η διάρκειά τους ποίκιλε από μια μέχρι οκτώ, σαράντα ή και περισσότερες νύκτες, ανάλογα με τη σοβαρότητα της πάθησης. Πίστευαν ότι με το πρωινό ξύπνημα θα άρχιζε και η βελτίωση της υγείας του αρρώστου. Στην περίπτωση αυτήν η εγκοίμηση γινόταν άσχετα από κάποια εκκλησιαστική γιορτή. Προς ενδυνάμωση του αποτελέσματός της, η εγκοίμηση συμπληρωνόταν με νηστείες, πόση αγιάσματος, διαβάσματα από ιερά βιβλία, παρακλήσεις και άλλες τελετουργίες. Οι εγκοιμήσεις αναφέρονταν, συνήθως, σε θεραπείες σοβαρών παθήσεων, όπως θεραπεία δαιμονόληπτων –συνήθως παιδιών– ή επιληπτικών.
Μορφή εγκοιμήσεως –με ευδιάκριτο ευετηρικό σκοπό («για να βοηθήσει ο άγιος»)–που επιβιώνει και σήμερα σε ολόκληρη την Ελλάδα από γυναίκες, συνήθως, προβεβηκυίας ηλικίας, είναι και το ξενύχτι στον Εσταυρωμένο, το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης (εικ. 3), ή την παραμονή της εορτής ή του πανηγυριού κάποιου αγίου[8], καθώς και η διανυκτέρευση δεκάδων πιστών στον περίβολο του ναού της Ευαγγελίστριας, στην Τήνο, ή και σε άλλα μεγάλα πανελλήνια προσκυνήματα.
[1] George A. Williamson, «Οι προστάται της Ιατρικής Άγιοι εν τη Ελληνική Εκκλησία», Κυπριακά Χρονικά, 6 (1929), 234.
[2] Χαρ. Δ. Βασιλόπουλου, Οι άγιοι Ανάργυροι, Αθήναι 1986, 30.
[3] Βασιλική Τζουράκη, Γιατρέ μου, γίνονται θαύματα;, Αθήνα 2004 3 , 193.
[4] Άννας Παπαμανώλη-Guest, «Ταυροθυσία στον Αρχάγγελο», στο ένθετο της «Κυριακάτικης Καθημερινής», 6 Μαΐου 2001, 32.
[5] Γ. Βιζυηνού, Τα Άπαντα, έκδοση Χρίστου Γιοβάνη, Αθήνα 1955, 38-40.
[6] Πληροφορήθηκα ότι ο εν λόγω Γ. Παντινάκης πέθανε πριν μερικά χρόνια.
[7] Πληροφορία κ. Νικ. Καραγιαννάκη από τις Βολιώνες, Ρεθύμνου.
[8] Βλ. και Μ. Ν. Βαρβούνη, Λαϊκή λατρεία και θρησκευτική συμπεριφορά των κατοίκων της Σάμου, Αθήνα 1992, 140.