«Ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στη διαφύλαξη, διατήρηση και αξιοποίηση της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Κρήτης» ήταν το θέμα της εισήγησης του Δημάρχου Ρεθύμνης και Προέδρου της Π.Ε.Δ. Κρήτης κ. Γιώργη Χ. Μαρινάκη στην διημερίδα που οργάνωσε η Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού σε συνεργασία με την Περιφέρεια Κρήτης και την Εκπαιδευτική – Αναπτυξιακή «Πλοηγός».
Η διημερίδα με τίτλο: “Η άυλη πολιτιστική κληρονομιά της Κρήτης. Εκφάνσεις, δράσεις διαφύλαξης και προοπτικές”, πραγματοποιήθηκε 12 & 13 Απριλίου 2024 στο Ηράκλειο Κρήτης.
Ο Δήμαρχος Ρεθύμνης συμμετείχε στις εργασίες της 12ης Απριλίου και ανέπτυξε το θέμα τους ως ακολούθως:
«Καλημέρα και σας ευχαριστώ για την ευγενική σας πρόσκληση να συμμετάσχω στις εργασίες της εξαιρετικά ενδιαφέρουσας διημερίδας που συνδιοργανώνουν το Υπουργείο Πολιτισμού και η Περιφέρεια Κρήτης.
Αξίζουν συγχαρητήρια στους εμπνευστές και διοργανωτές του δημόσιου διαλόγου πάνω στο διαχρονικά επίκαιρο ζήτημα της διαχείρισης της αϋλης πολιτιστικής κληρονομιάς.
Είναι τολμηρό να συζητάμε για τις διαστάσεις των αϋλων εκφάνσεων του πολιτισμού μας, σε μια εποχή στην οποία η ύλη κατέχει πρωταγωνιστικό ρόλο.
Η ποιότητα όμως και η ευρύτητα των εισηγητών στη σημερινή μας συνάντηση, εγγυώνται τα οφέλη που θα προσφέρει σε όλους τους συμμετέχοντες, η διευρυμένη αυτή συζήτηση.
Εύχομαι πραγματικά να συνδράμει ουσιαστικά στην κατάρτιση και εφαρμογή προγραμμάτων διαφύλαξης, προστασίας, ανάδειξης και ένταξης της αϋλης πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού μας. Αυτής που περιλαμβάνει τις προφορικές παραδόσεις μας, τα παραμύθια, τους χορούς και τα τραγούδια που ακούγαμε από τους προγόνους μας, τα αρχέγονα εθιμικά δρώμενα για την καλοχρονιά και την ευκαρπία της γης, τις κοινωνικές τους πρακτικές και τελετουργίες για να τιμήσουν το Θείο, την ένωση ή τον αποχωρισμό των ανθρώπων, τις παραδοσιακές πρακτικές στις καλλιέργειες, στη χειροτεχνία και τις τέχνες εν γένει, τις εθνοβοτανικές γνώσεις.
Όλα εκείνα δηλαδή που συγκροτούν τη συλλογική εμπειρία και μνήμη του τόπου μας, όσα εντέλει σηματοδοτούν την ιδιαίτερή του ταυτότητα και πολιτιστική φυσιογνωμία.
Όσα διαμόρφωσαν στον καθένα και την καθεμία από μας, ένα ισχυρό αίσθημα ασφάλειας, συνέχειας και συνύπαρξης σε μια κοινότητα, η οποία δικαίως αισθάνεται υπερήφανη για την πολιτιστική παρακαταθήκη που διαβιβάζει στις μέλλουσες γενιές μα και διαρκώς ανήσυχη για τη διαφύλαξη της αυθεντικότητας αυτής της κληρονομιάς.
Η Τοπική Αυτοδιοίκηση είτε ως πρωτοβάθμια είτε ως περιφερειακή μπορεί και πρέπει να παίξει, εκτός από διαμεσολαβητικό και ένα ουσιαστικό συντονιστικό ρόλο τόσο σε επίπεδο σχεδίασης όσο και υλοποίησης προγραμμάτων διαφύλαξης των άυλων εκφάνσεων τεκμηρίων του πολιτισμού των απλών ανθρώπων του παρελθόντος.
Έχει όμως και μια επιπλέον ευθύνη: Την παροχή ερεθισμάτων αλλά και καλών πρακτικών αντίστασης μας στην ομογενοποίηση, τυποποίηση και εμπορευματοποίηση των πολιτιστικών αγαθών, τάση που κυριαρχεί στην παγκόσμια κοινότητα.
Συμφωνούμε θεωρώ πως είναι ορατός και εσαεί παρών ο κίνδυνος αφομοίωσης των ιδιαίτερων στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού που συμπυκνώνει τις αξίες, τις επιλογές και τα συναισθήματα που σμίλεψαν την προσωπικότητα, ενίσχυσαν την ατομική και συλλογική μας αυτογνωσία, μπόλιασαν ευεργετικά τα βιώματα και διαμόρφωσαν τη συλλογική μνήμη και ταυτότητα μας.
Ενίοτε, ενθαρρύνεται αυτή η αφομοίωση από τα κέντρα εξουσίας, στο όνομα μιας ψευδεπίγραφης ισότητας που όταν μετουσιώνεται σε πράξη, ταυτίζεται με την ισοπέδωση και την πολιτισμική απίσχναση των ανθρώπινων κοινωνιών.
Γι’ αυτό και τελούμε σε μόνιμη εγρήγορση.
Πώς θα μπορούσαμε άλλωστε να πορευτούμε στο μέλλον όταν αγνοούμε δομικά στοιχεία του παρελθόντος μας ή όταν υποτιμούμε την αξία τους θεωρώντάς τα παρωχημένες πρακτικές μιας άλλης, ολότελα διαφορετικής εποχής, ή όταν στερούμαστε της επίγνωσης της ισχυρής επίδρασης αυτών τα στοιχείων, ως εσωτερικευμένων άγραφων κανόνων, στη διαμόρφωση του τρόπος σκέψης μας , του ατομικού και συλλογικού μας πράττειν;
Ενσωματώνοντας αυτούς τους προβληματισμούς στη χάραξη μιας συνολικής στρατηγικής αειφορίας, οι τοπικές κοινωνίες της Κρήτης, της χώρας μας αλλά και διεθνώς, επιχειρούν μέσω των αυτοδιοικητικών, περιφερειακών και κεντρικών δομών τους, να διαφυλάξουν, να αναδείξουν και μεταβιβάσουν στις επόμενες γενιές, κατά το δυνατόν αναλλοίωτη, την άυλη πολιτιστική τους κληρονομιά.
Το διεθνές πλαίσιο, οριοθετείται από τη Σύμβαση για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO που από το 2003 καθορίζει τις δράσεις που οφείλουμε να σχεδιάσουμε και να υιοθετήσουμε σε τοπικό, κεντρικό, πολιτικό, κοινωνικό κι επιστημονικό επίπεδο για την προστασία αλλά και ανάδειξη της σημασίας της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς.
Σε κρατικό επίπεδο, το πολυσύνθετο πλέγμα πρωτοβουλιών και δράσεων καταγραφής και τεκμηρίωσης του λαϊκού και παραδοσιακού πολιτισμού, υποδεικνύεται κυρίως από το Υπουργείο Πολιτισμού και της Διεύθυνσης Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Εντούτοις, οι τοπικές κοινωνίες είναι εκείνες που αναλαμβάνουν την ευθύνη επιμέρους σχεδίασης και πραγμάτωσης των δράσεων που αντανακλούν τη διαρκή συνδιαλλαγή των ανθρώπων με το παρελθόν τους και αξιώνουν την προστασία των εθιμικών πρακτικών που κατοχυρώθηκαν στη συλλογική τους μνήμη, ως τεκμήρια αυτογνωσίας και μάρτυρες της πολιτισμικής τους ταυτότητας και μοναδικότητας.
Αφουγκραζόμενοι λοιπόν τις ρητές και άρρητες υποδηλώσεις των αναγκών των ανθρώπων που μας εμπιστεύτηκαν για να υπηρετήσουμε θεσμικά τον ευλογημένο τούτο τόπο και με σεβασμό στην ιστορία, τη δυναμική του και την αυτοτέλεια του, καταρτίσαμε και υλοποιούμε ως Τοπική Αυτοδιοίκηση και ως ΠΕΔ, ένα πλέγμα συνεκτικών δράσεων που επενεργούν συμπληρωματικά στην συνολική διαχείριση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Στόχος μας είναι να ευαισθητοποιήσουμε τους δημότες, ως φορείς και συνεχιστές της, και να εμπνεύσουμε με τρόπο συμμετοχικό και δημοκρατικό, την ενεργή εμπλοκή τους σε όλα τα στάδια της διαδικασίας συνειδητής αναγνώρισης των στοιχείων που συνιστούν την πολιτιστική κληρονομιά καθώς και της συναίνεσης τους στις επιλεκτικές προσαρμογές και συλλογικές αποφάσεις για το τί αξίζει τελικά να διασωθεί.
Ενδεικτικά θα αναφέρω κάποιες παραμέτρους από τη στρατηγική παρέμβαση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στο συγκεκριμένο τομέα:
Εκτός από τους πολίτες, απαραίτητη είναι η συνδρομή εγχώριων και διεθνών κρατικών υπηρεσιών και οργανισμών αφού η χάραξη μιας ευρύτερης στρατηγικής που θα περιλαμβάνει μελέτες και έρευνες από τις οποίες θα εξάγονται τεκμηριωμένα πορίσματα περιβαλλοντικών, ιστορικών, πολιτισμικών και λαογραφικών δεδομένων, χρήσιμων για την υλοποίηση της, προϋποθέτουν τεχνογνωσία, εξειδικευμένους επιστήμονες πολιτισμού και υλικούς πόρους.
Σε επίπεδο πάντως Τοπικής Αυτοδιοίκησης και ΠΕΔ, οι στρατηγικές παρέμβασης επιδιώκουν κυρίως:
Την ανάδειξη των παραδόσεων και των εθιμικών πρακτικών κάθε τόπου μέσα από διευρυμένες πολιτιστικές πρακτικές και θεσμούς πολιτισμού εδραιωμένων στο χρόνο, που απολαμβάνουν θερμής αποδοχής από τους ανθρώπους στους οποίους απευθύνονται.
Επιτρέψτε μου αντλήσω παραδείγματα από τις πρωτοβουλίες του Δήμου Ρεθύμνης προκειμένου να αναφέρω ενδεικτικά παραδείγματα που θα διευκολύνουν την πρόσληψη όσων θα επισημάνω.
Αντιπροσωπευτική της φιλοσοφίας μας για τη προβολή των στοιχείων τα άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης αλλά κυρίως της ενδοχώρας του Ρεθύμνου είναι η Γιορτή Κρητικής Διατροφής που συνδιοργανώνουν ο Δήμος Ρεθύμνης, η Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνου και το Επιμελητήριο, κάθε Ιούλιο, στο Δημοτικό Κήπο. Πρόκειται για ένα Φεστιβάλ που στοχεύει στην ανάδειξη του πλούτου της κρητικής διατροφής και της ευεργετικής της επίδρασης στην βιολογική και ψυχική ανθρώπινη υγεία
Περιλαμβάνει Έκθεση Κρητικών προϊόντων από παραγωγούς του νησιού μας , σεμινάρια τροφίμων και οίνου, ενώ προσφέρει την εμπειρία δοκιμής κρασιών και γαστρονομικών απολαύσεων σε όλους του επισκέπτες και τη μύηση στη φιλοξενία αλλά και την τοπική μουσική παράδοση και τους χορούς μέσα από πλήθος πολιτιστικών εκδηλώσεων που υποστηρίζονται από ντόπιους καλλιτέχνες και άλλα.
Η αξία της συγκεκριμένης διοργάνωσης, θεμελιώνεται μεταξύ άλλων από την διαπιστωμένη αποτελεσματικότητα της συνεργασίας τοπικών θεσμών και φορέων, η οποία δικαίως γίνεται αντιληπτή και ως αναγκαία συνθήκη επίτευξης του στόχου που μοιραζόμαστε. Αξίζει να προστεθεί εδώ ότι στην ανάδειξη της κρητικής διατροφής με βάση το ελαιόλαδο συμβάλλει συστηματικά και ο Σύνδεσμος Ελαιοκομικών Δήμων Κρήτης, στο Δ.Σ του οποίου είχα την τιμή να προεδρεύω επί σειρά ετών.
Πρόκειται για ένα θεσμοθετημένο οργανισμό που έχει επιτύχει πολλά σε επίπεδο αύξησης της κατανάλωσης του Κρητικού παρθένου ελαιολάδου, στην προστασία της ποιότητας του και στην ανάδειξη και προβολής της αναγνωρισμένης υγιεινής, γευστικής και πολιτιστικής αξίας του μέσα από την εξαιρετικό έργο που επιτελεί στην ανάδειξη των μνημειακών ελαιοδέντρων της Κρήτης.
Η θετική επενέργεια της κάθε συνέργειας, επιβεβαιώνεται και από τη σταθερή σύμπραξη μας με φορείς και οργανωμένες συλλογικότητες του Ρεθύμνου όπως είναι το Λύκειο Ελληνίδων που λειτουργεί διαχρονικά, μέσα από τη διδασκαλία παραδοσιακών χορών και φορεσιών, την πιστή αναβίωση του εθίμου του Κλήδονα, τη διοργάνωση ημερίδων και σχετικών διαλέξεων, τις έντυπες εκδόσεις κ.α. ως αεικίνητος θεματοφύλακας των άυλων πολιτιστικών μας εκφράσεων.
Αντιστοίχως, η αδιάλειπτη συνεργασία μας με τους πολυάριθμους μουσικοχορευτικούς συλλόγους που δραστηριοποιούνται στο Ρέθυμνο, αντανακλώντας την ελπιδοφόρα, ποιοτική στροφή των νέων μας στην παράδοση της Κρήτης, σε εκδηλώσεις που προάγουν την άυλη θέαση μας στον κόσμο, είναι επίσης παραγωγική.
Άλλο παράδειγμα αποτελεί το φημισμένο Ρεθεμνιώτικο Καρναβάλι που πάντοτε επικαλείται εθιμικές πρακτικές και τελετουργίες του παρελθόντος του στις εκδηλώσεις του όπως στο δημοφιλές Κυνήγι του θησαυρού, στις ελληνικές και παραδοσιακές καντάδες, στα θεματικά πάρτυ των ομάδων, στην αναβίωση των παραδοσιακών εθίμων και παιχνιδιών την Καθαρά Δευτέρα στα χωριά του Δήμου κ.α.
Επιπλέον, σταθερή μας επιδίωξη είναι η ενημέρωση και εκπαίδευση των νέων μας με τρόπο ελκυστικό και συμβατό με τη σύγχρονη εποχή, την οποία επιχειρούμε πάντοτε σε συνεργασία με την εκπαιδευτική κοινότητα που συμβάλλει στο σχεδιασμό και την υλοποίηση προγραμμάτων μέσα και έξω από τις σχολικές τάξεις.
Αξιολογώντας τη μέχρι σήμερα εμπειρία, έχουμε πειστεί για την αποτελεσματικότητα των εκπαιδευτικών προγραμμάτων που περιλαμβάνουν βιωματική συμμετοχή των παιδιών σε κατάλληλα σχεδιασμένα παιχνίδια, τη χρήση ψηφιακής τεχνολογίας και δράσεις προσαρμοσμένες στην ηλικία και τις ανάγκες των νέων όπως για παράδειγμα αυτά που υλοποιεί ο ΣΕΔΗΚ σε σχολεία, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, το Γραφείο Παλιάς Πόλης του Δήμου σε συνεργασία με την αρχαιολογική υπηρεσία, το Κέντρο Νέων του Δήμου κ.α.
Ως ωφέλιμη έχει αξιολογηθεί και η υλοποίηση οργάνωση θερινών σχολείων για ντόπιους αλλά και ξένους μαθητές και φοιτητές, από εκπαιδευτικές δομές και ιδρύματα όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης.
Στο σημείο αυτό επιτρέψτε μου μια ξεχωριστή αναφορά στο Πανεπιστήμιο Κρήτης που έχουμε την αγαθή τύχη να εδρεύει στο Ρέθυμνο.
Με τις Σχολές Ανθρωπιστικών Σπουδών, συμβάλλει, στην ανάδειξη του τοπικού γλωσσικού ιδιώματος, στη διάσωση προφορικών παραδόσεων, στην γνωριμία με τα ενδημικά φυτά και την κρητική βοτανολογία, στην διάσωση, ερμηνεία και νοηματοδότηση του άγραφου εθιμικού δικαίου και συνηθειών που διέπνεαν τις σχέσεις, την κοινωνική αλληλεπίδραση και τη συνύπαρξη των προγόνων μας.
Το Πανεπιστήμιο Κρήτης όπως και τα άλλα εξαιρετικά Ιδρύματα του νησιού, το Πολυτεχνείο Κρήτης και το ΕΛΜΕΠΑ, σε συνεργασία με τους Δήμους, άλλους επιστημονικούς φορείς, οργανώσεις, επιχειρηματικές ομάδες και ιδιώτες, μπορούν να συμβάλλουν στη δημιουργία πολιτιστικών δικτύων που θα ευνοούν τη σύμπραξη κοινοτήτων ίδιου Δήμου ή και Δήμων στην συγκέντρωση, σύνθεση και διάχυση των στοιχείων της άυλης πολιτιστικής τους κληρονομιάς, ως κοινό αγαθό που ανήκει σε όλους και συνδέει όλους τους ανθρώπους.
Με τη συνδρομή των επιστημόνων των Πανεπιστημίων του νησιού, τη συνεργασία εξειδικευμένων τεχνικών και τους αναγκαίους οικονομικούς πόρους, θα μπορούσε να δημιουργηθεί μια ψηφιακή βιβλιοθήκη, προσβάσιμη σε όλους, η οποία θα φιλοξενούσε το διαρκώς ανανεωνόμενο υλικό που αφορά την άυλη πολιτιστική κληρονομιά.
Αξίζει να αναφερθεί επίσης η επιμονή μας στην ενθάρρυνση κι ενίσχυση των λαογράφων, των ιστορικών μελετητών και συγγραφέων τοπικής ιστορίας, οι οποίοι δραστηριοποιούνται στο Ρέθυμνο, όπως και σε όλη την Κρήτη κι έχουν επιμεληθεί τη συγγραφή και έκδοση εξαιρετικών μελετημάτων.
Αναζητούμε λοιπόν διαρκώς χρηματοδοτικά εργαλεία για την ενίσχυση της έρευνας αλλά και την έκδοση καλαίσθητων και εύχρηστων ενημερωτικών εντύπων που θα αποτυπώνουν με επάρκεια και πιστότητα τα στοιχεία που συγκροτούν την εικόνα της κοινότητας, τον τρόπο που επιθυμεί να αναγνωρίζεται από τους άλλους, την πολιτιστική της φυσιογνωμία που συνθέτουν οι θρύλοι και οι ιστορίες της, οι διατροφικές της συνήθειες, η καθημερινότητα απλών ανθρώπων του παρελθόντος .
Αγαπητοί συνομιλητές,
Το θέμα είναι ανεξάντλητο. Επειδή όμως δεν σκοπεύω να εξαντλήσω εσάς και τα όρια της αντοχής σας σεβόμενος το διαθέσιμο χρόνο και με τη βεβαιότητα ότι τις πολλαπλές διαστάσεις και παραμέτρους του θα τις αναλύσουν με επάρκεια οι καταρτισμένοι εισηγητές της διημερίδας, επιτρέψτε μου μόνον μια συμπληρωματική επισήμανση, ως συμπερασματικό, ανακεφαλαιωτικό λόγο.
Προφανώς, η ανεπάρκεια έως και παντελής απουσία πόρων για τη διαφύλαξη, έρευνα, βιωσιμότητα και αξιοποίηση της άυλης πολιτιστικής κληρονομιά από τις νυν και μελλοντικές γενιές, τορπιλίζουν κάθε φιλόδοξο σχεδιασμό της τοπικής αυτοδιοίκησης στην οποία έχουν, όπως καλά γνωρίζετε, μεταβιβαστεί πλήθος αρμοδιοτήτων, χωρίς τους αντίστοιχους πόρους, στερώντας της επί της ουσίας τη δυνατότητα επαρκούς προστασίας του πολιτιστικού της αποθέματος.
Η συνέργεια της κεντρικής διοίκησης και των συναρμόδιων υπουργείων της (ΥΠΠΟ, Παιδείας, αγροτικής ανάπτυξης και τροφίμων, περιβάλλοντος, ενέργειας και κλιματικής αλλαγής), με την επιστημονική κοινότητα και την τοπική αυτοδιοίκηση, με την υποστήριξη μη κρατικών οργανισμών, διεθνών συμβάσεων και διακρατικών συνεργασιών μπορούν να εγγυηθούν τη διαφύλαξη και βιωσιμότητα της πλούσιας πνευματικής, πολιτιστικής και κοινωνικής παρακαταθήκης της άυλης κληρονομιάς μας .
Όμως, ας μην τρέφουμε αυταπάτες.
Η Τοπική Αυτοδιοίκηση πρώτου και δευτέρου βαθμού, οι τοπικές κοινότητες, όλοι εμείς, γνωρίζουμε καλύτερα από όλους, αγαπάμε και οφείλουμε να τιμούμε τον τόπο μας.
Πέρα από κάθε τοπικιστική οπτική, νομίζω συμφωνούμε ότι η Κρήτη είναι ένας ξεχωριστός τόπος, με πλούσια υλική και άϋλη πολιτιστική παράδοση και με ανθρώπους που, συνειδητά πλέον, επιλέγουν και οικειοθελώς αναλαμβάνουν την προσωπική και συλλογική ευθύνη που τους αναλογεί για την προστασία της, από κρατικές και μη, επιταγές οικονομικής ανάπτυξης που αλλοιώνουν την αυθεντικότητα της και υπονομεύουν την αδιαμεσολάβητη, λειτουργική της σχέση μαζί τους, προσδίδοντας της ιδιότητες εμπορεύσιμου προϊόντος προς διεθνή κατανάλωση.
Θα ήταν υποκριτικό να υποστηρίξουμε ότι αδιαφορούμε για την οικονομική αξία της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς για την εξέλιξη του τόπου και τη συλλογική μας ευημερία.
Ειδικά για μας τους Κρητικούς που βιώνουμε την εκρηκτική τουριστική ανάπτυξη του νησιού μας κατά τις τελευταίες δεκαετίες, η αλματώδης αύξηση των πολιτιστικών μορφών τουρισμού, επιβεβαιώνουν την άρρηκτη σχέση του με την υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά του νησιού μας. Συνθήκη που μας επιβάλλει πρωτίστως, τη διατήρηση της ισορροπίας ανάμεσα στη διαφύλαξη της κληρονομιάς αυτής και στις απαιτήσεις των ξένων επισκεπτών.
Δική μας η ευθύνη και το χρέος λοιπόν, να κρατήσουμε ζωντανή την παράδοση μας, ως εγγυήτρια δύναμη της βιωσιμότητας του τόπου μας και της υψηλής ποιότητας ζωής μας. Είμαι βέβαιος ότι μπορούμε να τα καταφέρουμε αρκεί να λειτουργούμε ως μέλη μιας ενιαίας και αδιάσπαστης κοινωνικής, χωρικής και πολιτιστικής ενότητας.
Σας ευχαριστώ πολύ».
